ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ Ν.Ο.Π.Ε. ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΣΥΝΘΕΣΗ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΘΕΜΑ: ΙΔΙΩΤΙΚΗ ΖΩΗ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Α.Γ.

Transcript

1 ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ Ν.Ο.Π.Ε. ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΣΥΝΘΕΣΗ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΘΕΜΑ: ΙΔΙΩΤΙΚΗ ΖΩΗ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Α.Γ.ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΜΠΙΤΖΙΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ (ΑΡ.ΜΗΤΡΩΟΥ: ) Αθήνα 25/05/2013 Έκταση εργασίας :4401 λέξεις 1

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ I. Εισαγωγή II. Προστασία ιδιωτικής ζωής. Ορισμός. Εθνικό και διεθνές νομοθετικό πλαίσιο. α) Παραδείγματα παραβίασης ιδιωτικής ζωής β) Διάκριση ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής γ) Φορείς δικαιώματος δ) Τριτενέργεια και περιορισμοί δικαιώματος III. Άσυλο κατοικίας και προστασία του ιδιωτικού βίου α) Έννοια κατοικίας β) Άσυλο κατοικίας και περιορισμοί του δικαιώματος γ) Τριτενέργεια IV. Απόρρητο επικοινωνίας α) Περιεχόμενο δικαιώματος β) Φορείς γ) Τριτενέργεια και περιορισμοί δ) Κυρώσεις V. Ιδιωτική ζωή και Τεχνολογίες Επικοινωνιών και Πληροφορικής VI. Περίληψη VII. Βιβλιογραφία 2

3 Εισαγωγή Ο άνθρωπος, αφηρημένα και ανεξάρτητα από την κοινωνική του συμβίωση και την ιστορική του εξέλιξη, είναι πράγματι ένα ελεύθερο όν. Αφού έχει την ικανότητα να κινείται, να σκέφτεται, να μιλάει, έχει εκ φύσεως και την ελευθερία της κινήσεως, του στοχασμού και του λόγου. Και αφού οι άνθρωποι είναι εκ φύσεως ελεύθεροι, είναι και εκ φύσεως ίσοι. Ελευθερία και ισότητα είναι δυνατές μόνο σε μια οργανωμένη κοινότητα, διότι μόνο η τελευταία μπορεί να αντικαταστήσει την αναρχία και τη συνέπεια αυτής, που είναι η πλήρη επικράτηση του ισχυρότερου. Το κράτος όμως δεν αποτελεί μόνο το αναγκαίο πλαίσιο του δικαιώματος, αλλά και σπουδαία πηγή διακινδυνεύσεως των αγαθών που τα δικαιώματα προστατεύουν. Συνήθως αυτό συμβαίνει επειδή ο άνθρωπος, είτε ως άτομο είτε ως μέλος μιας ομάδας, είναι πολύ ασθενέστερος από την κρατική εξουσία. Επομένως, ναι μεν το κράτος έχει ταχθεί αφηρημένα στην υπηρεσία των ανθρώπων, αλλά αποτελεί και συνεχή κίνδυνο για την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας και την αξιοπρέπεια του ανθρώπου. Έτσι, κατοχυρώθηκαν νομικά ορισμένα θεμελιώδη δικαιώματα του ανθρώπου, τα οποία επειδή εγγυώνται την ατομικότητα του ανθρώπου και αποσκοπούν ν αποτρέψουν την απορρόφησή του σ ένα ολοκληρωτικό κράτος (ένα κράτος δηλ. χωρίς ατομικά δικαιώματα) 1, χαρακτηρίζονται απ το Σ ως ατομικά δικαιώματα. 1 ΧΡΥΣΟΓΟΝΟΣ Κ.Χ «ΑΤΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ», ΕΚΔ.ΣΑΚΚΟΥΛΑ

4 Προστασία ιδιωτικής ζωής. Ορισμός Καινοτομία του συντακτικού νομοθέτη του 1975 αποτελεί η με το άρθρο 9 1 εδ. β του Σ ρητή κατοχύρωση του απαραβίαστου της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής του ατόμου. Η συνταγματική αυτή διάταξη καλύπτει όλες τις πλευρές της ιδιωτικής σφαίρας εκτός από το άσυλο της κατοικίας και την ελευθερία της επικοινωνίας αφενός και την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης αφετέρου, που κατοχυρώνονται από ειδικές διατάξεις. Στο κείμενο του Συντάγματος, το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή, όπως και κάθε άλλο συνταγματικό δικαίωμα αναπαρίσταται με τρόπο αφηρημένο και αόριστο. Το έργο του προσδιορισμού του ανήκει στη θεωρία και νομολογία και είναι αναγκαίο προκειμένου να οδηγηθούμε στην αποτελεσματική του προστασία. Έτσι λοιπόν το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή αντιμετωπίζει και αυτό τις δικές του δυσκολίες. Το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή στη σύγχρονη θεωρία ταυτίζεται με τον όρο privacy που αποδίδεται στα ελληνικά ως ιδιωτικότητα. Η ετυμολογία του όρου εντοπίζεται στο λατινικό ρήμα privo, που σημαίνει «στερώ» και παραπέμπει στην αδυναμία συμμετοχής στη δημόσια σφαίρα, αλλά ταυτόχρονα και στην προσπάθεια του ανθρώπου να προστατέψει τη διαφορετικότητά του. Σε αντίθεση με τον όρο ιδιωτικότητα, η έκφραση ιδιωτική ζωή παρουσιάζει ένα πιο θετικά χρωματισμένο περιεχόμενο, μέσα από τη χρήση του όρου ζωή. Μ αυτόν τον τρόπο,το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή δεν συμβάλλει στην απομόνωση και απόσυρση του ατόμου, αλλά στην επικοινωνιακή διάδρασή του με την κοινωνία και με τους άλλους, δίνοντας έτσι έμφαση στις δραστηριότητες που διενεργεί το άτομο, όπως για παράδειγμα αυτές που συμβάλλουν στην ανάπτυξη της προσωπικότητάς του. το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή αναπτύσσεται ως 4

5 εν εξελίξει δικαίωμα, διαθέτοντας δυναμικό και όχι στατικό χαρακτήρα. Η αξία του δικαιώματος στην ιδιωτική ζωή έγκειται στους σκοπούς, στην αυτονομία και την ελευθερία που εγγυάται για το υποκείμενό της 2. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει έξω απ την κοινωνία, αλλά ούτε και μέσα στην κοινωνία, χωρίς ιδιωτικότητα και ιδιωτική σφαίρα. Τόσο η κοινωνικότητα, όσο και η ιδιωτικότητα συνθέτουν τη φύση του ανθρώπου και διατηρούν την ισορροπία της ύπαρξής του. Επομένως, η ανάγκη προστασίας της ιδιωτικότητας είναι ιδιαιτέρως έντονη τόσο απ την ιδιωτική όσο και απ τη δημόσια εξουσία 3. Στη σύγχρονη εποχή η συγκεκριμένη ανάγκη εντείνεται, διότι η ανάπτυξη της τεχνολογίας συνεισφέρει σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό στην παραβίαση της ιδιωτικότητας. Στο άρθρο 9 1Σ, όπως και στο άρθρο 5 1, ο όρος ζωή δεν χρησιμοποιείται με την βιολογική έννοια, όπως στο άρθρο 5 2, αλλά αντιμετωπίζεται ως κοινωνικό αγαθό, δηλαδή ως μερικότερη περιοχή της όλης ζωής του ανθρώπου. Η ζωή, ως σύνολο ανθρώπινων ενεργειών, αναφερόμενων στον ίδιο τον φορέα και τα στενά συνδεόμενα μ αυτόν πρόσωπα, γίνεται αντιληπτή με 2 έννοιες, την τυπική και την ουσιαστική-λειτουργική. Η πρώτη έννοια αναφέρεται στο corpus και βάσει αυτής, ιδιωτική ζωή είναι εκείνη την οποία ο φορέας του δικαιώματος διάγει στα πρόσωπα της οικογένειάς του ή στα πρόσωπα του στενού φιλικού του περιβάλλοντος. Σύμφωνα όμως με την δεύτερη υπόσταση της ιδιωτικής ζωής, που αφορά το animus, δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στο ουσιαστικό περιεχόμενο των υλικών πράξεων που αποτελούν την ιδιωτική ζωή. Έτσι σύμφωνα μ αυτή την έννοια, με τον όρο «ιδιωτική ζωή» αναφερόμαστε σε ένα είδος ανθρώπινης δραστηριότητας, που αφορά το άτομο και το στενό κύκλο 2 Χριστίνα Ακριβοπούλου. Μελέτη του δ/τος στην ιδιωτική ζωή-θεωρητικά και μεθοδολογικά θεμέλια. 3 Δημητρόπουλος Α.Γ «Συνταγματικά Δικαιώματα- ειδικό μέρος» 5

6 που τον περιβάλλει. Αντιπαρατάσσεται στη «δημόσια ζωή»,δηλ. στην κοινωνική ή επαγγελματική ζωή στο βαθμό που συμπεριλαμβάνει τις σχέσεις του ατόμου με ανοιχτό κύκλο προσώπων (π.χ. πελάτες) ή αποσκοπεί να επηρεάσει τα «κοινά» ή «δημόσια πράγματα» (π.χ. ανάμιξη στην πολιτική). Η διακήρυξη του απαραβίαστου της ιδιωτικής ζωής σημαίνει ότι στη ζωή κάθε ανθρώπου υπάρχει ένας πυρήνας στον οποίο κυριαρχεί αυτός μόνος και στον οποίο δεν μπορεί να διεισδύσει το κράτος. Η μόνιμη δικαιολογία για την εισβολή στον πυρήνα της ιδιωτικής ζωής του κάθε ατόμου στηρίζεται στη διάκριση σε δημόσια και μη πρόσωπα, 2 κατηγορίες εκ των οποίων η πρώτη είναι δήθεν υποχρεωμένη να υφίσταται την αδιακρισία των ανθρώπων που κερδοσκοπούν εις βάρος τους επειδή επιβαρύνονται με την έκθεσή τους στα μέσα. Σαφώς και τα μη δημόσια πρόσωπα χαίρουν αυξημένης προστασίας. Ωστόσο στοιχειοθετείται ένας απροσπέλαστος πυρήνας ιδιωτικότητας και για τα δημόσια πρόσωπα, τα οποία σε καμία περίπτωση δε θεωρούνται έρμαια στη δημόσια κριτική. Μόνο για τα πρόσωπα που ασκούν δημόσιο λειτούργημα, θεσπίζεται ένα «παράθυρο» ενημέρωσης του κοινού και αυτό μόνο μετά από στάθμιση του κατά πόσο είναι θεμιτή η προσβολή της ιδιωτικής ζωής προκειμένου να εξυπηρετηθεί το γενικότερο δημόσιο συμφέρον πληροφόρησης. Η χάραξη πια των ορίων μεταξύ δημόσιας εικόνας και ιδιωτικής δράσης απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή και ο διαχωρισμός αυτός θα πρέπει να ναι ξεκάθαρος γιατί διαφοροποιείται η σφαίρα της ιδιωτικής ζωής, η οποία μάλιστα συνεπικουρείται και από την προστασία προσωπικών δεδομένων, από τη δημόσια προβολή που εκούσια ή ακούσια επιλέγει ένα πρόσωπο. Απαγορεύεται λοιπόν, η δημοσιοποίηση της ιδιωτικής ζωής του ανθρώπου. 6

7 Εθνικό και διεθνές νομοθετικό πλαίσιο. Για να αντιμετωπίσει τους κινδύνους αυτούς, ο συντακτικός νομοθέτης κατοχυρώνει το απαραβίαστο της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής στο άρθ. 9 1 εδ. β ( η ιδιωτική και οικογενειακή ζωή του ατόμου είναι απαραβίαστη ). Επιπλέον καί το κοινό δίκαιο προστατεύει την ιδιωτική ζωή με τον ν. 2472/1997: Προστασία του ατόμου από την επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, όπως συμπληρώθηκε με το άρθρο 11 του ν : Προστασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα στον τηλεπικοινωνιακό χαρακτήρα. Πρέπει να σημειωθεί πως το δικαίωμα στον ιδιωτικό βίο, το δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής, κατοχυρώνεται καί διεθνώς: α) στο άρθρο 8 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για την προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών (ΕΣΔΑ), στο οποίο ορίζεται ότι παν πρόσωπον δικαιούται εις τον σεβασμόν της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής του, της κατοικίας του και της αλληλογραφίας του. Το άρθρο αυτό διαμορφώθηκε με βάση τον σεβασμό για την οικογένεια, την ιδιωτική ζωή, το άσυλο της οικίας και τις επικοινωνίες του ανθρώπου. Όσον αφορά τους κρατούμενους, το άρθρο 8 της ΕΣΔΑ φαίνεται να προστατεύει την ιδιωτικότητά τους. Οι περιορισμοί που πρέπει να επιβληθούν στους κρατούμενους από την διοίκηση πρέπει να συμβαδίζουν με τα κριτήρια του άρθρου 8 και να αποδεικνύουν τόσο την αναγκαιότητα όσο και την αναλογικότητά τους ως προς την πράξη ή την συμπεριφορά που πρέπει να τιμωρηθεί. Επίσης 7

8 οι κρατούμενοι δικαιούνται τον σεβασμό για την οικογενειακή τους ζωή και η ΕΣΔΑ προστατεύει ακόμα και το δικαίωμα να παντρευτούν 4, β) στο άρθρο 12 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, που ορίζει ότι κανείς δεν επιτρέπεται να υποστεί αυθαίρετες επεμβάσεις στην ιδιωτική του ζωή, την οικογένεια, την κατοικία και την αλληλογραφία του, ούτε προσβολές της τιμής και της υπόληψής του και γ) στον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στην παρούσα εργασία παρουσιάζεται η έννοια της ιδιωτικής ζωής, η έκταση καθώς και τα όρια προστασίας της. Α) Παραδείγματα παραβίασης ιδιωτικής ζωής Απαγορεύεται κάθε κρατική παρέμβαση που έχει ως συνέπεια: (α)την αναγκαστική συμβίωση ή συστέγαση, εκτός των περιορισμών της προσωρινής κράτησης, (β)την οπτικοακουστική παρακολούθηση ή καταγραφή με οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο της ιδιωτικής ζωής, (γ)την υποχρέωση του ατόμου να αποκαλύπτει στοιχεία της ιδιωτικής του ζωής, εκτός για στατιστικούς λόγους που εξασφαλίζουν εμπιστευτικότητα ή (δ)την χρήση μεθόδων ή συσκευών που οδηγούν στην αποκάλυψη, παρά τη θέληση του ατόμου, στοιχείων της ιδιωτικής ζωής π.χ. ανιχνευτές ψεύδους. Στα πλαίσια λοιπόν ρεπορτάζ τηλεοπτικού σταθμού για φερόμενη ως κατηγορουμένη για εγκλήματα τρομοκρατίας, αδικαιολόγητη είχε κρίνει το ΕΣΡ με απόφασή του 5,την αναφορά δολοφονίας της μητέρας απ τον πατέρα της κατηγορουμένης και την προβολή φωτογραφιών των 4 Παπαστεργίου Βασίλης, «Δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή» 5 Απόφ.ΕΣΡ 78/2002 8

9 αδελφών της φερόμενης ως συμμετέχουσας σε εγκλήματα τρομοκρατίας, σε παιδική ηλικία. Κύρωση προστίμου επέβαλε και σε μια ακόμη περίπτωση το ΕΣΡ 6, όταν τηλεοπτικός σταθμός χρησιμοποιώντας την ατζέντα φερόμενου ως τρομοκράτη, μετέδωσαν συνομιλία με φίλη της συντρόφου του τελευταίου, παρεμβαίνοντας στην ιδιωτική ζωή της, χωρίς να υπάρχει λόγος δημοσίου συμφέροντος και αποκλειστικώς με σκοπό την τηλεθέαση. Σε μια ακόμη διαπίστωση της παραβίασης της ιδιωτικής ζωής προέβη ο Συνήγορος του Παιδιού, όσον αφορά τα παιδιά εκείνα που μένουν σε ιδρύματα ή σε άλλα πλαίσια φιλοξενίας και φροντίδας. Έτσι λοιπόν έστειλε επιστολή σε αρμόδια υπουργεία και άλλους φορείς, με την οποία τους υπενθυμίζει την ανάγκη εφαρμογής κανόνων προστασίας της ιδιωτικής ζωής και εικόνας των παιδιών αυτών. Αξιοσημείωτη είναι και η περίπτωση εκείνη που το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης αποφάνθηκε, ότι συνιστά παραβίαση του δικαιώματος σεβασμού στην ιδιωτική ζωή, η διατήρηση σε βάση δεδομένων, από τις αρχές των δακτυλικών αποτυπωμάτων ενός προσώπου το οποίο δεν είχε καταδικαστεί από τη γαλλική δικαιοσύνη. Τέλος αξίζει να σημειωθεί ότι παραβίαση του δικαιώματος στην ιδιωτική και οικογενειακή ζωή συνιστά καί η απαγόρευση χορήγησης θανατηφόρου φαρμάκου σε πρόσωπο που επιθυμεί να τερματίσει την ζωή του, όπως αποφάνθηκε το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης, εκδικάζοντας την προσφυγή της 82χρονης Ελβετίδας Άλντα Γκρος, που κατήγγειλε ότι οι ελβετικές αρχές της απαγόρευσαν να τερματίσει οικειοθελώς τη ζωή της με υποβοηθούμενη αυτοκτονία. 6 Απόφ.ΕΣΡ 117/2002 9

10 Β) Διάκριση ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής Απ την άλλη πλευρά, η οικογενειακή ζωή είναι η ζωή στο πλαίσιο της οικογένειας. Η οικογένεια αποτελείται κατά πρώτο λόγο από τους συζύγους και τα παιδιά τους και κατά δεύτερο λόγο με τους γονείς των συζύγων έστω κι αν δεν ζουν στην ίδια κατοικία. Αξίζει ν αναφερθεί ότι, ο γάμος δεν αποτελεί προϋπόθεση για τη συνταγματική έννοια και προστασία της οικογενειακής ζωής. Εξάλλου δεν γίνεται κάποια σχετική διάκριση στο άρθρο 9 1,εδ.β Σ.Απλά η ύπαρξη γάμου αποδεικνύει, χωρίς άλλο την ύπαρξη οικογένειας, ενώ όπου δεν υπάρχει γάμος, αλλά «φυσική οικογένεια» είναι αναγκαία η συνδρομή άλλων αποδεικτικών στοιχείων όπως η συμβίωση και η αμοιβαία διατροφή. Η διακήρυξη του απαραβίαστου της οικογενειακής ζωής σημαίνει την κατοχύρωση της ύπαρξης και λειτουργίας του κοινωνικού θεσμού που λέγεται οικογένεια ως μιας ενδιάμεσης βαθμίδας ανάμεσα στο άτομο και στο σύνολο. Έτσι απαγορεύεται κάθε κρατική παρέμβαση που έχει ως συνέπεια : (α) την απαγόρευση ή άμεσο περιορισμό ιδρύσεως έγγαμης ή άγαμης οικογένειας, (β) την απαγόρευση ή παρεμπόδιση συμβίωσης εκτός της περίπτωσης της νόμιμης προσωρινής κράτησης ή (γ) την αντικατάσταση της γονικής μέριμνας με «κρατική μέριμνα» ή ο γενικός αποχωρισμός προς τον σκοπό της ανατροφής των παιδιών από το κράτος Γ) Φορείς Φορείς του δικαιώματος του απαραβίαστου της ιδιωτικής ζωής είναι μόνο τα φυσικά πρόσωπα, δηλαδή Έλληνες πολίτες, αλλοδαποί και ανιθαγενείς. 10

11 Δ) Τριτενέργεια και περιορισμοί του δικαιώματος Προσβολές του απαραβίαστου της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής από ιδιώτες απαγορεύονται και τιμωρούνται από ειδικές διατάξεις, όπως το άρθρο 57 ΑΚ,που αναγνωρίζει το γενικό δικαίωμα της προσωπικότητας ή τα άρθρα 361,362 και 366 ΠΚ περί εξυβρίσεως και δυσφημίσεως. Θα πρεπε ωστόσο να δεχθούμε έμμεση τριτενέργεια της συνταγματικής διάταξης του απαραβίαστου της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής. Επομένως σύμβαση με την οποία ένα πρόσωπο θα επεδίωκε γενική παραίτηση απ το απαραβίαστο της ιδιωτικής και οικογενειακής του ζωής εις όφελος άλλου προσώπου, θα αντέβαινε στα χρηστά ήθη και θα ήταν άκυρη κατά το άρθρο 178 ΑΚ. Όσον αφορά τους περιορισμούς του απαραβίαστου της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής, το Σ δεν προβλέπει κανέναν τέτοιο, παρά μόνο για το άσυλο της κατοικίας. Ίσως όμως να συγκρούεται με την συνταγματική επιταγή της αρχής της δημοσιότητας των δικαστικών συνεδριάσεων (93 2Σ). Γι αυτό το Σ ορίζει ότι «οι συνεδριάσεις κάθε δικαστηρίου είναι δημόσιες, εκτός αν το δικαστήριο κρίνει με απόφασή του ότι.συντρέχουν ειδικοί λόγοι προστασίας της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής των διαδίκων». 11

12 Άσυλο κατοικίας και προστασία του ιδιωτικού βίου α) Έννοια κατοικίας Καταρχήν θα πρέπει να καταστεί σαφές πως η έννοια της κατοικίας στο άρθρο 9 1 Σ διαφοροποιείται απ την κατά το άρθρο 51 ΑΚ έννοια της κατοικίας. Η πρώτη είναι φυσική ή πραγματική, ενώ η δεύτερη είναι νομική, δηλαδή ο τόπος της κύριας και μόνιμης εγκατάστασης του προσώπου. Η συνταγματική έννοια της κατοικίας παραπέμπει στο πραγματικό γεγονός της ύπαρξης ενός περίκλειστου χώρου στον οποίο δεν είναι ελεύθερη η είσοδος στον καθένα, παρά μόνο με τη συναίνεση του διαμένοντος σε αυτόν. Επιπλέον είναι αδιάφορη η νομική σχέση με βάση την οποία διαμένει ή παραμένει ο τελευταίος στο συγκεκριμένο χώρο (ιδιοκτήτης, ενοικιαστής, φιλοξενούμενος κλπ ). Καλύπτονται από το άσυλο και οι επαγγελματικοί χώροι, ακόμη και τις ώρες εργασίας, εάν δεν είναι προσιτοί στον καθένα. Δεν αποτελούν κατοικία με την έννοια του άρθρου 9 1Σ τα δημόσια μέρη, όπου είναι ελεύθερη η πρόσβαση για το κοινό και βέβαια τα κοινόχρηστα ή κοινά σε όλους πράγματα. β) Άσυλο κατοικίας και περιορισμοί του δικαιώματος Το άσυλο της κατοικίας σημαίνει την καταρχήν απαγόρευση της εισόδου ή παραμονής στην κατοικία των κρατικών οργάνων χωρίς τη γνώση ή παρά τη θέληση του κατόχου της κατοικίας. Το άσυλο της κατοικίας παραβιάζεται και όταν τα κρατικά όργανα εμποδίζουν τον κάτοχο της κατοικίας να εισέλθει σ αυτήν ή ακόμη και από την εγκατάσταση μικροφώνων (ενώ η παρακολούθηση των συνομιλιών καθ 12

13 αυτή ή η κατασκόπευση με οπτικοακουστικά μέσα παραβιάζει το δικαίωμα της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής). Το άσυλο δεν μπορεί να θεωρηθεί ως καταφύγιο του ατόμου, το οποίο είναι απαραβίαστο απ την κρατική εξουσία. Εάν το εκλαμβάναμε έτσι, τότε θα ισοδυναμούσε με εξαίρεση του συγκεκριμένου τόπου από την αξίωση ισχύος της έννομης τάξης, αν μη και απ την ίδια την κρατική κυριαρχία. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η προστασία του ασύλου δεν μπορεί παρά να είναι σχετική, τελεί δηλ. υπό την επιφύλαξη του νόμου, ακόμη και πέρα από τις περιπτώσεις «έρευνας» του εδ.γ της παρ.1 του άρθ.9 Σ. Ο νόμος όμως αυτός οφείλει να σέβεται και τους περιορισμούς των περιορισμών των ατομικών δικαιωμάτων. Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια φορολογικού, δεν μπορεί να υποχρεωθεί ο καθ ου να ανοίξει τον υπολογιστή και να θέσει στη διάθεση των υπαλλήλων που διεξάγουν τον έλεγχο όλες τις πληροφορίες που ναι καταχωρημένες και μπορεί ν αφορούν άσχετα ζητήματα. Η επιβολή μιας τέτοιας υποχρέωσης θα παραβίαζε την αρχή της αναλογικότητας, διότι υπερβαίνει το αναγκαίο μέτρο και πλήττει και τον ίδιο τον πυρήνα του δικαιώματος του ατόμου για σεβασμό της ιδιωτικής του ζωής. Οι ίδιες προϋποθέσεις, ως προς την πρόβλεψη με νόμο και το σεβασμό των «περιορισμών των περιορισμών» των ατομικών δικαιωμάτων, ισχύουν και σε ό,τι αφορά ειδικότερα την έρευνα σε κατοικία, κατά το εδ.γ της παρ.1 του άρθρου 9 Σ. Εκτός απ τις παραπάνω προϋποθέσεις, ο νομοθέτης απαίτησε επιπλέον την παρουσία εκπροσώπων της δικαστικής εξουσίας, δηλ. δικαστικού λειτουργού με την έννοια των άρθρων Σ. Επομένως οδηγούμαστε στο συμπέρασμα πως εξαιτίας του γεγονότος ότι το άσυλο της κατοικίας δεν μπορεί να είναι άσυλο της παρανομίας, το Σ προέβλεψε : (α) ειδικά την κατ οίκον έρευνα, δηλ. την αναζήτηση προσώπων ή αντικειμένων σε μια κατοικία απ τα κρατικά όργανα, 13

14 ανεξάρτητα απ τη συγκατάθεση του κατόχου της κατοικίας μόνο όπου ορίζει ο νόμος και πάντα με την παρουσία εκπροσώπου της δικαστικής εξουσίας, (β) κάποιους λιγότερο επαχθείς περιορισμούς, όπως για παράδειγμα ελέγχους, επιθεωρήσεις κρατικών οργάνων που διενεργούνται στα πλαίσια υγειονομικής, φορολογικής, εργατικής, οικονομικής, επαγγελματικής εποπτείας., (γ) πρόληψη ή αποτροπή δημοσίου κινδύνου π.χ. βίαιη είσοδος σε κτίριο στο οποίο εκδηλώθηκε πυρκαγιά. Όλοι αυτοί οι περιορισμοί υπάγονται στην αρχή της αναλογικότητας. γ) Φορείς δικαιώματος Φορέας του δικαιώματος είναι κάθε φυσικό πρόσωπο, ανεξάρτητα αν είναι ιδιοκτήτης, νομέας ή κάτοχος. Φορέας είναι επίσης κάθε νομικό πρόσωπο ή ένωση χωρίς νομική προσωπικότητα. Φορέας της αντίστοιχης υποχρέωσης είναι η κρατική εξουσία και τα όργανά της. δ) Τριτενέργεια Το άσυλο της κατοικίας προστατεύεται μόνο έναντι επεμβάσεων της κρατικής εξουσίας και όχι εκ μέρους των ιδιωτών. Το έναντι άλλων ιδιωτών απαραβίαστο της κατοικίας δεν σχετίζεται με το άσυλο της κατοικίας και προστατεύεται με τις διατάξεις του ΑΚ περί προστασίας του κυρίου, του νομέα κλπ, καθώς και του ΠΚ περί προστασίας της οικιακής ειρήνης (ΠΚ 334). Κατά τον Δαγτόγλου, το άρθρο 9Σ «ενσωματώνει μια αντικειμενική αξιολόγηση του συντακτικού νομοθέτη, με την οποία ο κοινός νομοθέτης ή ο δικαστής δεν μπορεί να αντιφάσκει» (έμμεση τριτενέργεια). 14

15 Απόρρητο επικοινωνίας α) Περιεχόμενο δικαιώματος Η ιδιωτική σφαίρα του ανθρώπου περιλαμβάνει και τις ιδιωτικές σχέσεις με τους συνανθρώπους του. Εξαιτίας του γεγονότος ότι οι σχέσεις αυτές συνεπάγονται ή και επιβάλλουν κάποια επικοινωνία πέρα απ το πλαίσιο του ασύλου της κατοικίας, με τη μορφή της αποστολής μηνυμάτων, θεωρήθηκε αναγκαίο να προστατευθεί η ιδιωτική σφαίρα και κατά τη μεταβίβαση των μηνυμάτων αυτών από κατοικία σε κατοικία απ τις επεμβάσεις της δημόσιας αρχής και μάλιστα απ την παραβίαση της μυστικότητας ή εμπιστευτικότητας των μηνυμάτων. Αντικείμενο προστασίας δεν είναι το μήνυμα καθ αυτό (το οποίο προστατεύεται απ το άρθρο 14 1Σ), αλλά το απόρρητο του μηνύματος. Η προστασία αυτή αφορά τις επιστολές και οποιαδήποτε άλλη μορφή ιδιωτικής επικοινωνίας. Κάθε ιδιωτική επικοινωνία προστατεύεται είτε έχει καθαρά προσωπικό είτε επαγγελματικό χαρακτήρα. Το άρθρο 19Σ στην πρώτη παράγραφο ορίζει ότι «το απόρρητο των επιστολών και της ελεύθερης ανταπόκρισης ή επικοινωνίας με οποιονδήποτε άλλο τρόπο είναι απόλυτα απαραβίαστο». Η προστασία του απορρήτου δεν αρχίζει με την ταχυδρόμηση π.χ. της επιστολής, αλλά αρχίζει με τη μεταφορά της στο ταχυδρομείο ή στο γραμματοκιβώτιο, αφού και αυτή είναι μέρος της επικοινωνίας και τελειώνει απ τη στιγμή που ο παραλήπτης λάβει γνώση του περιεχομένου του μηνύματος. Από κει και πέρα πρόκειται για ιδιωτικό έγγραφο που προστατεύεται απ το άσυλο της κατοικίας, εφόσον βρίσκεται σε κατοικία. 15

16 Η προστασία του απορρήτου σημαίνει ότι απαγορεύεται κάθε ενέργεια των κρατικών αρχών προς λήψη γνώσεως ή κοινοποίηση σε τρίτους του περιεχομένου της επικοινωνίας. Επομένως απαγορεύεται το άνοιγμα των επιστολών ή η ανάγνωσή τους χωρίς άνοιγμα ή η μικροφωνική ακρόαση και μαγνητοφώνηση των τηλεφωνικών συνδιαλέξεων ή των προφορικών συζητήσεων. Διχογνωμία υπάρχει στο αν το απόρρητο προστατεύει εκτός απ το περιεχόμενο του μηνύματος και τα εξωτερικά στοιχεία της επικοινωνίας, π.χ. στοιχεία αποδέκτη, ώρα επικοινωνίας κτλ. Τέλος πρέπει να επισημανθεί ότι ταχυδρομικός ή τηλεπικοινωνιακός υπάλληλος που λαμβάνει τυχαίως γνώση μηνύματος, το οποίο συμβάλλει στην τέλεση ή απόκρυψη πολύ σοβαρού εγκλήματος ή μήνυμα κατά της εθνικής ασφαλείας, οφείλει πριν το διαβιβάσει να ενημερώσει τον εισαγγελέα και την προϊσταμένη του αρχή. Πάντως δεν δικαιούται να αποσφραγίσει επιστολή ή να παρακολουθήσει τηλεφωνική επικοινωνία, διότι αυτό θ αποτελούσε παραβίαση του Σ19. β) Φορείς Φορείς του δικαιώματος είναι τα φυσικά πρόσωπα, Έλληνες πολίτες, αλλοδαποί και ανιθαγενείς καθώς και τα νομικά πρόσωπα. Δεν είναι όμως φορείς τα Ν.Π.Δ.Δ. Όμως στο βαθμό που το απόρρητο της ανταπόκρισης ή επικοινωνίας είναι αναγκαίο για την άσκηση της αυτοδιοίκησής τους, το απόρρητο προστατεύεται π.χ. για έναν ΟΤΑ στο πλαίσιο της άσκησης της τοπικής αυτοδιοίκησης. γ) Τριτενέργεια και περιορισμοί 16

17 Το Σ διακηρύσσει το απαραβίαστο της επικοινωνίας έναντι των κρατικών οργάνων, ενώ η προστασία έναντι άλλων ιδιωτών ρυθμίζεται από κοινούς νόμους. Το κράτος υποχρεούται όμως να προβαίνει στην ψήφιση τέτοιων νόμων και η ερμηνεία τους πρέπει να γίνεται σύμφωνα με το πνεύμα του άρθρου 19 Σ. Το απόρρητο της επικοινωνίας περιορίζεται έτσι όπως το ίδιο το Σ ορίζει. Συγκεκριμένα στο άρθρο 19 1εδ.β Σ ορίζονται οι προϋποθέσεις που θα πρέπει να πληρούνται για να επέλθει ο περιορισμός του δικαιώματος του απορρήτου της επικοινωνίας. Θα πρέπει λοιπόν ο περιορισμός 1) να εισαχθεί μόνο με νόμο, 2) να εφαρμοστεί μόνο από δικαστήριο(«δικαστική αρχή»), όχι απ την ίδια την διοίκηση, αν και βέβαια η διοίκηση μπορεί να υποβάλει σχετική αίτηση στο δικαστήριο, 3) να επιτρέπεται μόνο «για λόγους εθνικής ασφαλείας ή για διακρίβωση ιδιαίτερα σοβαρών εγκλημάτων» και τέλος 4) να συνοδεύεται από εγγυήσεις που περιστέλλουν τον τρόπο και τις συνέπειες της ασκήσεώς του στο μέτρο του αναγκαίου και κυρίως αποτρέπουν την πρόσβαση στις επιστολές και την οποιαδήποτε επικοινωνία προσώπων άλλων απ τα καθορισμένα στη δικαστική απόφαση περί περιορισμού του απορρήτου. δ) Κυρώσεις Η παράγραφος 3 του άρθρου 19Σ εισάγει γενική απαγόρευση χρήσης αποδεικτικών μέσων που έχουν αποκτηθεί παράνομα. Επομένως πληροφορίες που έχουν αποκτηθεί από υπαλλήλους κατά παραβίαση του απορρήτου, δεν δύναται να χρησιμοποιηθούν ως αποδεικτικό μέσο σε καμια δικαστική ή διοικητική διαδικασία. Ο προβλεπόμενος νόμος του άρθρου 19Σ είναι ο ν.2225/94 «για την προστασία της ελευθερίας της ανταπόκρισης και επικοινωνίας», ο οποίος προβλέπει ότι: 17

18 1) η άρση του απορρήτου για λόγους εθνικής ασφάλειας γίνεται με απόφαση του Εισαγγελέα Εφετών και 2) η άρση του απορρήτου για τη διακρίβωση ιδιαίτερα σοβαρών εγκλημάτων γίνεται με αιτιολογημένη απόφαση του δικαστικού συμβουλίου. Ιδιωτική ζωή και Τεχνολογίες Επικοινωνιών και Πληροφορικής Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το άρθρο της κα Πάντζιου, καθηγήτριας στο Τμήμα Πληροφορικής του ΤΕΙ Αθήνας για την αλληλεπίδραση της ιδιωτικής ζωής με τις τεχνολογίες Επικοινωνιών και Πληροφορικής. Αναφέρει ότι: «Το δικαίωμα του πληροφοριακού αυτοπροσδιορισμού του πολίτη αποτελεί τη βάση των σύγχρονων δημοκρατικών κοινωνιών: κάθε πολίτης έχει το δικαίωμα να αποφασίζει ποιος θα γνωρίζει τι για εκείνον, πώς θα το χρησιμοποιεί και για ποιον σκοπό. Τα τελευταία όμως χρόνια, διάφορες πολιτικοοικονομικές και κυρίως τεχνολογικές εξελίξεις δημιουργούν νέα δεδομένα και νέες προκλήσεις για την προστασία της ιδιωτικής ζωής. Οι ιδιωτικές επιχειρήσεις στην προσπάθειά τους να εξασφαλίσουν πλεονεκτήματα έναντι των ανταγωνιστών τους αντιμετωπίζουν τα προσωπικά δεδομένα ως οικονομικούς πόρους και προσανατολίζουν το μάρκετινγκ σε πολιτικές οι οποίες εξατομικεύουν την ομάδα-στόχο, διευρύνοντας έτσι τους κινδύνους για την ιδιωτική ζωή. Οι σχετικές με τον «πόλεμο κατά της τρομοκρατίας» ενέργειες των κυβερνήσεων οδηγούν συχνά στην υπονόμευση και στη χαλάρωση διαφόρων μέτρων προστασίας της ιδιωτικότητας. Στο πλαίσιο της σύγχρονης κοινωνίας της πληροφορίας, υιοθετείται η χρήση συστημάτων ηλεκτρονικής διακυβέρνησης, ηλεκτρονικής υγείας και ηλεκτρονικού 18

19 εμπορίου, τα οποία έχουν τη δυνατότητα συλλογής και επεξεργασίας μεγάλου όγκου προσωπικών δεδομένων, καθιστώντας ευκολότερα δυνατή την παραβίαση της ιδιωτικής ζωής. Οι εξελίξεις στον τομέα των Τεχνολογιών των Επικοινωνιών και της Πληροφορικής (ΤΕΠ) καθιστούν σχεδόν αδύνατη τη συμμετοχή των πολιτών στη σύγχρονη κοινωνία χωρίς οι δραστηριότητές τους να αφήνουν «ηλεκτρονικά ίχνη», γεγονός το οποίο βαθμιαία οδηγεί στη συρρίκνωση της ιδιωτικής τους σφαίρας..». Συνεχίζει απαριθμώντας τις επιπτώσεις των εξελίξεων στον χώρο των ΤΕΠ στην ιδιωτική ζωή οι οποίες είναι αρκετά εμφανείς. Ενδεικτικά αναφέρει τις παρακάτω: «* Η ανάπτυξη των τεχνολογιών του Διαδικτύου και η χρήση του από το ευρύ κοινό για πρόσβαση σε διάφορες υπηρεσίες ή πληροφορίες επιτρέπει τη συλλογή και επεξεργασία προσωπικών δεδομένων. Ο χρήστης κατά την περιήγησή του στο Διαδίκτυο αφήνει «ίχνη», όπως οι ιστοσελίδες που επισκέφθηκε, οι αιτήσεις αναζήτησης στις μηχανές αναζήτησης, η διάρκεια επίσκεψης σε διαφορετικές ιστοσελίδες κτλ. Τα δεδομένα αυτά μπορούν να αξιοποιηθούν για τη συναγωγή συμπερασμάτων σχετικά με προσωπικά ενδιαφέροντα και προτιμήσεις του χρήστη, θέματα υγείας που τον απασχολούν, καταναλωτικές του συνήθειες και λοιπά στοιχεία αξιοποιήσιμα, π.χ., για σκοπούς άμεσης διαφήμισης και προώθησης προϊόντων. * Τα σύγχρονα ψηφιακά τηλεπικοινωνιακά δίκτυα καθιστούν δυνατή την καταγραφή των στοιχείων επικοινωνίας στη σταθερή τηλεφωνία (π.χ., των αριθμών τηλεφώνου των χρηστών, του χρόνου πραγματοποίησης και της διάρκειας της κλήσης). Τα στοιχεία αυτά καταγράφονται και στην κινητή τηλεφωνία,στην οποία μπορεί επίσης να εντοπισθεί και να καταγραφεί η ακριβής γεωγραφική θέση των χρηστών. 19

20 * Η ανάπτυξη των τεχνολογιών του διάχυτου υπολογισμού (pervasive ή ubiquitous computing) δημιουργεί περαιτέρω απειλές για την ιδιωτική ζωή. Ο διάχυτος υπολογισμός ενσωματώνει τον υπολογισμό στο περιβάλλον, αφού διασυνδεδεμένοι υπολογιστές, σκορπισμένοι στον χώρο, προσφέρουν υπηρεσίες χωρίς να γίνονται αντιληπτοί και χωρίς τη μεσολάβηση ανθρώπου. Οι υπηρεσίες είναι εξατομικευμένες για κάθε χρήστη και λαμβάνουν υπόψη στοιχεία που τον αφορούν, όπως το προφίλ της προσωπικότητάς του, τη θέση του, συνθήκες του περιβάλλοντός του κτλ.». Η χρήση των τεχνολογιών του διάχυτου υπολογισμού είναι αντίθετη με βασικές αρχές της ισχύουσας νομοθεσίας για την προστασία της ιδιωτικής ζωής. Είναι επομένως φανερό ότι η ανάπτυξη των ΤΕΠ προσφέρει νέες δυνατότητες συλλογής και επεξεργασίας μεγάλου όγκου πληροφοριών που αφορούν το άτομο και αναφέρονται στην ταυτότητά του, στις συνήθειές του, στις πεποιθήσεις του κτλ., καθιστώντας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό δυνατή την παραβίαση της ιδιωτικής του ζωής. Ωστόσο η πρόοδος των ΤΕΠ μπορεί να αξιοποιηθεί και για την προστασία της ιδιωτικής ζωής του ατόμου. Π.χ., * προκειμένου να δίνεται η συγκατάθεση για τη συλλογή και την επεξεργασία των δεδομένων με ευκολότερο και πιο προσιτό τρόπο, * τα πληροφοριακά και επικοινωνιακά συστήματα να σχεδιασθούν έτσι ώστε να δίνεται στους πολίτες η δυνατότητα πρόσβασης στα προσωπικά τους δεδομένα, καθώς και σε κάθε σχετική με τον χειρισμό τους πληροφορία, όπως, π.χ., ποιος τα συγκέντρωσε, τροποποίησε ή έλαβε γνώση, * τεχνικές όπως η ανωνυμία ή η ψευδωνυμία μπορούν να υιοθετηθούν κατά τρόπο αποδεκτό από τον πάροχο των υπηρεσιών, ώστε να 20

21 εξασφαλίζεται η πρόσβαση των χρηστών στις υπηρεσίες χωρίς να διακυβεύεται η ιδιωτικότητά τους». 7 Νέες δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι οι μισοί από τους Αμερικανούς που έχουν προφίλ σε κάποια από τις ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης, όπως το facebook, το Myspace και το Twitter, ανησυχούν για την προστασία της ιδιωτικής τους ζωής. Το facebook άλλαξε πρόσφατα τις πολιτικές του, ώστε να δώσει στους χρήστες περισσότερο έλεγχο στον τρόπο που οι προσωπικές τους πληροφορίες δημοσιοποιούνται από το προφίλ τους, μετά από διαμαρτυρίες χρηστών για παρακολούθηση της ιδιωτικής τους ζωής και για αντιμετώπιση δυσκολιών όσον αφορά την αλλαγή των ρυθμίσεων των λογαριασμών τους. Αξιοσημείωτη είναι έρευνα του Marist College έδειξε μάλιστα πως οι άνθρωποι άνω των 60 ετών είναι εκείνοι που ανησυχούν περισσότερο γα την προστασία της ιδιωτικής ζωής. Περίληψη Στη συγκεκριμένη εργασία εξετάζεται η ιδιωτική ζωή του ανθρώπου ως ατομικό και κοινωνικό δικαίωμα. Η συνταγματική κατοχύρωση του απαραβίαστου του συγκεκριμένου δικαιώματος, επιβάλλει την τήρησή του σε όλους τους επιμέρους κλάδους δικαίου. Η ιδιωτική ζωή αποτελεί 7 Πάντζιου, άρθρο με θέμα «Αλληλεπίδραση της ιδιωτικής ζωής με τις τεχνολογίες Επικοινωνιών και Πληροφορικής». 21

22 «μητρικό δικαίωμα» πολλών άλλων μερικότερων διατάξεων, με αμυντική και προστατευτική διάσταση. Βιβλιογραφία ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α.Γ. «Η συνταγματική προστασία του ανθρώπου απ την ιδιωτική εξουσία», εκδ.σάκκουλα, ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α.Γ. «Συνταγματικά Δικαιώματα- ειδικό μέρος» ΧΡΥΣΟΓΟΝΟΣ Κ.Χ. «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», εκδ.σάκκουλα 1998 ΔΑΓΤΟΓΛΟΥ Π.Δ. «Συνταγματικό Δίκαιο- Ατομικά δικαιώματα», εκδ.σάκκουλα 2005 ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ-ΣΤΡΑΓΓΑ «Χρήση παρανόμως κτηθέντων αποδεικτικών μέσων και δικαίωμα υπεράσπισης του κατηγορουμένου», εκδ.σάκκουλα 2003 ΑΚΡΙΒΟΠΟΥΛΟΥ ΧΡΙΣΤΙΝΑ «Μελέτη του δ/τος στην ιδιωτική ζωή θεωρητικά και μεθοδολογικά θεμέλια» 22

23 ΣΥΝΗΓΟΡΟΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ έγγραφο με θέμα «Η προστασία της ιδιωτικής ζωής των παιδιών που ζουν στα ιδρύματα» ΤΡΑΠΕΖΑ ΝΟΜΙΚΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΔΣΑ : απόφ.εσρ 78/2002 απόφ.εσρ 117/2002 ΠΑΠΑΣΤΕΡΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΗΣ «Δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή» 23

24 24