ΑΤΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

ΑΤΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Θέµα: Προστασία της Ιδιωτικής Ζωής Όνοµα: Λητώ οκοπούλου Αριθµός Μητρώου: 1340201000071 Τηλέφωνο: 6945237107 Καθηγητής: Ανδρέας Γ. ηµητρόπουλος 1

ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 3 ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΟΡΙΣΜΟΥ ΤΗΣ «Ι ΙΩΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ»... 3 ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ... 5 1) ΣΥΝΤΑΓΜΑ... 5 2) ΚΟΙΝΟ ΙΚΑΙΟ... 6 3) ΙΕΘΝΕΙΣ ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ... 6 A) ΓΕΝΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ- ΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ... 6 Β) ΕΙ ΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ- ΙΑΣΤΑΣΗ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ... 7 1)Ι ΙΩΤΙΚΗ ΖΩΗ(ΑΤΟΜΙΚΗ, ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ, ΕΝ ΣΤΕΝΗ ΕΝΝΟΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ)... 7 Ατοµική ζωή... 8 Οικογενειακή ζωή... 10 Εν στενη εννοία κοινωνική ζωή... 11 Φορείς δικαιώµατος προστασίας ιδιωτικής ζωής... 11 Περιορισµοί δικαιώµατος... 11 Ειδικότερο θέµα σύγκρουσης µε την ελευθερία του τύπου... 12 Έννοια της κατοικίας... 13 Έννοια του ασύλου της κατοικίας... 14 Φορείς δικαιώµατος ασύλου της κατοικίας... 14 Περιορισµοί δικαιώµατος... 15 Κυρώσεις... 16 Έννοια του απορρήτου της επικοινωνίας... 17 Φορείς δικαιώµατος... 17 Περιορισµοί του δικαιώµατος... 17 Κυρώσεις... 18 ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ... 19 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ... 20 ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 21 ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙ ΙΑ... 21 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 22 ΙΑ ΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ... 23 2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο άνθρωπος είναι «ζώον κοινωνικόν», οργανώνεται και ζει σε κοινωνίες έχοντας τη συναναστροφή και την επικοινωνία συστατικό στοιχείο της φύσης του. Πάντοτε όµως χρειάζεται ένα χώρο ολόδικό του, λίγο χρόνο, κάποιες στιγµές να περάσει µόνος ή µε αγαπηµένους ανθρώπους τόσο πολύτιµες που καθίστανται απαραβίαστες. Απροσπέλαστες όχι µόνο στη συνείδησή του αλλά και στη συνείδηση του κόσµου γύρω του. (erga omnes δικαίωµα) Το Σύνταγµα, ως θεµέλιο των πρωταρχικών ατοµικών και κοινωνικών δικαιωµάτων του ανθρώπου έρχεται να εξασφαλίσει αυτό το απαραβίαστο δικαίωµα και να κατοχυρώσει αυτό νοµοθετικά. Παρέχει λοιπόν στα άτοµα µε βάση το άρθρο 9 εγγυήσεις για την εξασφάλιση της ιδιωτικότητας καταρχήν έναντι του Κράτους και δευτερευόντως έναντι των ιδιωτών. Στην παρακάτω ανάλυση θα εκτεθεί το δικαίωµα στην προστασία της ιδιωτικής ζωής η οποία αναλύεται σε ατοµική, οικογενειακή και κοινωνική εν στενή εννοία. Στη συνέχεια θα αναφερθούν οι ειδικότερες εκφάνσεις της οι οποίες είναι το άσυλο της κατοικίας και το απόρρητο των επικοινωνιών και θα υπογραµµισθούν ορισµένοι κίνδυνοι ενάντια στο δικαίωµα αυτό, περιορισµοί, κυρώσεις καθώς και συγκρουόµενα δικαιώµατα. Τέλος, ακολουθούν νοµολογιακά δεδοµένα, το συµπέρασµα και η περίληψη της µελέτης. Προσπάθειες Ορισµού της «Ιδιωτικής ζωής» Η ιδιωτική ζωή είναι µια έννοια µε ευρύ και αφηρηµένο περιεχόµενο, τόσο ώστε να µπορεί να εσωκλείσει µέσα στο πλαίσιο αυτής την απαραίτητη «σφαίρα του απορρήτου» 1 την οποία κάθε άνθρωπος χρειάζεται για να διαφυλάξει την ατοµικότητά του για να επιβιώσει στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Για το λόγο αυτό έχουν γίνει πολλές προσπάθειες ορισµού αλλά η έννοια αυτή αν και «αυτονόητη» παραµένει απροσδιόριστη. 2 Ο πρώτος ορισµός του ιδιωτικού βίου δόθηκε πριν 100, περίπου, χρόνια από τον αµερικανό δικαστή Thomas Cooley, ο οποίος τόνισε ότι κάθε άνθρωπος έχει το δικαίωµα σε µια πλήρη ασυλία (εξασφάλιση του απροσβλήτου του προσώπου του), δηλαδή, το δικαίωµα να µην ενοχλείται από τους άλλους και να αφήνεται µόνος στην ηρεµία του, (a right of complete immunity: to be left alone). Το δικαίωµα αυτό καλείται, από πολλούς συγγραφείς, «δικαίωµα στην µόνωση» (droit à la solitude) ή «στην αυτοσυγκέντρωση». Κατά τον ηµητρόπουλο «Ιδιωτική ζωή είναι εκείνη που ο άνθρωπος διάγει µε στενό κύκλο προσώπων (corpus) και αφορά τα πρόσωπα αυτά (ιδιωτικές υποθέσεις, animus). H Ιδιωτική ζωή είναι βιοτική περιοχή, στην οποία εκδηλώνεται κυρίως σε ιδιωτικούς αλλά και άλλους χώρους το 1 Χρυσόγονος, Ατοµικά και Κοινωνικά δικαιώµατα (2002), σ.251 2 Χρυσόγονος, Ατοµικά και Κοινωνικά δικαιώµατα (2002), σ.235 3

σύνολο των µυστικών ή φανερών αλλά πάντως νόµιµων ενεργειών του ανθρώπου, που αναφέρονται στο άτοµό του, όπως επίσης σε πρόσωπα του στενού συγγενικού ή φιλικού περιβάλλοντός του ή θέµατα της δικής του επιλογής». Κατά τον αγτόγλου, η ιδιωτική σφαίρα αναφέρεται στην ιδιωτική ζωή του ατόµου, δηλαδή τόσο στο άτοµο καθαυτό όσο και στην οικογενειακή ζωή του, καθώς και στον άµεσο βιοτικό του χώρο, δηλαδή την κατοικία του αλλά και την επικοινωνία µε τους συνανθρώπους του. Η Γερµανική ικαιοσύνη ασπάζεται τη γνώµη του Heinrich Hubmann ο οποίος διακρίνει το Privatleben σε σφαίρα απορρήτου υπό στενή έννοια και τη σφαίρα απορρήτου υπό ευρεία έννοια. Υπό στεννή έννοια, η σφαίρα του απορρήτου οριοθετεί το δικαίωµα που σκοπεί στη διαφύλαξη του απορρήτου του µέρους εκείνου της προσωπικής ζωής, που µόνο το ίδιο το άτοµο δικαιούται να προσπελάσει, όπως π.χ. το περιεχόµενο εµπιστευτικών επιστολών και άλλων απόλυτα προσωπικής φύσης δραστηριοτήτων και γεγονότων. Η ιδιωτική σφαίρα υπό ευρεία έννοια κάθε βίωµα που είναι προσιτό σε ένα περιορισµένο κύκλο προσώπων, και το οποίο, το άτοµο επιθυµεί να αποσύρει από την αντίληψη ενός ευρύτερου κύκλου προσώπων, ιδιαίτερα από τη δηµοσιότητα. Με άλλα λόγια αναφέρεται στο λειτουργικό χώρο του ιδιωτικού βίου, όπως αυτός διαµορφώνεται µέσα στο πλέγµα των κοινωνικών σχέσεων και βιωµάτων του ατόµου. 3 Άλλοι προβαίνουν σε έναν αντιθετικό ορισµό της έννοιας διακρίνοντας µεταξύ δηµόσιας και ιδιωτικής ζωής.η δηµόσια ζωή είναι η κοινωνική ή επαγγελµατική ζωή, στο βαθµό που συµπεριλαµβάνει τις σχέσεις του ατόµου µε ανοιχτό, κατ αρχήν κύκλο προσώπων ή αποσκοπεί να επηρεάσει τα κοινά ή δηµόσια πράγµατα, ενώ η ιδιωτική ζωή είναι «εκείνη που περιορίζεται στο ίδιο το άτοµο (ατοµική ζωή), την οικογένεια και τον στενό κύκλο των φίλων και γνωστών του». Ούτε όµως αυτή η προσπάθεια φαίνεται ικανοποιητική προκειµένου να µας δώσει ένα ασφαλές κριτήριο για να οριοθετήσουµε το περιεχόµενο του ιδιωτικού βίου. Συνεπώς, δίδεται από την ελληνική θεωρία ένας ελαστικός ορισµός, ο οποίος και αναθέτει στο δικαστή την κρίση για το εάν το συγκεκριµένο αγαθό εµπίπτει στο πεδίο του ιδιωτικού βίου. «Σφαίρα του ιδιωτικού βίου είναι ο χώρος που αυτοπροσδιορίζει κάθε άτοµο, προκειµένου να ασκεί µέσα σε αυτόν τις προσωπικές και οικογενειακές του δραστηριότητες απερίσπαστο από παρεµβάσεις και παρενοχλήσεις τρίτων. Ο χώρος αυτός εκτείνεται µεταξύ του ευρύτερου πλαισίου της κοινωνικής και της επαγγελµατικής ζωής ενός προσώπου και του απόρρητου χώρου της αυστηρά προσωπικής του ζωής.» Η ιδιωτική σφαίρα λοιπόν πρέπει να καθορίζεται διττά: υποκειµενικά, δηλαδή βάσει αυτοπροσδιορισµού από το φορέα του δικαιώµατος και αντικειµενικά, σύµφωνα δηλαδή µε σταθερά κριτήρια, όπως οι κρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις. Οι χώροι όπου ζει και κινείται, οι δραστηριότητες, τα διανοήµατα και συναισθήµατα αποτελούν το 3 Μαυριάς Κ., Το συνταγµατικό δικαίωµα του ιδιωτικού βίου, 1972, σ.62-63 4

εννοιολογικό περίγραµµα για την οριοθέτηση του δικαιώµατος της ιδιωτικής ζωής. ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ 1) ΣΥΝΤΑΓΜΑ Το Σύνταγµα κατοχυρώνει το απαραβίαστο της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής. Το άρθρο 9 του ισχύοντος Συντάγµατος έχει ως εξής: 1. Η κατοικία του καθενός είναι άσυλο. Η ιδιωτική και οικογενειακή ζωή του ατόκου είναι απαραβίαστη. Καµιά έρευνα δεν γίνεται σε κατοικία, παρά µόνων όταν και όπως ορίζει ο νόµος και πάντοτε µε την παρουσία εκπροσώπων της δικαστικής εξουσίας. 2. Οι παραβάτες της προηγούµενης διάταξης τιµωρούνται για παραβίαση του οικιακού ασύλου και για κατάχρηση εξουσίας και υποχρεούνται σε πλήρη αποζηµίωση του παθόντος, όπως νόµος ορίζει». Η συνταγµατική κατοχύρωση της ιδιωτικής ζωής είναι διφυής. Η ιδιωτική ζωή προστατεύεται αντικειµενικά, ως µερικότερη βιοτική περιοχή και υποκειµενικά. 4 Η διατύπωση της συνταγµατικής διάταξης στρέφεται κυρίως προς την αντικειµενική συνταγµατική κατοχύρωση. Όπως ορίζεται στο Σύνταγµα "η ιδιωτική και οικογενειακή ζωή του ατόµου είναι απαραβίαστη." Από την αντικειµενική αυτή συνταγµατική αρχή απορρέει το δικαίωµα ενός εκάστου στην ιδιωτική και οικογενειακή του ζωή. Η ελευθερία στην ιδιωτική ζωή κατοχυρώνεται ως αντικειµενική συνταγµατική αρχή και ως συνταγµατικό δικαίωµα. Απαραβίαστο και ελευθερία: Ο συντακτικός νοµοθέτης αναφέρεται στο "απαραβίαστο" της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής. Το απαραβίαστο συνδέεται στενά µε την ελευθερία. Προϋπόθεση της ελευθερίας είναι το απαραβίαστο. Με άλλα λόγια η ιδιωτική ζωή είναι ελεύθερη, εφόσον δεν παραβιάζεται. Η απαγόρευση της παραβίασης απευθύνεται κυρίως σε εξωγενείς παράγοντες, ενώ η ρητή αναφορά στην ελευθερία απευθύνεται κυρίως στον φορέα του δικαιώµατος. Κατά συνέπεια το Σύνταγµα κατοχυρώνει την ελευθερία στην ιδιωτική ζωή η οποία είναι ελεύθερη εφόσον δεν παραβιάζεται. Αυτό σηµαίνει αφενός ότι ο κάθε άνθρωπος κυριαρχεί στη ζωή του, ενώ το κράτος δεν µπορεί να διεισδύσει, κι αφετέρου ότι η ιδιωτική ζωή να δηµοσιοποιείται χωρίς την συναίνεση του ανθρώπου που αφορά. Τέλος το Σύνταγµα κατοχυρώνει δυο ειδικότερες εκφάνσεις του ιδιωτικού βίου, το άσυλο της κατοικίας καθώς και το απόρρητο της επικοινωνίας, τα οποία τελούν σε σχέση ειδικού προς γενικό µε τη διάταξη του άρθρου 9,παρ.1, εδ, β. 4 Ανδρέας Γ. ηµητρόπουλος Συνταγµατικά ικαιώµατα Ειδικό Μέρος σελ.24 5

2) ΚΟΙΝΟ ΙΚΑΙΟ Η ιδιωτική ζωή προστατεύεται µε το ν. 2472/1997: «Προστασία του ατόµου από την επεξεργασία δεδοµένων προσωπικού χαρακτήρα», όπως συµπληρώθηκε µε το άρθρο 11 του ν. 2774/1999: «Προστασία δεδοµένων προσωπικού χαρακτήρα στον τηλεπικοινωνιακό χαρακτήρα». 3) ΙΕΘΝΕΙΣ ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ Το δικαίωµα στον ιδιωτικό βίο, το δικαίωµα σεβασµού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής, κατοχυρώνει το άρθρο 8 παρ. 1 της Ευρωπαϊκής Σύµβασης για την προάσπιση των ικαιωµάτων του Ανθρώπου και των Θεµελιωδών Ελευθεριών (ΕΣ Α), το άρθρο 17 του ιεθνούς Συµφώνου για τα Ατοµικά και Πολιτικά ικαιώµατα, που κυρώθηκε µε το Ν. 2462/1997 (Α' 25) και έχει υπερνοµοθετική ισχύ κατά το άρθρο 28 παρ. 1 του Συντάγµατος, η Οικουµενική ιακήρυξη των ικαιωµάτων του Ανθρώπου στο άρθρο 12(«Κανείς δεν επιτρέπεται να υποστεί αυθαίρετες επεµβάσεις στην ιδιωτική του ζωή, την οικογένεια, την κατοικία και την αλληλογραφία του, ούτε προσβολές της τιµής και της υπόληψης του. Καθένας έχει το δικαίωµα να τον προστατεύουν οι νόµοι από επεµβάσεις και προσβολές αυτού του είδους») καθώς και Ο Χάρτης Θεµελιωδών ικαιωµάτων που προστατεύει την ιδιωτική και οικογενειακή ζωή στο ίδιο άρθρο µαζί µε την κατοικία και την επικοινωνία. Το άρθρο ΙΙ-67 του Χάρτη έχει τον τίτλο «Σεβασµός της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής» και ορίζει ότι «Κάθε πρόσωπο έχει δικαίωµα στον σεβασµό της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής του, της κατοικίας του και των επικοινωνιών του». A) ΓΕΝΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ- ΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ Το περιεχόµενο των σύγχρονων θεµελιωδών δικαιωµάτων διακρίνεται σε αµυντικό, προστατευτικό και διεκδικητικό 5. Η βάση της διάκρισης είναι η πηγή των κινδύνων. ύο είναι οι βασικές πηγές κινδύνων που απειλούν την ακώλυτη άσκηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων οι επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων και η οικονοµική ανάγκη. Η κατά το άρθρο 25Σ ακώλυτη άσκηση δικαιωµάτων δεν είναι δυνατή χωρίς την ταυτόχρονη ύπαρξη των απαραίτητων υλικών µέσων. Έτσι, η αµυντική και η προστατευτική διάσταση αναφέρεται στην προστασία του ανθρώπου από επιθετικές ενέργειες, ενώ το διεκδικητικό περιεχόµενο στην διαφύλαξή του από την οικονοµική ανάγκη. Το Σύνταγµα κατοχυρώνει το απαραβίαστο της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής. Τα δικαιώµατα που απορρέουν από την αρχή του 5 ηµητρόπουλος, Κοινωνικός Ανθρωπισµός, σ.1656,1845 στ.3. Τα αµυντικά δικαιώµατα, σ.20επ., 129επ. 6

απαραβίαστου του ιδιωτικού βίου έχουν αµυντική και προστατευτική διάσταση. Το αµυντικό περιεχόµενο προκύπτει από την συνταγµατική αρχή του σεβασµού της ανθρώπινης αξίας, από την υποχρέωση όχι µόνο του Κράτους, αλλά και των ιδιωτών να σέβονται, να µην παραβιάζουν το δικαιώµατα των τρίτων. Η αµυντική διάσταση του δικαιώµατος περιέχει αξίωση αποχής από κάθε επιθετική ενέργεια είτε αυτή εκδηλώνεται µε πράξη είτε µε παράλειψη. Τα αµυντικά δικαιώµατα είναι δικαιώµατα απόλυτα (erga omnes), µε αντίστοιχη υποχρέωση κάθε παράγοντα της έννοµης τάξης, είτε είναι η κρατική είτε η ιδιωτική εξουσία, να µην προσβάλλει τα δικαιώµατα των άλλων. Το προστατευτικό περιεχόµενο προκύπτει από την συνταγµατική αρχή της προστασίας που επιβάλλει την παροχή βοήθειας στον αµυνόµενο για την απόκρουση της επίθεσης και αποκατάσταση της βλάβης που υπέστη. Η συνταγµατική υποχρέωση προστασίας της ανθρώπινης αξίας δεν αναφέρεται στους ιδιώτες, οι οποίοι υποχρεούνται µόνο να την σέβονται, αλλά στο Κράτος, το οποίο είναι αναγκασµένο συνταγµατικά να µην µένει αδιάφορο σε περιπτώσεις προσβολής και να προβαίνει σε θετικές ενέργειες για την απόκρουση της προσβολής και την προστασία του δικαιώµατος. Στην δική µας περίπτωση το Κράτος υποχρεούται όχι µόνον να µην παραβιάζει το ίδιο, αλλά να φροντίζει για το απαραβίαστο, να προστατεύει δηλαδή την ιδιωτική και οικογενειακή ζωή από απειλές άλλων (erga omnes δικαίωµα). Β) ΕΙ ΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ- ΙΑΣΤΑΣΗ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ Όπως είδαµε η προστασία του ιδιωτικού βίου αποτελεί «µητρικό δικαίωµα» 6 πολλών άλλων µερικότερων δικαιωµάτων και διατάξεων, που προστατεύουν µερικότερες εκφάνσεις της, όπως του ασύλου της κατοικίας, του γάµου, της οικογένειας, του απορρήτου των ανταποκρίσεων κλπ. Παρακάτω θα αναλύσουµε τις σηµαντικότερες ειδικές αυτές εκφάνσεις του δικαιώµατος τούτου που αποτελούν τον πυρήνα του. 1)Ι ΙΩΤΙΚΗ ΖΩΗ(ατοµική, οικογενειακή, εν στενή εννοία κοινωνική) Με βάση το υποκειµενικό κριτήριο, η ιδιωτική ζωή τριχοτοµείται και διακρίνεται σε ατοµική, οικογενειακή και εν στενή εννοία κοινωνική ιδιωτική ζωή 7. Αν η γενικότερη ζωή του κοινωνικού χώρου µπορούσε να παρασταθεί µε τρεις οµόκεντρους κύκλους, ο πρώτος οριοθετεί την 6 Ανδρέας Γ. ηµητρόπουλος Συνταγµατικά ικαιώµατα Ειδικό Μέρος σελ.25 7 Ανδρέας Γ. ηµητρόπουλος Συνταγµατικά ικαιώµατα Ειδικό Μέρος σελ.32 7

ατοµική, ο δεύτερος την οικογενειακή και ο τρίτος την στενή εννοία κοινωνική του ζω. Προστατεύεται δηλαδή αφενός µεν ο µονήρης άνθρωπος, ως άτοµο, αφετέρου ως µέλος της οικογένειας, ως φίλος. Ατοµική ζωή Η ατοµική ζωή αναφέρεται αποκλειστικά και µόνο στο υποκείµενο του δικαιώµατος. Η ιδιωτική ζωή περιλαµβάνει τις συνήθειες και τις ιδιαιτερότητες του ατόµου, γνωρίσµατα του χαρακτήρα του, προτιµήσεις και επιθυµίες του, αλλά και πληροφορίες για το παρελθόν του.στην ιδιωτική σφαίρα ανήκει καταρχήν και η επιλογή και άσκηση θρησκείας, αλλά η θρησκευτική ελευθερία κατοχυρώνεται από ειδικές διατάξεις του Συντάγµατος. Η προστασία της ατοµικής ζωής συνδέεται µε την προστασία της προσωπικότητας. Ο άνθρωπος ιδιώτης προστατεύεται καταρχήν ως προς την προσωπικότητά του. Με την έννοια αυτή προστατεύεται η φυσική, πνευµατική και κοινωνική του υπόσταση αλλά και το σύνολο των δραστηριοτήτων που ανάγονται στο άτοµό του. Όταν η ιδιωτική αυτή σφαίρα δεν γίνεται σεβαστή, εµποδίζεται η ανάπτυξη της προσωπικότητας και σε ακραίες περιπτώσεις διακινδυνεύεται και η πνευµατική υγεία του ανθρώπου. εν είναι τυχαίο ότι τα ολοκληρωτικά καθεστώτα περιορίζουν σηµαντικά και πολλές φορές αίρουν την ιδιωτική σφαίρα του ατόµου. Ωστόσο και στα φιλελεύθερα καθεστώτα υπάρχει µια έµµεση µορφή παρέµβασης στην ατοµική ζωή που δεν πρέπει να παραβλέπεται κάτω από το πέπλο της νοµιµότητας και των δηµοκρατικών θεσµών. Η διείσδυση της τεχνολογίας στις ζωές µας, η σώρρευση πληροφοριών στο διαδίκτυο και η καταχρηστική χρησιµοποίησή τους είναι ζητήµατα που χρίζουν προσοχής και προστασίας. Πιο συγκεκριµένα η διακήρυξη του απαραβιάστου της ατοµικής ζωής σηµαίνει ότι στη ζωή καθενός ανθρώπου υπάρχει ένας «πυρήνας» στον οποίο κυριαρχεί αυτός και µόνο αυτός και στον οποίο δεν µπορεί να διεισδύσει το Κράτος 8. Όµως ποιός στην πραγµατικότητα είναι αυτός ο πυρήνας και πώς µπορεί να οριοθετηθεί; Απόψεις καθηγητών της Νοµικής Αθηνών, κατά την προσπάθεια διερεύνησης του συγκεκριµένου θέµατος, υποστηρίζουν ότι ίσως ο «πυρήνας» αυτός συγκεκριµενοποιείται από «το δικαίωµα που έχει ο καθένας να κάνει ορισµένες επιλογές για το δικό του καλό» (κοινώς να µην υπεισέρχεται στην ιδιωτική σφαίρα του άλλου). Άλλοι πιστεύουν ότι ακόµη και στο δηµόσιο χώρο υπάρχει κάποιο minimum δικαιώµατος ιδιωτικότητας (πχ. εν επιτρέπεται η φωτογράφιση σε παραλία γυµνιστών) και ότι ο «πυρήνας» καθορίζεται ακόµη και µε µια έστω «δυνατότητα προσδοκίας ιδιωτικότητας σε δηµόσιο χώρο µε το βάρος απόδειξης σε αυτόν που το επικαλείται». Επειδή όµως όπως διαπιστώνουµε η οριοθέτηση αυτή αποβαίνει δυσχερής το πιο ασφαλές κριτήριο είναι να αναφερθούµε ενδεικτικά στις περιπτώσεις όπου η κρατική παρέµβαση στην ατοµική ζωή αποφέρει τις παρακάτω συνέπειες: 8 Π.. αγτόγλου, Συνταγµατικό δίκαιο- Ατοµικά ικαιώµατα, σελ.273 8

Αναγκαστική συµβίωση ή συστέγαση Αναγκαστική διαµόρφωση της ιδιωτικής ζωής 9 Οπτική ή ακουστική παρακολούθηση ή καταγραφή µε οποιονδήποτε τρόπο ή µέσο της ατοµικής ζωής (µε εξαίρεση το νόµιµο πλαίσιο της διερευνήσεως και αποκαλύψεως σοβαρών εγκληµάτων) Υποχρέωση του ατόµου να αποκαλύπτει στοιχεία της ιδιωτικής του ζωής(εκτός από την ποινική διαδικασία και τις στατιστικές έρευνες) Χρήση µεθόδου ή συσκευών (πχ. ανιχνευτές ψεύδους) που εκβιάζουν την αποκάλυψη παρά τη θέληση του ατόµου. Βάσει του υποκειµενικού κριτηρίου (δηλ. της βουλήσεως του ενδιαφεροµένου), ο γενικά παραδεκτός αυτός πυρήνας της σφαίρας του απορρήτου είναι δυνατό είτε να διευρυνθεί είτε να µειωθεί. ιεύρυνση υπάρχει, όταν ο ενδιαφερόµενος καλύπτει µε τον πέπλο του απορρήτου θέµατα µικτής φύσεως, όπως π.χ. ο δωρητής µιας µεγάλης δωρεάς που έγινε κοινώς γνωστή επιθυµούν να τηρήσουν την ανωνυµία. Μείωση της σφαίρας του απορρήτου υπάρχει, όταν ο ενδιαφερόµενος παραδίδει στη δηµοσιότητα γεγονότα, που κατά τις επικρατούσες ηθικές αντιλήψεις πρέπει να κρατούνται µυστικά ( λ.χ. όταν µια τραγουδίστρια αποκαλύπτει στα αποµνηµονεύµατά της λεπτοµέρειες της ερωτικής της ζωής). Πάντως η διεύρυνση της σφαίρας του απορρήτου είναι θεµιτή µόνο στο µέτρο που δεν θίγει το δηµόσιο ( κρατικό ) συµφέρον, καθώς και το συµφέρον του κοινωνικού συνόλου για πληροφόρηση, ενώ η µείωση της ίδιας σφαίρας είναι ανεκτή εντός των ορίων που επιβάλλονται από τα χρηστά ήθη και από το σεβασµό του δικαιώµατος της προσωπικότητας των τρίτων. Έτσι στο πιο πάνω παράδειγµα η δηµοσίευση από την τραγουδίστρια µιας ερωτικής επιστολής που της έστειλε ένας θαυµαστής της, χωρίς την συναίνεσή του, αποτελεί την προσβολή της σφαίρας του απορρήτου του και απαγορεύεται από το άρθρο 57 του ΑΚ. ΠΡΟΣΩΠΙΚΑ Ε ΟΜΕΝΑ Τέλος, ένα θέµα άµεσα συναπτόµενο µε την προστασία της ιδιωτικής ζωής είναι η προστασία των προσωπικών δεδοµένων. Η ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας τα τελευταία χρόνια έχει αυξήσει την ανάγκη προστασίας της ιδιωτικής ζωής και ιδιαίτερα την προστασία των προσωπικών δεδοµένων του ατόµου. Η απειλή αυτή συνίσταται µε την ανάπτυξη της πληροφορικής και την επεξεργασία των δεδοµένων µε ηλεκτρονικό υπολογιστή. Η αναθεώρηση του Συντάγµατος του 2001 που ακολούθησε µετά από σειρά παρόµοιων ρυθµίσεων στον ευρωπαικό χώρο- προσέθεσε δικαιολογηµένα τη διάταξη του άρθρου 9 Α που προστατεύει τα προσωπικά δεδοµένα και κατοχυρώνει την πληροφοριακή αυτοδιάθεση: «Καθένας έχει δικαίωµα προστασίας από τη συλλογή, επεξεργασία και χρήση, ιδίως µε ηλεκτρονικά µέσα, των προσωπικών του δεδοµένων, όπως νόµος ορίζει. Η προστασία 9 στον νόμο ο χαρακτηρισμός ιδιωτική και ατομική ζωή ταυτίζονται και χρησιμοποιούνται αδιακρίτως 9

των προσωπικών δεδοµένων διασφαλίζεται από ανεξάρτητη αρχή, που συγκροτείται και λειτουργεί, όπως νόµος ορίζει». Οικογενειακή ζωή Η οικογενειακή ζωή αναφέρεται στις σχέσεις του ατόµου µε το οικογενειακό και στενό συγγενικό του περιβάλλον. Η οικογένεια, ο οικογενειακός χώρος αποτελεί βιοτική περιοχή, στην οποία δαπανά ο άνθρωπος ίσως το µεγαλύτερο µέρος της ζωής του. Για το λόγο αυτό ο συντακτικός νοµοθέτης κατοχυρώνει την προστασία της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής στο άρθρο 9 Σ. Προστατεύει όµως ιδιαιτέρως την οικογένεια και στο άρθρο 21 Σ ως θεµέλιο της συντηρήσεως και προαγωγής του έθνους, κάνοντας ειδική µνεία για τις πολύτεκνες οικογένειες. Στην πρώτη περίπτωση επιτάσσει την «παροχή» και στην δεύτερη την «αποχή» του κράτους(µικτό δικαίωµα). Ο νοµοθέτης αναγνωρίζει δικαίωµα δηµιουργίας και συµµετοχής στην οικογένεια και γι αυτό δεν µεριµνά για την προστασία µόνο της νόµιµης οικογένειας, που δηµιουργείται µε τη σύναψη γάµου και την απόκτηση απογόνων, αλλά προστατεύει και την συµβίωση, την φυσική οικογένεια, στην οποία υπάρχουν δεσµοί αίµατος 10.Συνταγµατικά άλλωστε δεν ταυτίζεται η οικογένεια µε το γάµο, ωστόσο ο γάµος λειτουργεί ως τεκµήριο ύπαρξης οικογένειας. Η οικογένεια εποµένως αποτελείται είτε µόνο από τους συζύγους, είτε από τους συζύγους και τα παιδιά τους γνήσια ή υιοθετηµένα 11. Συνεπώς είτε η οικογένεια βασίζεται σε γάµο είτε όχι είναι απαραβίαστη. Η διάλυση του γάµου διαλύει την οικογένεια µεταξύ των συζύγων, αλλά όχι µεταξύ αυτών και των κοινών παιδιών τους. Το απαραβίαστο σηµαίνει αφενός ότι κάθε άνθρωπος έχει δικαίωµα να δηµιουργήσει οικογένεια, αφετέρου απαγορεύεται οποιαδήποτε κρατική παρέµβαση. Η κρατική παρέµβαση δεν πρέπει να γίνεται τρόπο ασυµβίβαστο µε το απαραβίαστο της οικογενειακής ζωής (δηλ. µε το άρθρο 9 Σ). Τέτοιου είδους κρατικές επεµβάσεις αποτελούν διάφορα κωλύµατα γάµου, όπως µεταξύ χριστιανού κι αλλόθρησκου, η απαγόρευση εισόδου στη χώρα ή η απέλαση αλλοδαπού που διατηρεί οικογενειακούς δεσµούς µε τη χώρα αυτή καθώς και η αντικατάσταση της γονικής µέριµνας µε την κρατική για το συµφέρον του τέκνου. Η ιδιωτικότητα, όµως, της οικογενειακής ζωής είναι ιδιότυπη, ακριβώς λόγω των διαπροσωπικών οικογενειακών σχέσεων. Οι οικογενειακές σχέσεις λειτουργούν διαφορετικά από την ιδιωτική ζωή. Η έννοια, λοιπόν, της ιδιωτικότητας δεν λειτουργεί, τόσο απόλυτα, όπως στο χώρο της ιδιωτικής ζωής, αλλά µέσα σε ένα πιο ευρύ περιβάλλον, που αποτελείται από περισσότερες ιδιωτικές ζωές των ατόµων που απαρτίζουν µια οικογένεια. 10 Ανδρέας Γ. ηµητρόπουλος Συνταγµατικά ικαιώµατα Ειδικό Μέρος σελ.36 11 Π.. αγτόγλου, Συνταγµατικό δίκαιο- Ατοµικά ικαιώµατα, σελ.275 10

Εν στενη εννοία κοινωνική ζωή Η εν στενή εννοία κοινωνική ζωή αναφέρεται επίσης στις σχέσεις του ατόµου µε το φιλικό και ευρύτερο συγγενικό του περιβάλλον. Η παρουσία πολλών προσώπων δεν µεταβάλλει αυτοδίκαια την ιδιωτική σε δηµόσια, αν και η παρουσία πολλών προσώπων «ενώπιον του δήµου» καθιστά την πράξη δηµόσια. Στη συγκεκριµένη περίπτωση ερίζεται κυρίως αν ο επαγγελµατικός χώρος, η επαγγελµατική σφαίρα του ατόµου εν γένει που φύσει προσιδιάζει σε κοινωνικές επαφές αποτελεί αντικείµενο προστασίας της ιδιωτικής ζωής. Μόνο όµως µε τη θεωρία της εν στενη εννοία κοινωνικής ζωής µπορεί κάτι τέτοιο να γίνει δεκτό, ότι δηλαδή ακόµα και στις κοινωνικές εκδηλώσεις υπάρχει ένας χώρος απορρήτου, ένα minimum ιδιωτικότητας. Φορείς δικαιώµατος προστασίας ιδιωτικής ζωής Φορείς του δικαιώµατος όπως διατυπώνεται από την διάταξη είναι µόνο φυσικά πρόσωπα. Στα φυσικά πρόσωπα δεν ανήκουν µόνο Έλληνες αλλά αλλοδαποί και ανιθαγενείς. Το δικαίωµά τους αυτό απορρέει τόσο από το Σ25 είτε µε τριτενέργεια του ιδιωτικού δικαίου και εφαρµόζεται και έναντι άλλων ιδιωτών. Περιορισµοί δικαιώµατος Το άρθρο 9Σ δεν προβλέπει κανένα περιορισµό του απαραβιάστου της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής. Μολαταύτα η ισχύς της διάταξης αυτής µπορεί να ανασταλεί εν όλω ή εν µέρει στο πλαίσιο του άρθρου 48 του Συντάγµατος (Κατάσταση ανάγκης). Το απαραβίαστο του οικογενειακού βίου σχετικοποιείται από τη συνταγµατική πρόβλεψη της διάταξης 21 παρ. 1 του Συντ. για την προστασία της παιδικής ηλικίας. Η πρόβλεψη αυτή λειτουργεί ως όριο στην κατοχύρωση της αυτόνοµης «οικογενειακής ζωής». Υπάρχουν αρµόδιες υπηρεσίες, όπως οι «Εταιρίες Προστασίας Ανηλίκων» και οι «Επιµελητές Ανηλίκων» που ελέγχουν την φροντίδα των γονέων και δρουν αποκλειστικά προς το συµφέρον του παιδιού. Πιθανότητες σύγκρουσης εντοπίζονται και σε σχέση µε το δικαίωµα ελευθερίας του τύπου, µε συνέπεια να περιοριστεί ένα από τα δύο δικαιώµατα. Ταυτόχρονα κίνδυνος σύγκρουσης ελλοχεύει και µε την συνταγµατική αρχή της δηµοσιότητας των δικαστικών συνεδριάσεων. Το Σύνταγµα δίνει καταρχήν προτεραιότητα στη δηµοσιότητα αυτή, εξουσιοδοτώντας όµως συγχρόνως το δικαστήριο να κρίνει µε απόφασή του ότι «η δηµοσιότητα πρόκειται να είναι επιβλαβής στα χρηστά ήθη ή ότι συντρέχουν ειδικοί λόγοι προστασίας της ιδιωτικής ή οικογενειακής ζωής των διαδίκων» (Σ93 παρ.2). (στα δικαστήρια ανηλίκων απαγορεύεται η δηµοσιότητα) 11

Ειδικότερο θέµα σύγκρουσης µε την ελευθερία του τύπου Ο τύπος και συγκεκριµένα το δικαίωµα της ελευθερίας του τύπου, που είναι και συνταγµατικά κατοχυρωµένο στο άρθρο 14 Σ., έρχεται σε σύγκρουση µε το απαραβίαστο της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής και, ειδικότερα, µε το απόρρητο των εκδηλώσεων του ανθρώπου, που εντάσσονται στην ιδιωτική σφαίρα. Σε κάθε σχετικό δηµοσίευµα έρχονται αντιµέτωποι ο Τύπος και το Άτοµο, ή αλλιώς το δικαίωµα του κοινού να πληροφορηθεί και το δικαίωµα του συγκεκριµένου προσώπου να προστατευθεί από εξωτερικές παρεµβάσεις στη σφαίρα της ιδιωτικής του ζωής. Το πρόσωπο, δηλαδή, αυτό έχει από τους τρίτους την αξίωση να σέβονται την προσωπικότητά του ειδικότερη εκδήλωση της οποίας είναι η ιδιωτική του ζωή και η σφαίρα του απορρήτου του. Όπως είπαµε σε προηγούµενο κεφάλαιο, το δικαίωµα του κοινού για πληροφόρηση αποτελεί θεµιτό περιορισµού του απαραβίαστου του ιδιωτικού και οικογενειακού βίου. Όλα, όµως, πρέπει να γίνονται µε κάποιο µέτρο και µέσα σε κάποια όρια. Όταν, συνεπώς, ο ενδιαφέρον του κοινού για την αποκάλυψη της ιδιωτικής ζωής, δεν είναι δικαιολογηµένο, τότε µιλάµε για µια απρόκλητη σκανδαλοθηρία. Αναµφισβήτητη είναι η προστασία της προσωπικότητας έναντι του οικονοµικού ενδιαφέροντος του τύπου να αυξήσει την κυκλοφορία µε σκανδαλοθηρικά δηµοσιεύµατα. Τέλος, σηµαντικό ρόλο παίζει και ο τρόπος µε τον οποίο γίνεται η παρουσίαση των γεγονότων, καθώς πολλές φορές οι εκπρόσωποι του τύπου δεν αρκούνται στην απλή και αντικειµενική παρουσίαση των γεγονότων, αλλά επιδίδονται σε άδικους χαρακτηρισµούς και σχολιασµούς, που ξεπερνούν τα όρια της πληροφόρησης και θίγουν την προσωπικότητα του ενδιαφερόµενου ατόµου. Για να αρθεί η σύγκρουση αυτή ανάµεσα στο συµφέρον του κοινωνικού συνόλου έχουν αναπτυχθεί ορισµένες θεωρίες προκειµένου να σταθµιστούν τα αντίθετα συµφέροντα και να αποφασιστεί ποιό δικαίωµα θα προστετευθεί κάθε φορά βάσει της αρχής της αναλογικότητας. Ενδεικτικά αναφέρουµε την «θεωρία της κοινωνικής προσφορότητας µιας πράξεως», την «θεωρία των διάσηµων προσώπων ή των προσώπων της επικαιρότητας» και την «θεωρία των θεµιτών αναγκών της κοινότητας για πληροφόρηση σε µια δηµοκρατική κοινωνία». Νοµολογιακά δεδοµένα: Απόφαση 1712/2004: ηµοσίευση στον τύπο φωτογραφίας εύσωµης λουόµενης Απόφαση 17/2008: ηµοσίευση στην εφηµερίδα «ΠΡΩΤΟ ΘΕΜΑ» φωτογραφίες που αφορούσαν ερωτικές στιγµές γνωστού υπουργού πολιτισµού µε την υπάλληλό του και αναπαραγωγή αυτών στον διαδικτυακό τόπο της εφηµερίδας. 12

2)ΑΣΥΛΟ ΤΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ Η έννοια του προστατευόµενου χώρου της κατοικίας κρατεί από πολύ παλιά. Οι αρχαίοι Έλληνες µε τον «οίκο» και την «εστία», οι Ρωµαίοι µε το domus προστάτευαν αυτό το χώρο όχι µόνο ως µέρος ιδιωτικής διαβίωσης αλλά και ως ιερό καταφύγιο. Ακολούθησαν οι Άγγλοι µε το ρητό «my home is my castle» µέχρι που η έννοια της κατοικίας προστατεύτηκε για πρώτη φορά µε την διακήρυξη των ανθρωπίνων δικαιωµάτων της αµερικανικής πολιτείας της Virginia το 1776. Έκτοτε το άσυλο της κατοικίας κατοχυρωνόταν σιγά σιγά σε όλα σχεδόν τα ευρωπαικά Συντάγµατα όπως και σε όλα τα ελληνικά πλην των Συνταγµάτων του 1832 και του 1844. Το Σύνταγµα του 1975 δε εισήγαγε την καινοτοµία της υποχρεωτικής παρουσίας εκπροσώπων δικαστικής αρχής κατά τη διεξαγωγή κατ οίκον έρευνας, ενισχύοντας έτσι αρκετά την σηµασία του ασύλου. Έννοια της κατοικίας Είναι γεγονός ότι δεν υπάρχει ενιαία νοµική έννοια της «κατοικίας». Κατά την έννοια του άρθρου 9Σ «κατοικία» είναι κάθε χώρος που ο άνθρωπος ορίζει ως τον µη γενικά προσιτό χώρο διαβιώσεως και εργασίας του 12. Η κατοικία µπορεί να είναι κινητή ή ακίνητη π.χ. οικοδοµηµένο κτίριο, δωµάτιο ξενοδοχείου, σκηνή ή αυτοκίνητο, βάρκα κτλ. Είναι δηλαδή κάθε φυσικός χώρος που χρησιµοποιείται ως κατάλυµα. Αδιάφορη είναι η νοµική σχέση που έχει το άτοµο µε το κατάλυµα, όπως αν είναι ιδιοκτήτης ή ένοικος. η κατοικία µπορεί να είναι κινητή ή ακίνητη π.χ. οικοδοµηµένο κτίριο, δωµάτιο ξενοδοχείου, σκηνή ή αυτοκίνητο, βάρκα κτλ. Είναι δηλαδή κάθε φυσικός χώρος που χρησιµοποιείται ως κατάλυµα. Αδιάφορη είναι η νοµική σχέση που έχει το άτοµο µε το κατάλυµα, όπως αν είναι ιδιοκτήτης ή ένοικος. περισσότερες από µια κατοικίες, κι οι οποίες προστατεύονται όλες συνταγµατικά. Θα πρέπει όµως ο χώρος που χρησιµοποιείται να περικλείει τα χαρακτηριστικά της έννοιας της κατοικίας, θα πρέπει δηλαδή ο χώρος να µην είναι προσιτός στο κοινό και ελεύθερα προσπελάσιµος, αλλά το άτοµο να µπορεί να απαγορεύει ή να επιτρέπει την είσοδο στους άλλους. Έτσι ακόµα κι ένα οικόπεδο µπορεί να θεωρηθεί κατοικία αν είναι περιφραγµένο και δεν είναι δυνατή η είσοδος σε αυτό. εν αποτελούν «κατοικία» µε την έννοια του άρθρου 9 παρ.1 Σ τα δηµόσια µέρη όπου είναι ελεύθερη η πρόσβαση στο κοινό, όπως εστιατόρια, θέατρα, κέντρα διασκεδάσεως κλπ (εκτός αν είναι κλειστά, µετά δηλαδή τη λήξη του ωραρίου τους) και βέβαια τα κοινόχρηστα ή κοινά σε όλους πράγµατα. 12 Π.. αγτόγλου, Συνταγµατικό δίκαιο- Ατοµικά ικαιώµατα, σελ.282 13

Η κατά το άρθρο 9 παρ. 1 Σ έννοια της κατοικίας διαφοροποιείται ουσιωδώς από την κατά το άρθρο 51 ΑΚ έννοια της κατοικίας. Η συνταγµατική έννοια είναι φυσική ή πραγµατική, ενώ η αστική έννοια είναι νοµική, δηλαδή ο τόπος της κύριας και µόνιµης εγκατάστασης του προσώπου. Είναι έτσι πρόδηλο ότι η συνταγµατική έννοια είναι ευρύτερη, αφού δεν απαιτείται η εγκατάσταση του προσώπου σε κάποιον χώρο να είναι κύρια ή µόνιµη για να προστατευθεί 13. Έννοια του ασύλου της κατοικίας Η προστασία του ασύλου της κατοικίας αντιµετωπίζεται παραδοσιακά ως «συνέπεια ή συµπλήρωµα της προσωπικής ελευθερίας» 14 όπως είπαµε σύµφωνα µε το άρθρο 9Σ το άσυλο της κατοικίας παραπέµπει σε έναν περίκλειστο χώρο στον οποίο δεν είναι ελεύθερη η είσοδος στον καθένα, παρά µόνον µε τη συναίνεση του διαµένοντος σε αυτόν. Ο όρος του ασύλου της κατοικίας σηµαίνει καταρχήν την απαγόρευση της εισόδου ή της παραµονής στην κατοικία των οργάνων της δηµόσιας εξουσίας χωρίς την θέληση του κατόχου της κατοικίας. Υπ αυτήν την έννοια παραβίαση θεωρείται η κρυφή τοποθέτηση στο χώρο µηχανηµάτων παρακολουθήσεως µικροφώνων ή κάµερας, ενώ δεν συνιστά παραβίαση η παρακολούθηση και η κινηµατογράφηση από απόσταση. Βέβαια η συγκατάθεση του δικαιούχου αίρει την παραβίαση, εφόσον είναι συγκεκριµένη (ad hoc) και παρέχεται µε πλήρη συνείδηση 15. Το άσυλο της κατοικίας παραβιάζεται επίσης και στην περίπτωση που τα όργανα της δηµόσιας εξουσίας εµποδίζουν την είσοδο στην κατοικία, καθώς και στην περίπτωση της βίαιης αποβολής του ατόµου από την κατοικία του ενώ αντίθετα η αποβολή η παρεµπόδιση εξόδου από την κατοικία αποτελεί περιορισµό της προσωπικής ελευθερίας κι όχι παραβίαση του ασύλου της κατοικίας. Προστατεύεται, τέλος, η ελεύθερη επιλογή κατοικίας, υπό την έννοια, ότι καθένας έχει δικαίωµα να επιλέξει ελεύθερα το χώρο και τον τόπο της εγκατάστασης του. Τα δικαιώµατα αυτά, που απορρέουν από τη συνταγµατική κατοχύρωση, στρέφονται τόσο κατά κρατικής όσο και κατά της ιδιωτικής εξουσίας. Φορείς δικαιώµατος ασύλου της κατοικίας Φορείς του δικαιώµατος είναι όλα τα φυσικά και νοµικά πρόσωπα, ηµεδαπά ή αλλοδαπά. Φορέας του δικαιώµατος είναι κάθε πρόσωπο που διαµένει στην κατοικία, ανεξάρτητα από τον τρόπο που τη χρησιµοποιεί και την νοµική σχέση που έχει προς αυτή. Έτσι προστατεύεται ο ένοικος, ο 13 Χρυσόγονος, Ατοµικά και Κοινωνικά δικαιώµατα (2002), σ.248 14 Ν.Ν.Σαρίπολος, Σύστηµα του Συνταγµατικού ικαίου,γ,1923.95 15 Π.. αγτόγλου, Συνταγµατικό δίκαιο- Ατοµικά ικαιώµατα, σελ.283 14

ιδιοκτήτης, οι συγκάτοικοι και οι φιλοξενούµενοι, ενώ στην περίπτωση µιας οικογένειας φορείς είναι όλα τα µέλη της. Αξιοσηµείωτο είναι ότι επειδή το δικαίωµα αυτό µπορεί να ασκηθεί και συλλογικά, προστατεύει δε και επαγγελµατικούς χώρους, ανήκει και σε ηµεδαπά ή αλλοδαπά νοµικά πρόσωπα καθώς και σε προσωπικές ενώσεις χωρίς νοµική προσωπικότητα. Περιορισµοί δικαιώµατος Άσυλο της κατοικίας δεν σηµαίνει άσυλο της παρανοµίας. εν µπορεί η δράση κάποιου αν είναι παράνοµη να συνεχίζεται ανενόχλητη κάτω από το πέπλο της προστασίας του ασύλου της κατοικίας ούτε να µην αποτρέπεται τοιοτωτρόπως ένας σοβαρός κίνδυνος. Εποµένως, η προστασία του ασύλου δεν µπορεί παρά να είναι σχετική, τελεί δηλαδή υπό την επιφύλαξη του νόµου 16. Έτσι προκύπτουν κάποια εγγενή όρια του συνόλου της κατοικίας, εκ των οποίων ένα µόνο αναφέρεται στο Σύνταγµα. Ενώ δηλαδή απαγορεύεται οποιαδήποτε έρευνα στην κατοικία, µε την εξαίρεση του άρθρου 9 παρ.1,εδ.3 Σ, επιτρέπεται η κατ οίκον έρευνα µόνο όµως όταν κι όπως νόµος ορίζει. Η διάταξη αυτή είναι αφηρηµένη και όχι ad hoc. Η έρευνα λοιπόν κατ οίκον γίνεται πάντα µε την παρουσία εκπροσώπου της δικαστικής εξουσίας και µε τέτοιο τρόπο, ώστε οι συνέπειες να είναι όσο το δυνατόν λιγότερο επαχθείς για τους κατοίκους. Τέτοια έρευνα επιτρέπου και ο Ποινικός Κώδικας στην περίπτωση κακουργήµατος ή πληµµελήµατος καθώς και ο Κώδικας Πολιτικής ικονοµίας και ο Κώδικας Εισπράξεως δηµοσίων εσόδων κατά την αναγκαστική εκτέλεση. Ωστόσο, οι διατάξεις που αφορούν την κατ οίκον έρευνα λειτουργούν µε βάση την αρχή της αναλογικότητας. Συνεπώς επιτρέπεται έρευνα µόνο επί κακουργηµάτων και πληµµεληµάτων κι όχι επί πταισµάτων, αποφεύγεται να γίνεται το διάστηµα της νύχτας, µε εξαίρεση βαρύνουσες κι επείγουσες περιπτώσεις, ενώ αυτοί που διεξάγουν την έρευνα οφείλουν σεβασµό και διακριτικότητα προς την προσωπικότητα και την αξιοπρέπεια του κατοίκου ή των κατοίκων, καθώς και αποφυγή οποιασδήποτε περιττής δηµοσιότητας, όσον αφορά στην ιδιωτικότητα, τα µυστικά και τα στοιχεία που µπορούν να σκιαγραφήσουν και να στιγµατίσουν τον ερευνούµενο. Ταυτόχρονα η παρουσία του δικαστικού λειτουργού απαιτείται πάντοτε, ανεξάρτητα από το σκοπό της έρευνας κατ οίκον και ανεξάρτητα από το χρόνο διεξαγωγής της. Άλλες περιπτώσεις περιορισµού του δικαιώµατος του ασύλου της κατοικίας που δεν ρυθµίζονται από το ίδιο το Σύνταγµα, είναι λιγότερο επαχθείς και δεν υπάγονται στην υποχρέωση δικαστικής παρουσίας είναι οι έλεγχοι και οι επιθεωρήσεις που συνεπάγονται την αναγκαστική είσοδο 16 Χρυσόγονος, Ατοµικά και Κοινωνικά δικαιώµατα (2002), σ.248 15

στην κατοικία προς το σκοπό της επιθεώρησης (υγειονοµικός, εργατικός, οικονοµικός, φορολογικός κλπ), η επέµβαση στο άσυλο για την πρόληψη ή αποφυγή δηµοσίου κινδύνου ή εγκλήµατος (πχ πληµµύρα, πυρκαγιά κλπ) -πάντοτε όµως βάσει του πλαισίου του νόµου και µόνο στο αναγκαίο µέτρο (αρχή της αναλογικότητας)- και τέλος, η αναστολή του ασύλου κατοικίας σύµφωνα µε το άρθρο 48Σ για την κατάσταση πολιορκίας. Κυρώσεις Το ίδιο το Σύνταγµα προβλέπει κυρώσεις για όσους παραβιάζουν το άσυλο της κατοικίας και προβαίνουν σε κατάχρηση εξουσίας. Οι κυρώσεις, οι οποίες είναι ποινικές (241ΠΚ) αλλά και πειθαρχικές, βαρύνουν προσωπικά τον παραβάτη ενώ σε δικονοµικό επίπεδο, η παράβαση του ασύλου έχει ως συνέπεια να µην αποτελούν αποδεικτικά στοιχεία τα ευρήµατα µιας τέτοιας έρευνας κατά παράβαση του άρθρου 9 παρ 2 ΚΠολ. 3)ΑΠΟΡΡΗΤΟ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Όπως αναφέραµε, η προστασία της ιδιωτικής ζωής περιλαµβάνει και την εν στενή εννοία κοινωνική ζωή. Αυτή µε τη σειρά της αναλύεται στις σχέσεις που έχει ένας άνθρωπος, ως «ζώον κοινωνικόν», µε τους συνανθρώπους του και την επικοινωνία που έχει µε αυτούς. Λογικό, λοιπόν, και επόµενο είναι να προστατευθεί η ιδιωτική σφαίρα υπό τη µορφή της επικοινωνίας και της συνακόλουθης αποστολής µηνυµάτων (επιστολών, ηλεκτρονικών, τηλεφωνηµάτων, e-mail κτλ) από τις επεµβάσεις της δηµόσιας αρχής και δη από την παραβίαση της µυστικότητας ή εµπιστευτικότητας του απορρήτου των µηνυµάτων. Η συνταγµατική κατοχύρωση του απαραβιάστου της αλληλογραφίας και εν γένει επικοινωνίας µε άλλα πρόσωπα προκύπτει ήδη από την κατοχύρωση της ιδιωτικής ζωής του ατόµου αλλά κατοχυρώνεται και ειδικά από το Σ19. 1.Το απόρρητο των επιστολών και της ελεύθερης ανταπόκρισης ή επικοινωνίας µε οποιονδήποτε άλλο τρόπο είναι απόλυτα απαραβίαστο. Νόµος ορίζει τις εγγυήσεις υπό τις οποίες η δικαστική αρχή δεν δεσµεύεται από το απόρρητο για λόγους εθνικής ασφάλειας ή για διακρίβωση ιδιαίτερα σοβαρών εγκληµάτων. 2.Νόµος ορίζει τα σχετικά µε τη συγκρότηση, τη λειτουργία και τις αρµοδιότητες ανεξάρτητης αρχής που διασφαλίζει το απόρρητο της παραγράφου 1. 3.Απαγορεύεται η χρήση αποδεικτικών µέσων που έχουν αποκτηθεί κατά παράβαση του άρθρου αυτού και των άρθρων 9 και 9Α.» 16

Έννοια του απορρήτου της επικοινωνίας Επικοινωνία, είναι η ανθρώπινη δραστηριότητα µε την οποία ο άνθρωπος έρχεται σε επαφή µε άλλους ανθρώπους, δραστηριότητα, την οποία έχει από τη φύση ανάγκη ο άνθρωπος, ώστε να µην είναι αποµονωµένος και να µπορέσει να αναδείξει την κοινωνικότητά του. Η επικοινωνία των ανθρώπων γίνεται είτε άµεσα, δηλαδή µε άµεση προσωπική επαφή των επικοινωνούντων µέσων, είτε έµµεσα, δηλαδή η επικοινωνία γίνεται µε τη χρήση επικοινωνιακών µέσων όπως ο τηλέφωνο, η αλληλογραφία, το τηλεγράφηµα, το ηλεκτρονικό ταχυδροµείο κτλ Επίσης η επικοινωνία µπορεί να είναι φανερή ή κρυφή, υπό την έννοια το κατά πόσο επιθυµούν οι επικοινωνούντες να γίνεται γνωστό σε τρίτους το περιεχόµενο της επικοινωνίας τους. Το άρθρο 19 προστατεύει αποκλειστικά την επικοινωνία, την οποία ο αποστολέας της θέλει να είναι εµπιστευτική και απόρρητη. Αντικείµενο προστασίας δεν είναι το µήνυµα καθεαυτό(αυτό προστατεύεται από το Σ14, παρ.1 που κατοχυρώνει την ελευθερία εκφράσεως και διαδόσεως της γνώµης) αλλά το «απόρρητο» του µηνύµατος 17. Συνεπώς ο συντακτικός νοµοθέτης αφενός κατοχυρώνει την ελευθερία της επικοινωνίας, υπό την έννοια ότι καθένας είναι ελεύθερος να επικοινωνεί µε όποιον επιθυµεί, να χρησιµοποιεί οποιοδήποτε επικοινωνιακό µέσο, καθώς επίσης να επιλέγει τον τόπο, τον χρόνο και τον τρόπο επικοινωνίας του. Αφετέρου προστατεύει το απόρρητο όχι µόνο του µηνύµατος (γραπτά µηνύµατα, επιστολές), αλλά κι οποιαδήποτε µορφή ιδιωτικής επικοινωνίας, δηλαδή επικοινωνίας η οποία δεν είναι δηµόσια. Συνάγουµε λοιπόν το συµπέρασµα ότι απαγορεύεται στις δηµόσιες αρχές να προβαίνουν σε ενέργειες που παραβιάζουν το απόρρητο. Απαγορεύεται να ανοιχθεί και να αναγνωσθεί επιστολή, όπως επίσης να καταγραφεί τηλεφωνική συνδιάλεξη, να αναγνωστούν µηνύµατα ηλεκτρονικού ταχυδροµείου κτλ. Φορείς δικαιώµατος Φορείς του δικαιώµατος είναι όλα τα φυσικά πρόσωπα, Έλληνες, αλλοδαποί κι ανιθαγενείς, καθώς και τα νοµικά πρόσωπα, εφόσον κι αυτά είναι ικανά να επικοινωνούν. Περιορισµοί του δικαιώµατος Βέβαια η προστασία του άρθρου 19 Σ αφορά µόνο τα νόµιµα µηνύµατα. Μηνύµατα που έρχονται σε αντίθεση µε το δικαϊκό µας σύστηµα, δεν εµπίπτουν στο πεδίο προστασίας του άρθρου 19 Σ. Στις περιπτώσεις που διακυβεύεται η εθνική ασφάλεια ή για την εξακρίβωση 17 Π.. αγτόγλου, Συνταγµατικό δίκαιο- Ατοµικά ικαιώµατα, σελ.294 17

ιδιαιτέρως σοβαρών εγκληµάτων (Σ19, παρ.1, εδ.2), ο συντακτικός νοµοθέτης δίνει πρωτοβουλία στον κοινό νοµοθέτη να ορίσει µε νόµο τον τρόπο παρακολούθησης τέτοιων µηνυµάτων. Κυρώσεις Κατά την παράβαση του απορρήτου της επικοινωνίας θεµελιώνεται ποινική ευθύνη (φυλάκιση τουλάχιστον ενός έτους). Είναι δυνατή και πειθαρχική κύρωση καθώς και αστική ευθύνη. Η σηµαντικότερη όµως δυσµενής συνέπεια είναι αυτή που ορίζει του Σ19, παρ 3: «Απαγορεύεται η χρήση αποδεικτικών µέσων που έχουν αποκτηθεί κατά παράβαση του άρθρου αυτού και των άρθρων 9 και 9Α.». Ωστόσο η θεωρία και η νοµολογία έχουν αµφιταλαντευθεί πολλάκις σχετικά µε το περιεχόµενο της διάταξης αυτής καθώς υποστηρίζεται ότι πιθανόν να χωρά κάποια εξαίρεση στον κανόνα αυτό. Έχει γίνει δεκτό ότι σε εξαιρετικές περιπτώσεις, κατά τις οποίες ατοµικά δικαιώµατα άλλων ανθρώπων δεν µπορούν να προστατευτούν από σοβαρές προσβολές επιτρέπεται η παραβίαση από την απόλυτη προστασία του απορρήτου των επιστολών και της ελεύθερης ανταπόκρισης ή επικοινωνίας, του ιδιωτικού βίου και των προσωπικών δεδοµένων. Συνεπώς τόσο ο νοµοθέτης όσο και ο δικαστής σε τέτοιες περιπτώσεις πρέπει να προβούν σε στάθµιση αφενός των δικαιωµάτων, στην προστασία των οποίων προβλέπει η απαγόρευση, κι αφετέρου των δικαιωµάτων, των οποίων η προσβολή δεν µπορεί να αποφευχθεί παρά µη λήψη υπόψη των αποδείξεων αυτών δηµιουργεί προσβολή της ανθρώπινης αξίας. Τέλος για την ανωτέρω στάθµιση ο δικαστής και ο νοµοθέτης θα πρέπει να βασίζεται στην αρχή της αναλογικότητας και να λαµβάνουν υπόψη και τον τρόπο κτήσης των αποδεικτικών αυτών µέσων, δηλαδή να εξετάσουν µήπως ο τρόπος κτήσης τους προσβάλλει επίσης την ανθρώπινη αξία. Νοµολογιακά δεδοµένα Απόφαση 60/1979: Επιστολές µε τις οποίες κατηγορείται ιεροµόναχος για ανήθικες προτάσεις σε νέους ΣτΕ 3545/2002: Η ελευθερία της έκφρασης και η ελευθερία του πληροφορείν και πληροφορείσθαι δεν περιλαµβάνουν την ελευθερία διαδόσεως πληροφοριών αναγόµενων στον ιδιωτικό βίο του ατόµου. 18

ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΑΣ ΑΠ 381 1987: ιαζύγιο. Μοιχεία. Το δικαστήριο έλαβε υπόψη ως αποδεικτικό µέσο τις µαγνητοταινίες οι οποίες προσκόµισε ο σύζυγος και οι οποίες περιείχαν τηλεφωνικές συνδιαλέξεις της συζύγου µε τον εραστή. Περιορισµός του απαραβίαστου της ιδιωτικής ζωής. ΑΠ 673 1983: Η ηχογράφηση τηλεφωνήµατος του ενός συζύγου από τον άλλο δεν αποτελεί παράνοµη προσβολή της προσωπικότητας, εφόσον η παραβίαση απορρήτου ιδιωτικής ζωής αποβλέπει στην τήρηση της επιβαλλόµενης, λόγω του ηθικού δεσµού του γάµου, συµπεριφοράς των συζύγων. ΙΟΙΚ. ΠΡΩΤΟ. ΤΡΙΜ. ΑΘΗΝΩΝ 16276 1995: Το δικαστήριο επέβαλε πρόστηµο των 50 εκ. δρχ. Σε βάρος ιδιοκτήτη τηλεοπτικού σταθµού, διότι σε σατυρική εκποµπή οι δηµοσιογράφοι, µεταµφιεσµένοι σε εφοριακούς υπαλλήλους, «χρησιµοποίησαν» ανυποψίαστους πολίτες των οποίων προσέλαβαν την προσωπικότητα και το απαραβίαστο της ιδιωτικής ζωής. ΕΦ.ΑΘ. 2002 1993: Αποτύπωση της εικόνας προσώπου σε περιοδικό. Η χρησιµοποίηση της εικόνας χωρίς συναίνεση αποτελεί προσβολή της προσωπικότητας, η παραβίαση του απόρρητου της ιδιωτικής ζωής. Εξαίρεση υπάρχει όταν πρόκειται για λήψη φωτογραφιών καθηµερινής επικαιρότητας ή προσώπων που ανήκουν στη σύγχρονη ιστορία. Ως κατοικία νοείται κάθε χώρος που εξυπηρετεί οικιακές χρήσεις ενός ή περισσοτέρων προσώπων τα οποία ανήκουν συνήθως σε µια οικογένεια. ΜπληµΠειρ 3444/82, ΝοΒ 30, 1331. Το άσυλο της κατοικίας καλύπτει όχι µόνο τους ενοίκους της οικίας (άρθρο 255 ΚΠ ), αλλά και εκείνους που απλώς παραµένουν σ αυτήν. ΓνωµΕισΑΠ 15/80, ΝοΒ 29, 786. Εκτός από την κατοικία προστατεύονται εξίσου και οι χρησιµοποιούµενοι προς εργασία χώροι, δηλ. εκείνοι οι οποίοι χρησιµεύουν για την εκτέλεση οποιουδήποτε έργου ή επαγγέλµατος, όπως είναι το επαγγελµατικό γραφείο, το εµπορικό κατάστηµα, το τεχνικό εργαστήριο, το βιοµηχανικό εργοστάσιο κλπ. ΜπληµΠειρ 3444/82, ΝοΒ 30, 1331. Το άσυλο της κατοικίας προστατεύεται (πέρα από το άρθρο 334 ΠΚ, και) από το άρθρο 9 1 εδ. α του Σ, και δεν συντρέχει κανένας λόγος ν αποκλεισθούν από τη συνταγµατική προστασία και οι χώροι εργασίας. ΜΠληµΠειρ 3444/82, Νο8 30, 1331. Κατά τη διάταξη του άρθρου 12 του Σ. 1952 «η κατοικία εκάστου είναι άσυλον. Ουδεµία κατ οίκον έρευνα ενεργείται, ειµή ότε και όπως ο νόµος διατάσσει. Με τη διάταξη αυτή απαγορεύεται η είσοδος (γιατί στην διενέργεια της έρευνας εµπεριέχεται και η είσοδος) αρχών ή ιδιωτών στην κατοικία κάθε Έλληνα ή αλλοδαπού και κάθε έρευνα σ αυτήν. Η απαγόρευση όµως αυτή δεν είναι απόλυτη, εφόσον η χωρίς συγκατάθεση είσοδος των αρχών και η διενέργεια έρευνας επιτρέπεται όταν και όπως ο νόµος ορίζει. ΓνωµΕισΠρΠατρών 12114.8.1975, Νο8 23, 1116. (µε σηµ. Κ. Ι. Παπαδηµητρίου). 19

ΓνωµΕισΠρ Πατρών 19/7.10.1975, ΝοΒ 23, 1117. Η παρουσία του εκπροσώπου της δικ. εξουσίας απαιτείται επειδή η καταχρηστική χρησιµοποίηση σε παγκόσµια κλίµακα των συνεχώς τελειοποιουµένων µέσων παρακολούθησης και κατασκόπευσης της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής των πολιτών εγκυµονεί άµεσους κινδύνους των απαραγράπτων δικαιωµάτων τους και της ηθικής και της πολιτικής τάξεως εις την χώρα µας, δηλ. για λόγους εντελώς άσχετους προς την αναγκαία υποχώρηση των ατοµικών δικαιωµάτων των πολιτών ΓνωµΕισΠρ Πατρών 19/7.10.1975, ΝοΒ 23, 1117. Παραβίαση του οικιακού ασύλου συντρέχει, δηλ. η είσοδος στην κατοικία είναι παράνοµη, όταν γίνεται παρά τη θέληση του δικαιούχου, η οποία εκφράζεται ρητά ή σιωπηρά. ΑΠ 730/84, ΠοινΧρ 34, 1046. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Το δικαίωµα στην ιδιωτική ζωή διαφυλάσσεται τόσο από το Σύνταγµα όσο και από ειδικές διατάξεις του νόµου, σε µια προσπάθεια να επικαλυφθούν και συνάµα να αποφευχθούν όλες οι πιθανότητες προσβολής του. Η ευρεία έννοια του καλύπτει τόσο την προστασία της οικογενειακής ζωής όσο και το άσυλο της κατοικίας και το απόρρητο των επικοινωνιών, το corpus και το animus της ανθρώπινης υπόστασης. Η σηµαντικότητα του φαίνεται από το γεγονός ότι αποτελεί προυπόθεση για την ανάπτυξη της προσωπικότητας του ανθρώπου και της ελευθερίας δράσης του. Χωρίς αυτή τη «βιοτική περιοχή» ο άνθρωπος δεν θα µπορούσε να εξασφαλίσει την ατοµικότητά του µέσα στο όλο και πιθανώς να διακυβευόταν η πνευµατική του υγεία. Το απαραβίαστο της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής του ατόµου είναι αµυντικό και συνάµα προστατευτικό δικαίωµα, καθώς το Κράτος έχει την υποχρέωση, όχι µόνο να µην παραβιάζει το ίδιο το θεµελιώδες αυτό δικαίωµα των πολιτών του, αλλά και να το προστατεύει από τις τυχόν παραβιάσεις άλλων ιδιωτών. Ισχύει έναντι όλων (erga omnes) και ισχύει για όλους, ηµεδαπούς και αλλοδαπούς. Παρόλες όµως τις νοµοθετικές εγγυήσεις, η δηµοκρατική κοινωνία που ζουµε µε τις υπερ-ελευθερίες που παρέχει και η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας δηµιούργησαν ορισµένα «µέτωπα σύγκρουσης» µε το απόλυτο δικαίωµα της προστασίας της ιδιωτικής ζωής. Η ελευθερία του τύπου, η υπερσώρρευση πληροφοριών στο διαδίκτυο, η ελευθερία του λόγου, η ταχύτατη και ηλεκτρονική µετάδοση πληροφοριών και άλλα πολλά έθεσαν το δίληµµα ποιο από όλα αυτά τα δικαιώµατα συγκρουόµενα µε αυτό της προστασίας της ιδιωτικότητας θα προστατευθεί. Η απάντηση δεν είναι µία και ενιαία. Η κάθε περίπτωση θα κριθεί σύµφωνα µε τις εκάστοτε συνθήκες και µε βάση την αρχή της αναλογικότητας θα προστατευθεί το υπερέχον δικαίωµα. 20

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην παρούσα εργασία εξετάζεται το δικαίωµα προστασίας της ιδιωτικής σφαίρας του ανθρώπου. Η ιδιωτική ζωή αποτελείται από την οικογενειακή, την ατοµική και την εν στενή εννοία κοινωνική και προστατεύεται από το άρθρο 9 του Συντάγµατος. Σε σχέση ειδικού προς γενικό τελούν και οι διατάξεις που κατοχυρώνουν ντο απαραβίαστο της κατοικίας και το απόρρητο της επικοινωνίας, αφού αποτελούν ειδικότερες εκφάνσεις της ιδιωτικής ζωής. Ο συντακτικός νοµοθέτης θέλησε να προστατεύσει την µοναδικότητα και την ατοµικότητα του ανθρώπου ενόψει των κινδύνων που εγκυµονούν η µαζοποίηση και η ραγδαία τεχνολογική ανάπτυξη. Έτσι δίνει προβάδισµα στη εξασφάλιση µιας µικρής βιοτικής περιοχής η οποία είναι απαραβίαστη, προσφέροντας τις κατάλληλες εγγυήσεις. ΛΕΞΕΙΣ-ΚΛΕΙ ΙΑ Ιδιωτικότητα Ιδιωτική ζωή Ιδιωτική σφαίρα Άσυλο κατοικίας Απόρρητο επικοινωνιών Ελευθερία ανταποκρίσεων Φορείς δικαιώµατος Αµυντικό περιεχόµενο Προστατευτικό περιεχόµενο Μικτό δικαίωµα Erga omnes Περιορισµοί δικαιώµατος Ελευθερία του τύπου Απαραβίαστο Σύγκρουση δικαιωµάτων Συνταγµατικές εγγυήσεις Νοµολογία 21

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1) Ανδρέας Γ. ηµητρόπουλος Συνταγµατικά ικαιώµατα Ειδικό Μέρος(2011) 2) Π.. αγτόγλου, Συνταγµατικό δίκαιο- Ατοµικά ικαιώµατα, εκδόσεις Σάκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή 1991 3) Αραβαντίνος, Εισαγωγή στην επιστήµη του δικαίου, 1983 4) Ανδρέας Γ. ηµητρόπουλος, Κοινωνικός ανθρωπισµός 5 )Ανδρέας Γ. ηµητρόπουλος, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου ΙΙΙ, θ εκδ. Αθήνα 2001 6) Κρίππας Γ., Η ελευθερία του τύπου έναντι του διακιώµατος ιδιωτικού βίου, 1972 7) Μαυριάς Κ., Το συνταγµατικό δικαίωµα του ιδιωτικού βίου, 1972 8) Μαυριάς Κ., Συνταγµατικό ίκαιο, εκδ. Σάκκουλα 2002 9) Μιχαηλίδη-Νουάρο, Τα πρακτικά Ακαδηµίας Αθηνών, 1983 10) Μιχαηλίδη-Νουάρο, Το απαραβίαστο του ιδιωτικού βίου και η ελευθερία του τύπου,τοσ, 1983 11) Σκορίνη-Παπαρρηγοπούλου, ΝοΒ 12) Σούρλας, Ερµ ΑΚ 13) Χρησόγονος Κ., Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα, εκδ.σάκκουλα, 1998 14) Ν.Ν.Σαρίπολος, Σύστηµα του Συνταγµατικού ικαίου,γ,1923 15) Ι.. Ιγγλεζάκης, Ευαίσθητα Προσωπικά εδοµένα- Η επεξεργασία ειδικών κατηγοριών προσωπικών δεδοµένων και οι συνέπειες της, εκδόσεις Σάκουλα 2003 16) Ηλιοπούλου-Στράγγα, Χρήση παρανόµως κτηθέντων αποδεικτικών µέσων και δικαίωµα υπεράσπισης του κατηγορουµένου, εκδόσεις Σάκουλα, ΑΘΗΝΑ-ΚΟΜΟΤΗΝΗ 2003 17) Μήτρου Λίλιαν, Η αρχή προστασίας προσωπικών δεδοµένων 22

ιαδικτυακές πηγές www.dsanet.gr www.dpa.gr www.jurisconsultus.gr www.constitiunalism.gr 23