ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΝΙΚΟΛΑΪ ΟΥ ΕΠΑΝΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΟΥ ΟΡΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ, ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΜΙΑ ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΗ ΠΡΟΣ ΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ABRAHAM BOS ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΡΓΑΛΕΙ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΝΙΚΟΛΑΪ ΟΥ Επανερµηνεία του Αριστοτελικού ορισµού της ψυχής, µέσα από µία κριτική αντιπαράθεση προς τη θεωρία του Abraham Bos για τον «εργαλειακό» χαρακτήρα της ψυχής Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΝΙΚΟΛΑΪ ΟΥ ΕΠΑΝΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΟΥ ΟΡΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ, ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΜΙΑ ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΗ ΠΡΟΣ ΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ABRAHAM BOS ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΡΓΑΛΕΙΑΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ Υποβλήθηκε στο τµήµα Φιλοσοφίας Παιδαγωγικής Τοµέας Φιλοσοφίας Ηµεροµηνία Προφορικής Εξέτασης: 4 Μαρτίου 2009 Εξεταστική Επιτροπή Καθηγήτρια. Σφενδόνη-Μέντζου, Επιβλέπουσα Καθηγητής Β. Κάλφας, Μέλος Τριµελούς Συµβουλευτικής Επιτροπής Λέκτορας Στ. ηµόπουλος, Μέλος Τριµελούς Συµβουλευτικής Επιτροπής Καθηγήτρια Θ. Παρισάκη, Εξετάστρια Αν. Καθ. Π. Καϊµάκης, Εξεταστής Επίκ. Καθ. Γ. Ζωγραφίδης, Εξεταστής Επίκ. Καθ. Θ. Πενολίδης, Εξεταστής

Ελισάβετ Η. Νικολαΐδου Α.Π.Θ. Τίτλος ιδακτορικής ιατριβής ISBN «Η έγκριση της παρούσης ιδακτορικής ιατριβής από το Τµήµα Φιλοσοφίας Παιδαγωγικής του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των γνωµών του συγγραφέως» (Ν. 5343/1932, άρθρο 202. παρ. 2)

Η διατριβή αυτή αφιερώνεται στη µητέρα µου, Κατερίνα Τοµπαΐδου-Νικολαΐδου, που διαφωνεί µε την Αριστοτελική θεωρία της ψυχής, και στο σύζυγό µου, Βασίλη Τενεκετζίδη, για το ευ ζην

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος...3 1. Εισαγωγή...6 1.1. Παρουσίαση της θεωρίας του Abraham P. Bos...6 1.2. Η θέση του Peri\ yuxh=j στο Αριστοτελικό έργο...11 1.3. Το νόηµα της έκφρασης sw=ma fusiko\n o)rganiko/n...14 1.4. Τι σηµαίνει η έκφραση fusika\ sw/mata;...15 1.4.1. Fusika\ sw/mata που έχουν ζωή...21 1.5. Η ερµηνεία του όρου o)rganiko/n...26 1.6. Η διάκριση των δύο εννοιών της εντελέχειας στο Peri\ yuxh=j...35 1.7. Η ενότητα των µερών της ψυχής µε το εργαλειακό σώµα...37 1.7.1. Η ενότητα της θρεπτικής ψυχής µε το εργαλειακό σώµα...42 2. Τα fusika\ sw/mata κατά τον Α. Bos...46 2.1. Το Α βιβλίο του Peri\ yuxh=j...46 2.1.1. Ποιο είναι το «σώµα που έχει ψυχή»;...47 2.1.2. Η Αριστοτελική κριτική στις θεωρίες για την ψυχή...52 2.2. Ποια είναι τα fusika\ sw/mata;...62 2.2.1. Τα fu/sei o)/nta στο Β βιβλίο των Fusikw=n...66 2.3. Εξέταση των επιχειρηµάτων του A. Bos για τα fusika\ sw/mata...79 2.4. Με ποια έννοια τα fusika\ sw/mata είναι αρχές των άλλων σωµάτων;...90 2.5. Είναι τα fusika\ sw/mata των ζώων και των φυτών ουσίες;...101 2.6. Είναι τα στοιχεία fusika\ sw/mata που έχουν ζωή;...106 2.6.1. Το pneu=ma ως fusiko\n sw=ma...110 2.6.2. To pu=r και το qermo/n ως fusika\ sw/mata...122 2.6.3. Ο ai)qh/r ως fusiko/n sw=ma στο Peri\ yuxh=j...127 3. Ο ορισµός της ψυχής: koino/tatoj lo/goj ή koino/n ti;...129 3.1. Το αντικείµενο του Peri\ yuxh=j...129 3.2. Ο ορισµός της ζωής στο Peri\ yuxh=j (II 1, 412a13-15)...137 3.2.1. Το νόηµα της έκφρασης di' au(tou= στον ορισµό της ζωής...146 3.3. Ο ορισµός της ψυχής (ΙΙ 1 412b4-5) στο Peri\ yuxh=j...155 4. Η ερµηνεία του όρου o)rganiko/n...166 4.1. Ένα φυσικό σώµα που είναι o)rganiko/n...166 4.1.1. Με ποιον τρόπο έχει το έµβρυο ψυχή κατά τον Αριστοτέλη;...173 1

4.1.2. )Organika/ και «εργαλειακά» µέρη. )/Organon ή εργαλείο;...180 4.1.3. υνάµει και ενεργεία ψυχή σε diairou/mena φυτά και ζώα...184 4.2. Εξέταση των επιχειρηµάτων του A. Bos εναντίον της παραδοσιακής ερµηνείας του όρου o)rganiko/n...194 5. Η έννοια της prw/thj e)ntele/xeiaj...219 5.1. Η e)ntele/xeia κατά τον A. Bos...219 5.2. Οι παραδοσιακές ερµηνείες της prw/thj e)ntele/xeiaj...222 5.3. Ποιο µέρος της ψυχής είναι prw/th e)ntele/xeia;...227 5.4. Η e)ntele/xeia της αισθητικής και νοητικής ψυχής...237 6. Επίλογος...243 6.1. Συµπεράσµατα...244 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...252 2

Πρόλογος ei) dh/ ti koino\n e)pi\ pa/shj yuxh=j dei= le/gein, ei)/h a)\n e)ntele/xeia h( prw/th sw/matoj fusikou= o)rganikou=. (Peri\ yux. II 1, 412b 4-5) Η πρώτη µου επαφή µε τη θεωρία του Abraham Bos έγινε στην αίθουσα 215 του παλαιού κτιρίου της Φιλοσοφικής, όπου, συνήθως, δίδονται διαλέξεις για τους µεταπτυχιακούς φοιτητές του τµήµατος Φιλοσοφίας. Έως τότε η σχέση µου µε τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη περιοριζόταν στη Φυσική του φιλοσοφία την οποία γνώρισα κατά τη διάρκεια του µεταπτυχιακού µαθήµατος της επιβλέπουσας Καθηγήτριάς µου ήµητρας Σφενδόνη- Μέντζου και, ίσως, στις απόψεις του για τη µουσική. Το Peri\ yuxh=j, βέβαια, το είχα διδαχθεί, ως προπτυχιακό µάθηµα. Ωστόσο, µπορώ να πω µε σιγουριά ότι ούτε είχα κατανοήσει το περιεχόµενό του ούτε είχα εκτιµήσει τη ριζοσπαστικότητα των απόψεων του συγγραφέα. Ήµουν, όµως, εξοικειωµένη µε την Αριστοτελική θεωρία της ψυχής. Στην παρουσίαση της δικής του ερµηνείας, ο A. Bos ήταν πολύ αναλυτικός. Ερευνήσαµε τις κλασικές µεταφράσεις του Αριστοτελικού ορισµού της ψυχής, καθώς και την ερµηνεία συγκεκριµένων όρων από το Αριστοτελικό λεξικό του Bonitz. Η ερµηνεία που υποστήριζε αναιρούσε όλες τις έως τότε παραδεδοµένες αντιλήψεις για την ψυχή στον Αριστοτέλη: η ψυχή, κατά τον A. Bos, δεν ήταν η prw/th e)ntele/xeia του σώµατος των έµβιων όντων, αλλά είχε δικό της σώµα, το οποίο θα αποτελούσε και το όχηµά της µετά το θάνατο. Ύστερα από την παρουσίασή του ο A. Bos, ως είθισται, ζήτησε τα σχόλιά µας. Σχόλιο δεν είχα να κάνω έθεσα, όµως, µία απορία. Θυµόµουν ότι η ψυχή, κατά τον Αριστοτέλη, χωρίζεται σε µέρη. Ποιο από όλα ανέβαινε στο όχηµα που µας περιέγραφε ο A. Bos; Όλα τα µέρη ή κάθε µέρος είχε το δικό του εργαλειακό σώµα; Τον επόµενο χρόνο, όταν έπρεπε να επιλέξω θέµα για τη διδακτορική µου διατριβή, ο A. Bos είχε ήδη εκδώσει το βιβλίο του, The Soul and its Instrumental Body: A Reinterpretation of Aristotle s Philosophy of Living Nature (Leiden-Boston: Brill, 2003). Το θέµα που θα επέλεγα δεν θα µπορούσε να είναι άλλο από την εξέταση της επανερµηνείας της Αριστοτελικής θεωρίας της ψυχής. ιάβασα, αυτή τη φορά, τη θεωρία του επισταµένως και έπειτα άρχισα να εγκύπτω στα Αριστοτελικά κείµενα και να έχω αµφιβολίες. 3

Ο A. Bos παρουσίαζε έναν Αριστοτέλη που δεν έλεγε καθαρά την άποψή του, που υπαινισσόταν παρά υποστήριζε µε σθένος έναν Αριστοτέλη Πλατωνιστή και Ορφικό, και όχι τον επιστήµονα που θαύµαζα. Τότε συνειδητοποίησα την άµεση σχέση των Fusikw=n µε το Peri\ yuxh=j. Ο Αριστοτέλης, θεωρώ, είναι πολύ συνεπής στη φιλοσοφία του. Όλα του τα έργα συνδέονται µεταξύ τους και ας γράφτηκαν µε διαφορά πολλών χρόνων. Η ψυχολογία, η βιολογία, η φυσική, η µεταφυσική, ακόµη και η ηθική του υπάγονται στο ίδιο σύστηµα και εξηγούνται µε βάση τα αίτια. Η τελεολογία του παίζει πρωτεύοντα ρόλο, χωρίς, όµως, να πρέπει να µας δεσµεύει. Ο σκοπός, το te/loj, στον Αριστοτέλη είναι σηµαντικότατος. εν παύει, όµως, να αποτελεί ένα από τα τέσσερα αίτια. Πολλές φορές ταυτίζεται µε τη µορφή. Μορφικό και τελικό αίτιο µπορεί να αποτελούν ένα. Η κίνηση, µε τις πολλές σηµασίες της στον υποσελήνιο κόσµο, δεν µπορεί να υπάρξει χωρίς ύλη. Τα τέσσερα αίτια είναι τόσο συνυφασµένα µεταξύ τους, ώστε είναι αδύνατο να υπάρξει εξήγηση χωρίς κάποιο από αυτά. Αυτό συµβαίνει και στο Peri\ yuxh=j. Το (θνητό) έµψυχο ον στον Αριστοτέλη είναι αποτέλεσµα της αλληλεπίδρασης των τεσσάρων αιτίων, όπως και ο φυσικός κόσµος είναι µέρος του φυσικού (έµβιου) κόσµου και δεν µπορεί να υπάρξει ανεξάρτητα από αυτόν δεν έχει ξεχωριστή ύπαρξη, όπως τα µαθηµατικά αντικείµενα. Το ίδιο και η ψυχή των θνητών όντων. εν υπάρχει ένας (υπερσελήνιος) τόπος, όπου πηγαίνει. Είναι τόσο άρρηκτα δεµένη µε το σώµα, ώστε είναι αδύνατο να επιβιώσει µετά το θάνατο του όντος. Έτσι, σκοπός των έµψυχων όντων στον Αριστοτέλη δεν είναι η επιβίωση της ψυχής τους, και η ένωσή της µε το θείο, αλλά η διατήρηση του είδους τους. Η γέννηση και ο θάνατος αποτελούν ένα αδιάκοπο πέρασµα από το µη-ον στο ον. Το ανθρώπινο ον, ωστόσο, δεν πρέπει να αρκείται στη διατήρηση του είδους του. Σκοπός για τον άνθρωπο είναι η ευδαιµονία. Η ζωή, όπως και η ψυχή, στον Αριστοτέλη, έχει διάφορες µορφές. Εκτός από τη ζωή ενός φυτού, όλες οι υπόλοιπες µορφές ζωής συνδέονται στενά µε την αίσθηση, που είναι µορφή γνώσης. Η βασική ψυχή, η θρεπτική, η µόνη που έχουν τα φυτά, δεν εξυµνείται από τον φιλόσοφο, όµως αποτελεί τον sine qua non όρο για την κατοχή των υπολοίπων µερών της ψυχής (αισθητικού, κινητικού, νοητικού). Όσο ανώτερο είναι ένα είδος τόσο περισσότερα µέρη της ψυχής έχει. Αλλά αυτά συνδέονται µε το σώµα. Ο A. Bos ερµηνεύει τον Αριστοτέλη διαφορετικά. Θεωρεί ότι µπορεί να επιβιώνει η ψυχή µετά το θάνατο και το υποστηρίζει σθεναρά, βασιζόµενος σε 4

πλήθος χωρίων, τα οποία εξετάζονται ενδελεχώς. εν θα αναφερθώ µε λεπτοµέρειες στη θεωρία του, καθώς την παρουσιάζω στην εισαγωγή της παρούσας µελέτης. Ωστόσο, οφείλω να οµολογήσω ότι πολλά από τα επιχειρήµατά του ξεκινούν από σωστή βάση, δείχνοντας τις αδυναµίες της παραδοσιακής θεωρίας. Η ερµηνεία του, όπως θα δούµε, έχει αφετηρία της τον Αριστοτελικό ορισµό της ψυχής. Αυτή είναι και η δική µας αφετηρία. Προσωπικά τον ευχαριστώ, διότι, µέσα από τη νέα του θεωρία, είδα ορισµένα κενά της παραδοσιακής ερµηνείας, που στάθηκαν το έναυσµα για περαιτέρω µελέτη. εν ήταν καθόλου εύκολο να αντιµετωπίσω την ερµηνεία του. Στην πορεία της έρευνάς µου, όµως, ήρθα αντιµέτωπη και µε την παραδοσιακή θεώρηση, η οποία φαίνεται να µην απέδωσε µε Αριστοτελικό τρόπο το νόηµα της πρώτης εντελέχειας στον ορισµό της ψυχής. Στην Καθηγήτριά µου, κα ήµητρα Σφενδόνη-Μέντζου, οφείλω ιδιαίτερες ευχαριστίες, για πολλούς λόγους. Κατ αρχάς, για την ιώβειο υποµονή της, όταν ερχόµενη από την Κύπρο όπου διαµένω τα τρία τελευταία χρόνια είχε να διορθώσει εκατοντάδες σελίδες σε µικρό χρονικό διάστηµα, δείχνοντας πάντα ενδιαφέρον για την πρόοδο της εργασίας µου. Για τις πολύτιµες συµβουλές της σε όλη τη διάρκεια της συγγραφής αυτού του διδακτορικού, που ήταν πάντα καίριες. Για την επιστηµονική της εµβρίθεια, που είναι γνωστή, αλλά, κυρίως, διότι µου έθετε τα πιο δύσκολα ερωτήµατα, τη στιγµή που νόµιζα ότι είχα αντεπεξέλθει και ξεκινούσα πάλι από την αρχή. εν θα ήταν σωστό να µην αναφερθώ στη µητέρα µου, Κατερίνα Τοµπαΐδου- Νικολαΐδου, κλασική φιλόλογο, άριστη γνώστρια της αρχαίας ελληνικής, την οποία και έπαιρνα τηλέφωνο, οποιαδήποτε ώρα, για την εξήγηση των δύσκολων χωρίων, επιζητώντας τη συγκατάθεσή της στην ερµηνεία µου. εν µου έκανε πάντα τη χάρη (και γι αυτό µου έκανε καλό). Ιδιαίτερα ευχαριστώ το σύζυγό µου, Βασίλη Τενεκετζίδη, Φυσικό, για ευνόητους λόγους. Τελικά, έµαθε την Αριστοτελική θεωρία της ψυχής καλύτερα από πολλούς. Ελισάβετ Νικολαΐδου 5

1. Εισαγωγή 1.1. Παρουσίαση της θεωρίας του Abraham P. Bos 1 Η Αριστοτελική θεωρία της ψυχής, όπως παρουσιάζεται στο Peri\ yuxh=j ένα από τα καλύτερα από άποψη συστηµατικής πραγµάτευσης έργα του φιλοσόφου, έχει απασχολήσει τη σκέψη πολλών µελετητών, όχι µόνο λόγω του υλοµορφισµού που φαίνεται ότι προτείνει, αλλά, κυρίως, διότι εµφανίζει διαφορές µε θεωρίες παλαιότερων Αριστοτελικών έργων, όπως αυτής που διαγράφεται στο διάλογο Eu)/dhmoj. Σύµφωνα µε την παραδοσιακή ερµηνεία, η ψυχή αποτελεί την (άυλη) µορφή (ή την prw/th e)ntele/xeia) της σύνθετης ουσίας των ζωντανών οργανισµών, ενώ το (ορατό) σώµα τους αποτελεί την ύλη της. Κατά τον συγγραφέα του Peri\ yuxh=j, η ψυχή χωρίζεται σε µέρη (mo/ria) παράλληλα χρησιµοποιούνται και οι ισοδύναµοι όροι duna/meij ή a)rxai/ τα οποία είναι το qreptiko/n, το ai)sqhtiko/n, το o)rektiko/n, το kinhtiko\n kata\ to/pon και το dianohtiko/n mo/rion (Peri\ yux. II 2, 413b11-13). 2 Όλα τα µέρη της ψυχής, µε εξαίρεση τον Ποιητικό Νου που έρχεται θύραθεν στον άνθρωπο, σχετίζονται µε κάποιο σωµατικό όργανο, και, ως εκ τούτου, µαζί µε το θάνατο του σώµατος επέρχεται και αυτός της ψυχής. Αυτή την παραδοσιακή ερµηνεία της ψυχής έρχεται να ανατρέψει ο A. Bos (Κλασικός Αριστοτελιστής, Καθηγητής Φιλοσοφίας στο Ελεύθερο Πανεπιστήµιο του Amsterdam) στο βιβλίο του: The Soul and its Instrumental Body: A Reinterpretation of Aristotle s Philosophy of Living Nature. 3 Πρόκειται για ένα βιβλίο, σπέρµατα του οποίου εµφανίστηκαν στη σκέψη του συγγραφέα το 1964, όταν, όντας ο ίδιος φοιτητής, ακολούθησε τη συµβουλή του καθηγητή του D. H. T. Vollenhoven 1 Μια πρώτη µορφή του παρόντος κεφαλαίου έχει δηµοσιευθεί, στο πλαίσιο της παρουσίασης του βιβλίου του A. Bos, στην Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση. Βλ. Ελισάβετ Νικολαΐδου, «Abraham P. Bos, The Soul and its Instrumental Body: A Reinterpretation of Aristotle s Philosophy of Living Nature (Leiden-Boston: Brill, 2003) pp. 429», Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση, τόµος 23, τεύχος 69, Σεπτέµβριος 2006: 284-288. 2 Aristotle, De anima, επιµ. έκδ. W. D. Ross (Oxford: Clarendon Press, 1961, repr. 1967). Στην παράθεση των χωρίων του Peri\ yuxh=j χρησιµοποιείται το αρχαίο κείµενο που επιµελήθηκε ο W. D. Ross (1961). 3 A. P. Bos, The Soul and its Instrumental Body: A Reinterpretation of Aristotle s Philosophy of Living Nature (Leiden-Boston: Brill, 2003). 6

διαβάζοντας τη γνωστή µελέτη του W. Jaeger, Aristoteles: Grundlegung einer Geschichte seiner Entwicklung (1923). 4 Όπως ο ίδιος εξοµολογείται στη συνέχεια, το βιβλίο αυτό στάθηκε απαραίτητο προκειµένου να ξεκινήσει µια αναζήτηση σαράντα ετών που θα οδηγούσε στην απόρριψη της θεωρίας του W. Jaeger, η οποία ήταν πολύ δηµοφιλής και αποδεκτή από την πλειονότητα των Ολλανδών µελετητών την εποχή εκείνη και υποστήριζε ότι το Αριστοτελικό έργο µπορούσε να ιδωθεί µόνο υπό το πρίσµα µιας ιστορικής εξέλιξης στη σκέψη του φιλοσόφου. Ήδη, από το 19 ο αιώνα, η εφαρµογή της ιστορικής µεθόδου στα Αριστοτελικά έργα έδειξε ότι οι διάλογοι του Σταγειρίτη γειτνίαζαν προς την Πλατωνική σκέψη, εν αντιθέσει µε τα υπόλοιπα ακροαµατικά έργα που ανήκαν στην εποχή του Λυκείου. Έως τότε, η στιλιστική και στιλοµετρική µέθοδος, που είχαν εφαρµοστεί µε επιτυχία στο Πλατωνικό έργο, εφαρµόζονταν και στα Αριστοτελικά έργα, χωρίς όµως τα αναµενόµενα αποτελέσµατα. Τότε ήταν που ο W. Jaeger πρότεινε µία νέα µέθοδο, η οποία δεν βασιζόταν απλώς στα ήδη γνωστά «εξωτερικά κριτήρια», όπως ηµεροµηνίες, περιγραφές φυσικών φαινοµένων κτλ. Η µέθοδός του λάµβανε υπόψη και τα λεγόµενα «εσωτερικά κριτήρια», όπως για παράδειγµα την εµφανή ασυµβατότητα της Αριστοτελικής σκέψης, η οποία κατά τον ίδιο αντανακλούσε µια εξέλιξη στη σκέψη του φιλοσόφου. 5 Ένα από τα συµπεράσµατα της µελέτης του W. Jaeger ήταν ότι, αν και θεωρούσε σηµαντικά τα χαµένα Αριστοτελικά έργα ως προς την κατανόηση της Αριστοτελικής σκέψης, πίστευε ότι υποστήριζαν µια θέση που είχε εγκαταλειφθεί από τον Αριστοτέλη στη συνέχεια. Η θεωρία της ψυχής, όπως παρουσιάζεται στο Peri\ yuxh=j, είναι αντίθετη µε τη θέση που προκύπτει από τα αποσπάσµατα του 4 W. Jaeger, Aristoteles: Grundlegung einer Geschichte seiner Entwicklung (Berlin, 1923). 5 Ο W. Jaeger εφάρµοσε τη νέα του µέθοδο κατ αρχάς το 1912 στη Μεταφυσική και στη συνέχεια το 1923 στο σύνολο του Αριστοτελικού έργου. Ωστόσο, η θεωρία του δεν έγινε τελικώς αποδεκτή από την πλειονότητα των Αριστοτελικών µελετητών. Σύµφωνα µε τον Λάµπρο Κουλουµπαρίτση, µπορεί η µέθοδος του W. Jaeger (η οποία βασίζεται σε κριτήρια εσωτερικής τάξης) να οριοθετεί ειδικά κριτήρια που αντιστοιχούν το καθένα σε έναν καθορισµένο τοµέα, αλλά αυτά δεν εφαρµόζονται απαραίτητα την ίδια στιγµή στο σύνολο του έργου. Εποµένως, χρειάζεται ένα µόνο κριτήριο για το σύνολο του Αριστοτελικού Corpus. Εξάλλου, όπως παρατηρεί ο Λ. Κουλουµπαρίτσης, η συγκεκριµένη µέθοδος προσκρούει σε σηµαντικές δυσκολίες. Για τα προβλήµατα της µεθόδου του W. Jaeger, βλ. L. Couloubaritsis, Histoire de la Philosophie Ancienne et Médiévale: Figures Illustres (Paris: Le Collège de Philosophie, 1998), 395-396, καθώς και τη βιβλιοκριτική του ιδίου στο βιβλίο του Ch. Lefèvre, Sur l évolution d Aristote en psychologie, Louvain, éd. de l Institut Supérieur de Philosophie de l Université de Louvain, 1972, pp. XI-345, στο περιοδικό Morale et Enseignement, Éditions de l Université de Bruxelles (1973): 238-246. 7

χαµένου διάλογου Eu)/dhmoj, στον οποίο ο θάνατος ενός ανθρώπου παροµοιάζεται µε την «επιστροφή στο σπίτι» ή µε έναν «επαναπατρισµό» της ψυχής του. Με αφορµή την ανάλυση του W. Jaeger, ο F. Nuyens 6 πρότεινε ένα νέο µοντέλο το 1939, θέτοντας τη σχέση ψυχής και σώµατος ως µοναδικό κριτήριο για την ταξινόµηση των Αριστοτελικών έργων, η ορθότητα του οποίου οφείλεται στα διαφορετικά γραπτά αναφοράς στον Eu)/dhmo και στο Peri\ yuxh=j. Ανάµεσα στις διαφορετικές Αριστοτελικές απόψεις που αντανακλούν τα προαναφερθέντα έργα, ο F. Nuyens πιστεύει σε µια διάκριση ενός ενδιάµεσου σταθµού στην Αριστοτελική σκέψη, όπου κυριαρχεί µία, λιγότερο ριζοσπαστική, δυϊστική σύλληψη: η ψυχή, αν και αντιµετωπίζεται ως ανεξάρτητη από το σώµα, είναι εν τούτοις φυσικά ενωµένη µε το σώµα, το εργαλείο της, και συνδέεται µε ένα καθορισµένο όργανο (την καρδιά ή το ανάλογό της). Τη σύλληψή του αυτή ο Nuyens την ονόµασε «βιταλιστικό ινστρουµενταλισµό». 7 Στη συνέχεια, µε το θέµα της εξέλιξης της Αριστοτελικής ψυχολογίας ασχολήθηκε ο Ch. Lefèvre, µεταφέροντας τη διαµάχη στη µέθοδο της φιλοσοφικής γραφής, η οποία, σύµφωνα µε τον ίδιο, δεν αντανακλά απαραίτητα µια αυστηρή φιλοσοφική θέση. Ως εκ τούτου, η σύλληψη της ψυχής κρίνεται πλέον ανεπαρκής για να χαράξει την εξελικτική πορεία της Αριστοτελικής ψυχολογίας. 8 Σύµφωνα µε τον Λάµπρο Κουλουµπαρίτση, η εργασία του Ch. Lefèvre κρίνεται σηµαντική, καθώς µας επιτρέπει να προχωρήσουµε παραπέρα, ώστε να θεωρήσουµε ότι, σε αντίθεση µε το δάσκαλό του, ο Αριστοτέλης υποβάλλει το θέµα της ψυχής στο πλαίσιο της φυσικής επιστήµης, κάτι το οποίο ήταν αδύνατο για τον Πλάτωνα. Κατά συνέπεια, δεν θεωρεί πλέον κεντρικό το ερώτηµα της ψυχής, αλλά τους όρους της φυσικής, δηλαδή τη σχέση ανάµεσα στη µορφή και την ύλη. Υπό αυτές τις συνθήκες, κατά τον Λ. Κουλουµπαρίτση, το κριτήριο αναφοράς, προκειµένου να διερευνήσουµε την εξέλιξη στη σκέψη του φιλοσόφου, πρέπει να είναι ο υλοµορφισµός. Η αρχαιότητα των 6 F. J. C. J. Nuyens, Ontwikkelingsmomenten in die zielkunde van Aristoteles. Een historischphilosophisce studie, (Nijmegen/ Utrecht: 1939), γαλ. µτφρ. L évolution de la psychologie d Aristote (Louvain: 1948, repr. 1973). 7 Τα τρία στάδια της εξέλιξης της Αριστοτελικής ψυχολογίας κατά τον Nuyens είναι: (1) η σχέση της ψυχής µε το σώµα είναι ανάλογη µε τον Πλατωνικό Fai/dwna όπου το σώµα είναι φυλακή της ψυχής,(2) η ψυχή, αν και ανεξάρτητη από το σώµα, το χρησιµοποιεί ως εργαλείο της (ινστρουµενταλιστισµός) και (3) το υλοµορφικό στάδιο. Βλ. την ανάλυση του Λ. Κουλουµπαρίτση στα L. Couloubaritsis (1998) 396 και (1973) 239-241. 8 Βλ. την κριτική του Κουλουµπαρίτση στο έργο του Ch. Lefèvre στο L. Couloubaritsis (1973) 241-246. 8

Fusikw=n κλόνισε, όπως υποστηρίζει ο ίδιος, τουλάχιστον προσωρινά κάθε πιθανότητα να καθιερωθεί µια ενδιάµεση στάση ανάµεσα στα έργα της νεότητας και των γηρατειών, µε αποτέλεσµα ο Λ. Κουλουµπαρίτσης να διακρίνει µόνο δύο περιόδους στην Αριστοτελική σκέψη: η πρώτη περιλαµβάνει τα έργα της νεότητας, ενώ η δεύτερη, τα έργα της ωριµότητας και των γηρατειών. 9 Ωστόσο, για τον A. Bos, η θεµελιακή αντίθεση µεταξύ των δύο έργων (Eu)dh/mou και Peri\ yuxh=j), δεν ισχύει, διότι η παραδοσιακή ερµηνεία της ψυχής, που συναντάµε στο Peri\ yuxh=j ΙΙ 1, πρέπει να απορριφθεί. Σύµφωνα µε τον ίδιο, η απόδοση µιας υλοµορφιστικής ψυχολογίας στον Αριστοτέλη, ότι, δηλαδή, η ψυχή αποτελεί τη µορφή του «ορατού» σώµατος, βασίζεται, κατά κύριο λόγο, στην ερµηνεία του παρακάτω ορισµού: ei) dh/ ti koino\n e)pi\ pa/shj yuxh=j dei= le/gein, ei)/h a)\n e)ntele/xeia h( prw/th sw/matoj fusikou= o)rganikou=. (Peri\ yux. II 1, 412b4-5) Έτσι, οι W. Jaeger και F. J. C. J. Nuyens, ακολουθώντας µία σχεδόν οµόφωνη παράδοση που ξεκινάει από τον Αλέξανδρο Αφροδισιέα τον 3 ο αιώνα µ.χ., ερµήνευσαν τον Αριστοτελικό ορισµό θεωρώντας ότι η ψυχή είναι η µορφική αρχή ή η e)ntele/xeia ενός sw/matoj fusikou= o)rganikou= ή, σύµφωνα µε την παραδοσιακή ερµηνεία, ενός φυσικού σώµατος «εξοπλισµένου µε όργανα». Η παραδοσιακή ερµηνεία της ψυχής δεν γίνεται πλέον δεκτή από τον A. Bos, καθώς βασίζεται σε λάθος ερµηνεία των λέξεων: (sw/mata) fusika/ (412a11), o)rganiko/n (412a28) και ta\ me/rh (412b18). 10 Οι περισσότεροι µελετητές του Αριστοτέλη θεώρησαν ότι η έκφραση sw=ma fusiko/n αναφέρεται στο ορατό σώµα των φυτών, των ζώων και των ανθρώπων, του οποίου η ψυχή αποτελεί τη µορφή ή την πρώτη εντελέχεια. Μια τέτοια εξήγηση δεν γίνεται αποδεκτή από τον A. Bos, διότι, όπως παρατηρεί, η έκφραση sw/mata fusika/ απαντάται συχνά στον Αριστοτέλη µε την έννοια των στοιχειωδών σωµάτων (των στοιχείων) και των σύνθετων µορφών τους. Ο ίδιος θεωρεί ότι το sw=ma fusiko/n, στο οποίο ο Αριστοτέλης αναφέρεται, δεν είναι το ορατό σώµα των έµβιων όντων αλλά το σώµα της ψυχής (που θα αποτελέσει το «όχηµά» της µετά το 9 Βλ. L. Couloubaritsis (1998) 397-8. 10 Βλ. A. Bos (2003) 69. 9

θάνατο), δηλαδή, είτε ο ai)qh/r, στην περίπτωση των ουράνιων όντων, είτε το pneu=ma, στα υποσελήνια. 11 Όµως η θεµελιακή αντίρρηση του A. Bos στηρίζεται στην ερµηνεία του όρου o)rganiko/n που προσδιορίζει την έκφραση sw=ma fusiko/n αφού, υιοθετώντας την παραδοσιακή ερµηνεία, ως αυτού που είναι «εξοπλισµένο µε όργανα», δίνουµε, όπως υποστηρίζει, στον όρο o)rganiko/n µία έννοια που δεν συνάδει µε τη χρήση του όρου σε όλες τις υπόλοιπες Αριστοτελικές Πραγµατείες. Η πρόταση του A. Bos, που κατά την άποψή του συµφωνεί και µε τα υπόλοιπα Αριστοτελικά έργα, είναι ότι ο όρος o)rganiko/n πρέπει να αποδοθεί ως «αυτό που υπηρετεί ως εργαλείο» (serves as an instrument), δηλαδή το «εργαλειακό» (instrumental). 12 Ο A. Bos θεωρεί τον Αλέξανδρο Αφροδισιέα υπεύθυνο για την ερµηνεία της Αριστοτελικής θεωρίας της ψυχής µε το νόηµα ότι η ψυχή είναι η (ασώµατη) µορφή του ορατού υλικού σώµατος, καθώς και για την απόδοση της άποψης ότι, σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη, µετά το θάνατο του σώµατος παύει να υπάρχει και η ψυχή. 13 Σύµφωνα µε τον A. Bos, το γεγονός ότι ο Αλέξανδρος Αφροδισιεύς απέδωσε τον όρο o)rganiko/n µε τη σηµασία του «εξοπλισµένο µε όργανα» δεν έχει να κάνει µε την καλύτερη γνώση της ελληνικής γλώσσας που είχε σε σχέση µε τους υπόλοιπους αλλά µε τη φιλοσοφική του προσέγγιση. 14 Έτσι, ο ίδιος καταλήγει στο συµπέρασµα ότι, αν αποδώσουµε στον Αριστοτέλη τις θέσεις που προκύπτουν τόσο από τα σωζόµενα έργα όσο και από τους χαµένους διαλόγους, θα πρέπει να χαρακτηρίσουµε την Αριστοτελική φιλοσοφία όχι υλοµορφισµό αλλά «κυβερνητικό ιστρουµενταλισµό, που σηµαίνει µια φιλοσοφία στην οποία η πραγµατικότητα των συγκεκριµένων ορατών σωµάτων κυβερνάται από µία άυλη ρυθµιστική αρχή. Το τελικό σχέδιο αυτής της αρχής, είτε στον κόσµο είτε στο συγκεκριµένο σώµα ενός ζωντανού οργανισµού, εκτελείται διαµέσου ενός εργαλειακού σώµατος από ύλη αραιής µορφής, δηλαδή διαµέσου του ai)qe/ra ή του pneu/matoj». 15 Το «εργαλειακό σώµα» της ψυχής είναι 11 Βλ. ό.π., 74-85. 12 Βλ. ό.π., 85-94. 13 Βλ. ό.π., 369-370. 14 Βλ. ό. π., 87. 15 Βλ. ό.π., 379. 10

\\ == αυτό που θα αποτελέσει και το «όχηµά» της µετά το θάνατο, µία θεωρία που αρκετές δοξογραφικές αναφορές, Νεοπλατωνιστών κυρίως, αποδίδουν στον Αριστοτέλη. 16 Ο A. Bos συνεχίζει µια συζήτηση που είχε µείνει ανοιχτή σχετικά µε την προέλευση της θεωρίας του «οχήµατος» της ψυχής δίνοντάς της µία εναλλακτική διάσταση, καθώς αποδίδει την πατρότητά της στον Αριστοτέλη, µε αποτέλεσµα να απορρίπτεται η παραδοσιακή ερµηνεία της Αριστοτελικής ψυχολογίας, που βασιζόταν, κυρίως, στην ανάλυση του Peri\ yuxh=j. Μέσα από τη νέα ερµηνεία του ορισµού της ψυχής καταδεικνύεται ο ρόλος του pneu/matoj στην Αριστοτελική ψυχολογία, ως sw/matoj fusikou= o)rganikou=, καθώς και η σύνδεσή του µε το πέµπτο στοιχείο, τον ai)qe/ra, από το οποίο είναι φτιαγµένοι οι πλανήτες, και αποτελεί το δικό τους «εργαλειακό» σώµα. Ταυτόχρονα, υπό το φως της νέας ερµηνείας του, o A. Bos εξετάζει τα βιολογικά έργα του Αριστοτέλη, τα οποία θεωρεί ότι, αν και αποτελούν καρπό της τελευταίας συγγραφικής του περιόδου, έρχονται σε συµφωνία µε τη θεωρία του πρώιµου Αριστοτελικού διαλόγου Eu)/dhmoj. Αλλά και η θεωρία του «οχήµατος της ψυχής», όπως παρουσιάζεται από τον A. Bos, φαίνεται να συµφωνεί µε την Αριστοτελική ψυχολογία, καθώς δίνει απάντηση σε ερωτήµατα που αφορούν το πώς η ψυχή κινεί το σώµα, αλλά και τη σχέση της µε το pneu=ma. Ωστόσο, ως µελετητές του Αριστοτελικού έργου, δεν µπορούµε να δεχτούµε µια τέτοια θεώρηση αβασάνιστα. Και αυτό όχι γιατί ανατρέπεται η έως σήµερα παραδοσιακή ερµηνεία της Αριστοτελικής ψυχής, αλλά διότι δεν θεωρούµε ότι η πρόταση του A. Bos συνάδει µε την Αριστοτελική σκέψη εν γένει, όπως αυτή παρουσιάζεται στις σωζόµενες Πραγµατείες του φιλοσόφου. Ως εκ τούτου, θα ξεκινήσουµε κατ αρχάς από την παράθεση των επιχειρηµάτων του A. Bos, που στοιχειοθετούν τη θεωρία του. 1.2. Η θέση του Peri\ \ yuxh= =j στο Αριστοτελικό έργο Όπως σηµειώσαµε ήδη, στο Peri\ yuxh=j ο Αριστοτέλης ορίζει την ψυχή ως εξής: «e)ntele/xeia h( prw/th sw/matoj fusikou= o)rganikou=». Σύµφωνα µε τον A. Bos, µε αυτόν τον ορισµό ο Αριστοτέλης πίστευε ότι θα µπορούσε να τοποθετήσει τη διαµάχη 16 Βλ. ό.π., 281-290. 11

του». 18 Ο A. Bos επικαλείται την υπόθεση του W. Jaeger, σύµφωνα µε την οποία οι για την ψυχή σε ένα διαφορετικό επίπεδο από τους προκατόχους του, αφού δεν υπήρχε προηγούµενο που να αποτελέσει αφετηρία για το δικό του ορισµό. Το ενδιαφέρον δεν εστιάζεται µόνο στη σύνδεση της ψυχής µε ένα sw=ma fusiko/n, o)rganiko/n, αλλά στη χρήση του όρου e)ntele/xeia. Πρόκειται για έναν όρο καθαρά Αριστοτελικής επινόησης, του οποίου, όµως, το υπόβαθρο και το σκοπό, όπως παρατηρεί ο A. Bos, αδυνατεί να κάνει σαφές στα υπόλοιπα σωζόµενα έργα του. 17 Το σηµαντικότερο, όµως, για τον A. Bos, είναι το γεγονός ότι ο συγκεκριµένος ορισµός της ψυχής ανέκαθεν έχει αναγνωριστεί ως η τελική διατύπωση της Αριστοτελικής ψυχολογίας, οδηγώντας στην ερµηνεία ότι η ψυχή είναι το µορφικό αίτιο του ορατού, υλικού σώµατος ενός φυτού, ζώου ή ανθρώπινου όντος. Επιπλέον, τα σώµατα αυτών των έµβιων όντων έχουν εκληφθεί ως «φυσικά, οργανικά σώµατα» ή «φυσικά σώµατα εξοπλισµένα µε όργανα». Ιδωµένος από αυτή την οπτική γωνία, ο Αριστοτελικός ορισµός έρχεται σε ρήξη, από τη µια, µε τη φιλοσοφική θεωρία αυτών µε τους οποίους ο Σταγειρίτης ήταν φιλοσοφικά συνδεδεµένος, συµπεριλαµβανο- µένου του δασκάλου του Πλάτωνα, και, από την άλλη, µε την προσωπική του θεώρηση της ψυχής, όπως ήταν ρητά διατυπωµένη, καθώς στον περίφηµο διάλογο Eu)/dhmoj ή Peri\ yuxh=j αναµφισβήτητα υποστηρίζεται η άποψη, ότι ο θάνατος του ανθρώπου σηµαίνει την «επιστροφή στο σπίτι» ή έναν «επαναπατρισµό της ψυχής θεωρίες για την ψυχή όπως παρουσιάζονται στα δύο Αριστοτελικά έργα είναι τόσο ασύµβατες µεταξύ τους, µε αποτέλεσµα να διακρίνουµε µια ιστορική εξέλιξη στο σύνολο του Αριστοτελικού έργου. Όµως, τα χρόνια που ακολούθησαν τη δηµοσίευση του βιβλίου του, ο W. Jaeger δέχτηκε δριµεία κριτική για τη διάκριση µεταξύ µιας πρώιµης φάσης της Αριστοτελικής ψυχολογίας, που αντιπροσωπεύεται από τον Eu)/dhmo, και µιας πιο «ώριµης», όπως παρουσιάζεται στην Πραγµατεία Peri\ yuxh=j. 19 Ωστόσο, κατά τον A. Bos, δεν είναι µόνο ο Eu)/dhmoj που δηµιουργεί µια ασυνέπεια στην Αριστοτελική σκέψη. Η Αριστοτελική θεωρία της ψυχής, όπως 17 Βλ. ό.π., 6 και σηµ. 2 (στην ίδια σελίδα). 18 Βλ. ό.π., 6-7. 19 Για τη θέση του W. Jaeger ότι ο Αριστοτέλης ήταν αρχικά Πλατωνιστής, βλ. την κριτική του Λ. Κουλουµπαρίτση (1998) 395-397, καθώς και του I. Düring στο βιβλίο του Αριστοτέλης: Παρουσίαση και ερµηνεία της σκέψης του, τόµ. Ι (Αθήνα: ΜΙΕΤ, 1994), 107 κ.εξ. 12

διαγράφεται σύµφωνα µε την παραδοσιακή ερµηνεία στο Peri\ yuxh=j, είναι προβληµατική, καθώς τα βιολογικά γραπτά του Αριστοτέλη δίνουν µεγάλο βάρος στο ρόλο που παίζει το su/mfuton pneu=ma στα έµβια όντα, σε αντίθεση µε το Peri\ yuxh=j, όπου ο ρόλος του παραγκωνίζεται εντελώς. Έτσι, το Peri\ yuxh=j, υποστηρίζει ο A. Bos, δεν εξηγεί πώς η ασώµατη ψυχή κινεί το ορατό σώµα των φυτών και των ζώων, ενώ το pneu=ma θα µπορούσε πολύ καλά να λειτουργήσει ως ενδιάµεσο γι αυτό το σκοπό, αναπληρώνοντας το κενό ανάµεσα στα δύο (σώµα-ψυχή). Επιπροσθέτως, ένα σηµείο που αξίζει να συζητηθεί είναι η σύνδεση του pneu/matoj µε το πέµπτο στοιχείο, τον αιθέρα, από το οποίο είναι φτιαγµένοι οι ουράνιοι θεοί (οι πλανήτες). ιότι, σύµφωνα µε τον A. Bos, ο Αριστοτέλης φέρεται να έχει σχηµατίσει ήδη τη θεωρία του για το pneu=ma, κατά τη διάρκεια της ζωής του. Επιπλέον, όπως προκύπτει από µαρτυρίες συγγραφέων όπως ο Κικέρωνας, ο Αριστοτέλης παρουσιάζεται να συνδέει πολλές από τις λειτουργίες της ανθρώπινης ύπαρξης, όχι µε τα τέσσερα στοιχεία, αλλά µε τον αιθέρα, γεγονός που έχει οδηγήσει στη σκέψη ότι στα χαµένα Αριστοτελικά έργα διαγράφεται µία υλιστική ή τουλάχιστον υλοζωιστική ψυχολογία. 20 Πρόθεση του A. Bos είναι να επισηµάνει το γεγονός ότι τα προβλήµατα που αφορούν την Αριστοτελική θεωρία της ψυχής ξεκινούν από την παραδοσιακή ερµηνεία του Αριστοτελικού ορισµού της ψυχής, όπως διαγράφεται στο Peri\ yuxh=j. Φυσικά, το ενδεχόµενο να εξελίσσεται η σκέψη ενός φιλοσόφου µέσα σε σαράντα πέντε χρόνια πορείας του είναι υπαρκτό. Αλλά, κατά τον A. Bos, υπάρχει εξίσου µεγάλη πιθανότητα αυτά τα προβλήµατα (που καταδεικνύουν µία ασυνέπεια στη σκέψη του φιλοσόφου) να προκύπτουν από τη λανθασµένη ερµηνεία των σχολιαστών του. Η προφανής λύση, όµως, είναι να δεχτούµε ότι, σε κάποιο στάδιο, ο φιλόσοφος εγκατέλειψε την προηγούµενη θέση του, αντικαθιστώντας την µε κάποια που θεωρήθηκε καλύτερη. Ωστόσο, και αυτή η υπόθεση εξαρτάται από το βαθµό που δεχόµαστε ότι η ερµηνεία των αρχαίων σχολιαστών είναι η ορθή. 21 Ο A. Bos έχει συγκεκριµένους λόγους για να θέσει σε αµφισβήτηση την παραδοσιακή ερµηνεία. 20 Βλ A. Bos (2003) 9-10. 21 Βλ. ό.π., 11-14. 13

== \\ 1.3. Το νόηµα της έκφρασης sw= =ma fusiko\ \n o)rganiko/n Ο A. Bos θεωρεί ότι είναι αναγκαίο να επαναπροσδιοριστεί ολόκληρη η Αριστοτελική ψυχολογία προκειµένου να εναρµονιστούν θεωρίες που ως τώρα είχαν εκληφθεί ως ασύµβατες µεταξύ τους: 1) η θεωρία της ψυχής όπως διαγράφεται στους Αριστοτελικούς διαλόγους, 2) οι θέσεις του Αριστοτέλη στα βιολογικά του έργα και 3) η θεωρία της ψυχής όπως παρουσιάζεται στο Peri\ yuxh=j. Μια τέτοια προσπάθεια, κατά τη γνώµη του, µπορεί να είναι επιτυχής, αν εστιάσουµε την προσοχή µας, κατ αρχάς, στον ορισµό της ψυχής που δίνει ο Αριστοτέλης στο Peri\ yuxh=j ΙΙ 1, και αναρωτηθούµε τίνος σώµατος (fusikou=, o)rganikou=) αποτελεί η ψυχή την εντελέχεια. ιότι θα µπορούσε να δοθεί µία διαφορετική απάντηση από την τετριµµένη, όσον αφορά την έκφραση sw=ma fusiko\n o)rganiko/n. Η παραδεδοµένη ερµηνεία κάνει λόγο για την ψυχή ως την πρώτη εντελέχεια ολόκληρου του ορατού υλικού σώµατος ενός ανθρώπου, ζώου ή φυτού, που είναι «εξοπλισµένο µε όργανα». Η φυσική συνέπεια µιας τέτοιας θεώρησης είναι ότι η ψυχή δεν µπορεί να υπάρξει χωρίς αυτό το σώµα, και ως εκ τούτου σταµατά να υπάρχει µετά το θάνατο, αφού πεθαίνει µαζί µε το σώµα. Ο A. Bos θεωρεί υπεύθυνο τον Αλέξανδρο Αφροδισιέα για αυτήν την ερµηνεία, γεγονός που αναφέρει αρκετές φορές στο βιβλίο του, 22 ενώ επισηµαίνει ότι µεταξύ των δύο χρονικών περιόδων (του θανάτου του Αριστοτέλη και του σχολιασµού του Αλέξανδρου Αφροδισιέως) δεν µαρτυρείται κανένα ίχνος µιας τέτοιας ερµηνείας, η οποία εµφανίζεται αποκλειστικά µε τον Αλέξανδρο Αφροδισιέα. Ωστόσο, ούτε η έκφραση sw=ma fusiko\n ούτε ο όρος o)rganiko/n έχουν ερµηνευτεί στα υπόλοιπα Αριστοτελικά έργα µε τον ίδιο τρόπο όπως στο Peri\ yuxh=j. Κατά τον A. Bos, µόνο στο συγκεκριµένο έργο απαντάται µια τέτοια ερµηνεία αυτών των όρων. Επιπλέον, όπως ο ίδιος προσθέτει, αξιοσηµείωτο είναι το γεγονός ότι, εάν ο Αριστοτέλης ήθελε απλώς να µιλήσει για τη σύνδεση της ψυχής µε το ορατό σώµα, επέλεξε να το κάνει µε έναν πολύπλοκο τρόπο, γεγονός που µπορεί να σηµαίνει ότι ο ορισµός της ψυχής δεν έχει ερµηνευτεί ορθά. Τέλος, αυτή η παραδοσιακή ερµηνεία που εκλαµβάνει την ψυχή ως την εντελέχεια και µορφή του ορατού σώµατος δεν 22 Βλ. ό.π., 10-11, 69, 87, 95, 98 (και σηµ. 127 και 133 στην ίδια σελ.), 112, 113. 14

\\ // ξεκαθαρίζει µε ποιον τρόπο µπορεί να αποτελέσει η ψυχή το τελικό αίτιο της γένεσης ενός νέου όντος. Σύµφωνα µε τα παραπάνω που θα αναλυθούν λεπτοµερώς στη συνέχεια ο A. Bos θεωρεί ότι µπορεί να υπάρξει και µια δεύτερη πρόταση, ορθότερη: η ψυχή είναι πιθανό να αποτελεί την εντελέχεια ενός fusikou= sw/matoj από αιθέριο, λεπτό υλικό, το οποίο ως εργαλείο (instrument) ενεργοποιεί το «χονδροειδές ορατό υλικό σώµα» ενός ανθρώπου, ζώου ή φυτού. Το εργαλειακό αυτό σώµα θα µπορούσε να είναι το pneu=ma (ή το ανάλογό του στα άναιµα ζώα και στα φυτά), η «φυσική φωτιά» ή η «ζωτική θερµότητα». 23 Η ερµηνεία του A. Bos ανατρέπει όλη την Αριστοτελική ψυχολογία, όπως παρουσιάζεται στο Peri\ yuxh=j, καθώς συνεπάγεται το χωρισµό της ψυχής από το ορατό σώµα και τη σύνδεσή της µε ένα «εργαλειακό σώµα», που θα αποτελέσει και το «όχηµά» της µετά το θάνατο. Μπορεί, όµως, ο Αριστοτέλης να πρέσβευε µία τέτοια θεώρηση που οδηγεί στην αθανασία της ψυχής; Για να απαντήσουµε στο ερώτηµα, θα ξεκινήσουµε από την παράθεση των επιχειρηµάτων του A. Bos, σχετικά µε την ερµηνεία της έκφρασης sw=ma fusiko/n. 1.4. Τι σηµαίνει η έκφραση fusik fusika\ \ sw/ /mata mata; Ou)si/ai de\ ma/list' ei)=nai dokou=si ta\ sw/mata, kai\ tou/twn ta\ fusika/! tau=ta ga\r tw=n a)/llwn a)rxai/. (Peri\ yux. II 1, 412a11-12) 24 Η πρώτη παρατήρηση του Abraham P. Bos αφορά την ερµηνεία του Αριστοτελικού όρου fusika\ sw/mata στο Peri\ yuxh=j II 1, 412a11-12 (και κατά προέκταση στον ορισµό της ψυχής, στο II 1, 412b5). Σηµαντικό θεωρείται, από τον ίδιο, να λάβουµε υπόψη µας τη σειρά των Αριστοτελικών έργων: το Peri\ yuxh=j εµφανίζεται πρώτο έπειτα από µια σειρά έργων που σχετίζονται µε τη φυσική πραγµατικότητα, ενώ όλα 23 Βλ. ό.π., 12. 24 «Ουσίες κατά κύριο λόγο φαίνεται να είναι τα σώµατα, και από αυτά τα φυσικά: διότι αυτά είναι οι αρχές των άλλων.» (Peri\ yux. II 1, 412a11-12) 15

τα βιολογικά έργα το ακολουθούν. Έτσι, στο Peri\ yuxh=j ο Αριστοτέλης, επισηµαίνει ο A. Bos, έχει ήδη παρατηρήσει ότι «τα πάθη της ψυχής είναι αχώριστα από τη φυσική ύλη» των ζωντανών πλασµάτων (living creatures). 25 O Α. Bos αναφέρει την ερµηνεία του W. D. Ross, σύµφωνα µε τον οποίο «τα fusika\ sw/mata είναι όλα τα σώµατα που οφείλουν την ύπαρξή τους στη φύση, σε αντίθεση µε τα τεχνητά σώµατα που είναι προϊόντα της ανθρώπινης ικανότητας και δεξιότητας», 26 θεωρώντας ότι αυτή η ερµηνεία υπαγορεύεται, κυρίως, από την πρόταση που ακολουθεί στο Peri\ yuxh=j ΙΙ 1, 412a13: «Tw½n de\ fusikw½n ta\ me\n e)/xei zwh/n, ta\ d' ou)k e)/xei». Έτσι, η πρόταση που έπεται έχει σκοπό να διακρίνει τα σώµατα των έµβιων όντων (στα οποία περιλαµβάνονται και τα φυτά) από αυτά των στοιχείων και των αναµεµειγµένων µορφών τους. Ωστόσο, κατά τον A. Bos, τα προβλήµατα που προκύπτουν από αυτή την ερµηνεία είναι πολλά: 1. Τα fusika\ sw/mata που είναι οι αρχές των άλλων, σύµφωνα µε τον A. Bos, µπορούν να είναι µόνο τα απλά, στοιχειώδη σώµατα (δηλαδή τα στοιχεία). Αντίθετα, τα σώµατα των φυτών, των ζώων και των ανθρώπων, αν και µπορούν να αποτελέσουν το υλικό για κάτι άλλο όπως το σώµα ενός ξύλου παρέχει την ύλη για την κατασκευή ενός τραπεζιού ή ενός αυλού, παράγονται από τα στοιχεία και, ως τέτοια, δεν θα µπορούσαν να αποτελέσουν αρχές, µε την έννοια των πρώτων αρχών. 27 2. Σύµφωνα µε τον A. Bos, ο τρόπος µε τον οποίο ο Αριστοτέλης οµιλεί για τα fusika\ sw/mata ως υλικά που «φαίνονται να είναι ουσίες» 28 (αλλά όχι µε την 25 A. Bos (2003) 75: In De anima I 1 Aristotle had already observed that affections of the soul are inseparable from the physical matter of living creatures. Το χωρίο, όπου παραπέµπει ο A. Bos, είναι από το Peri\ yuxh=j Ι 1, 403b17: «ta\ pa\qh th=j yuxh=j ou)/te w(j xwrista\ th=j fusikh=j u(/lhj tw=n z%/wn». Ο Αριστοτέλης αναφέρεται, εποµένως, αποκλειστικά στα ζώα (στα οποία περιλαµβάνεται και ο άνθρωπος) και όχι γενικά στα «ζωντανά πλάσµατα» (µια καθαρά Χριστιανική έννοια, που προϋποθέτει ένα ηµιουργό), στα οποία µπορούν να περιληφθούν και τα φυτά. Ο A. Bos, ωστόσο, επιλέγει να χρησιµοποιήσει την έκφραση «ζωντανά πλάσµατα» (living creatures) αντί του ορθότερου ζώα (animals) για ευνόητους λόγους. Ωστόσο, αξίζει να αναφέρουµε ότι η λέξη «πλάσµα», αλλά και τα παράγωγά της, εµφανίζεται στον Αριστοτέλη µόνο µε την έννοια του «πλασµατικού», του φανταστικού, του ψεύτικου. Βλ. Peri\ ouranou= 289a6, b25, Peri\ z%/wn gene/sewj 734a33, 764b10, 769a36, Meta\ ta\ fusika\ 1076a39, 1081b30, 1082b2, 1085a15, Fusika\ 252a5, 257a23, Peri\ Neo/thtoj kai\ gh/rwj / Peri\ a)napnoh=j, 472b12, 473a11. 26 W. D. Ross (1961) 212. 27 Βλ. A. Bos (2003) 75 και (2001) 188. 28 Peri\ yuxh=j ΙI 1, 412a11-12: Ou)si/ai de\ ma/list' ei)=nai dokou=si ta\ sw/mata, kai\ tou/twn ta\ fusika/! tau=ta ga\r tw=n a)/llwn a)rxai/. 16

έννοια που ένα φυτό ή ένα ζώο είναι ουσία) κάνει ξεκάθαρο ότι αναφέρεται στα στοιχεία. 29 3. Ο Αριστοτέλης κάνει λόγο για τις σύνθετες ουσίες, οι οποίες είναι ο συνδυασµός ενός fusikou= sw/matoj και µίας άυλης ψυχής, δηλαδή, σε κάθε περίπτωση, οι σύνθετες ουσίες περιλαµβάνουν ένα fusiko\n sw=ma. Ως εκ τούτου, ο A. Bos συµπεραίνει ότι η σωστή µέθοδος προϋποθέτει να µιλήσει πρώτα για fusika\ sw/mata και έπειτα για περιπτώσεις στις οποίες τα fusika\ sw/mata απαντώνται, όπως σε συνδυασµό µε µία αρχή της ψυχής. 30 4. Όταν ο Αριστοτέλης οµιλεί για «πράγµατα που οφείλονται στη φύση» 31 διακρίνει ανάµεσα σε πράγµατα που είναι «σώµατα και µεγέθη» και σε πράγµατα που κατέχουν «σώµα και µέγεθος». 32 Ο J. Tricot, στηριζόµενος στα σχόλια του Σιµπλίκιου, 33 εξηγεί αυτή τη διάκριση ως τη διαφορά ανάµεσα σε πράγµατα όπως φωτιά, νερό, πέτρα κ.λπ., από τη µια, και σε ζώα και φυτά, από την άλλη. 34 Ο A. Bos συµφωνεί µε αυτή την ερµηνεία, η οποία, κατά τη γνώµη του, υποστηρίζεται και από χωρία του Peri\ ou)ranou= I 3, 270a29-33 35 και των Meta\ ta\ fusika\ 8 1017b15-16 36 29 Βλ. A. Bos (2003) 75-76. 30 Βλ. A. Bos (2003) 76 και (2001) 188. 31 Με την έκφραση «πράγµατα που οφείλονται στη φύση» (things that exist by nature) ο A. Bos εννοεί, όπως φαίνεται παρακάτω, τα fu/sei sunestw=ta, δηλαδή, αυτά που οφείλουν την ύπαρξή τους στη φύση. Η έννοια των fu/sei sunestw/twn αναλύεται σε επόµενο κεφάλαιο. 32 Peri\ ou)ranou= I 1, 268a4-6: tw½n ga\r fu/sei sunestw/twn ta\ me/n e)sti sw/mata kai\ mege/qh, ta\ d' e)/xei sw½ma kai\ me/geqoj, ta\ d' a)rxai\ tw½n e)xo/ntwn ei)si/n. Aristote, Du ciel, επιµ. έκδ. P. Moraux (Paris: Les Belles Lettres, 1965). 33 Βλ. Simplicii in Aristotelis de caelo commentaria, επιµ. εκδ. Reimer (Berlin: 1894) 6,34-7,2: ta\ de\ fu/sei sunestw½ta h)\ sw/mata/ e)stin, oi(=on pu=r kai\ u(/dwr kai\ li/qoi kai\ cu/la, h)\ e)/xonta sw/mata, w j ta\ futa\ kai\ ta\ z%½a, h)\ a)rxai\ tw½n e)xo/ntwn sw/mata/ e)stin, w(/sper u(/lh kai\ ei)=doj kai\ ki/nhsij kai\ ta\ toiau=ta. 34 Βλ. Aristote, Traité du Ciel, suivi du traité pseudo-aristotélicien du monde, επιµ. έκδ. J. Tricot, (Paris: 1949), 1, σηµ. 3. 35 Peri\ ou)ranou= I 3, 270a 29-33: Kata\ de\ pa/qoj o(/sa metaba/llei tw½n fusikw½n swma/twn, e)/xonq' o(rw½men pa/nta kai\ au)/chsin kai\ fqi/sin, oi(=on ta/ te tw½n z%/wn sw/mata kai\ ta\ mo/ria au)tw½n kai\ ta\ tw½n futw½n, o(moi/wj de\ kai\ ta\ tw½n stoixei/wn. 36 Το πλήρες χωρίο έχει ως εξής: «Ou)si/a le/getai ta/ te a(pla= sw/mata, oi(=on gh= kai\ pu=r kai\ u(/dwr kai\ o(/sa toiau=ta, kai\ o(/lwj sw/mata kai\ ta\ e)k tou/twn sunestw½ta z%½a/ te kai\ daimo/nia kai\ ta\ mo/ria tou/twn! a(/panta de\ tau=ta le/getai ou)si/a o(/ti ou) kaq' u(pokeime/nou le/getai a)lla\ kata\ tou/twn ta\ a)/lla. a)/llon de\ tro/pon o( a)/n v)= ai)/tion tou= ei)=nai, e)nupa/rxon e)n toi=j toiou/toij o(/sa mh\ le/getai kaq' u(pokeime/nou, oi(=on h( yuxh\ t%½ z%/w», Meta\ ta\ fusika\ 8, 1017b10-16 στο Aristotle's metaphysics, Vol. I & II, επιµ. έκδ. W. D. Ross (Oxford: Clarendon Press, 1924, repr.1970 [µε βάση την αν. έκδ. του 1953]). 17

θεωρώντας ότι στα έµβια όντα η ψυχή είναι η αιτία της ύπαρξής τους, ενώ είναι παρούσα σε αυτά όπως σε µία οντότητα που δεν προσδιορίζεται από τίποτε άλλο. 5. Τέλος, η έκφραση fusika\ sw/mata απαντάται πολύ συχνά στον Αριστοτέλη µε την έννοια «των σωµάτων των στοιχείων», και αυτό δίνει έναν επιπρόσθετο λόγο στον A. Bos να υποστηρίξει ότι και στο Peri\ yuxh=j II 1, 412a11 η έκφραση fusika\ sw/mata αναφέρεται στα στοιχεία. 37 Για όλους αυτούς τους λόγους, ο A. Bos θεωρεί ότι µπορεί να υπάρξει και µια δεύτερη πιθανή ερµηνεία: «Ουσίες, κατά κύριο λόγο, φαίνεται να είναι τα σώµατα και από αυτά τα (στοιχειώδη) φυσικά σώµατα. ιότι αυτά αποτελούν τις αρχές των άλλων». 38 Προς στήριξη της θέσης του, βασίζεται στις ακόλουθες διαπιστώσεις: 1. Η έκφραση fusika\ sw/mata µε την έννοια «των στοιχείων και των αναµεµειγµένων µορφών τους» απαντάται συχνά στον Αριστοτέλη. 39 2. Επιπλέον, στηριζόµενος στο χωρίο των Meta\ ta\ fusika\ Z 2, 1028b8, όπου ο Αριστοτέλης αναφέρεται στις ουσίες (δίνοντας ένα λεπτοµερειακό κατάλογό τους), παρατηρεί ότι ο Αριστοτέλης δεν κατονοµάζει ως ουσίες, απλώς, τα «σώµατα των ζώων και φυτών» αλλά τα ίδια τα ζώα και φυτά, ως τέτοια, διακρίνοντάς τα από τα fusika\ sw/mata µε την έννοια των στοιχείων. Έτσι, ο A. Bos, οδηγείται στο συµπέρασµα, ότι τόσο στο χωρίο των Meta\ ta\ fusika\ Z 2 όσο και στο Peri\ yuxh=j η έκφραση fusika\ sw/mata σηµαίνει, ειδικότερα, τα «στοιχειώδη σώµατα». Με την ίδια σηµασία, εξάλλου, επισηµαίνει ότι απαντάται η έκφραση fusika\ sw/mata και στα Meta\ ta\ fusika\ Η 1 1042a6-11, ενώ στο 8, 1017b10 ο Αριστοτέλης ξεκινά την απαρίθµηση των ουσιών µε τα απλά σώµατα, όπως η γη, η φωτιά, το νερό κ.τ.ό. και γενικώς των σωµάτων και πραγµάτων τα οποία συντίθενται από αυτά. 40 37 Βλ. A. Bos (2003) 76. 38 Ousiai in the first place seem to be the bodies, and of these the (elementary) natural bodies. For these are the principles of the others, A. Bos (2003) 77. 39 Ο Α. Bos (2003) σ. 77, σηµ. 29, παραθέτει πλήθος Αριστοτελικών χωρίων στα οποία θεωρεί ότι η έκφραση fusika\ sw/mata χρησιµοποιείται µε την έννοια των στοιχείων (και των αναµεµειγµένων µορφών τους) και όχι µε την έννοια των σωµάτων των ζώων και φυτών: Peri\ ou)ranou= I 2, 268b14-16, I 7, 274b4-5, I 9, 278b8, b13, b23, b25, 279a8, a15, III 1, 299a11, 300a17, III 3, 302b5, III 5, 304b13, Peri\ gene/sewj kai\ fqora=j II 5, 332a4, Meta\ ta\ fusika\. N 3, 1090a32, Metewrologika\ IV 8, 385a9-10, Peri\ z%/wn kinh/sewj 10, 703a 26, Fusika\. II 2, 193b24, b32, IV 1, 208b8. Όλα τα χωρία εξετάζονται σε επόµενο κεφάλαιο. 40 Βλ. Α. Bos (2003) 77. Τα χωρία που αναφέρονται παρατίθενται σε επόµενο κεφάλαιο, κατά την εξέταση των θέσεων του Α. Bos. 18

3. Στο Peri\ z%/wn mori/wn ΙΙ 7, 652b9-16 41 ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η ψυχή είναι τοποθετηµένη σε ένα σώµα σαν φωτιά, καθώς η φωτιά είναι το πιο εξυπηρετικό από όλα τα σώµατα για τις λειτουργίες της ψυχής. Εποµένως, κατά τον A. Bos, σε αυτό το χωρίο ο Αριστοτέλης κάνει λόγο για fusika\ sw/mata και συνδέει την ψυχή µε ένα από αυτά, το οποίο αποτελεί και το o)/rgano/n της. 4. Η υπόθεση ότι ο Αριστοτέλης έχει στο νου του ένα «σύνηθες» φυσικό σώµα υποστηρίζεται και από το γεγονός ότι ο ίδιος, στο Peri\ yuxh=j Ι 3, έχει απορρίψει εξολοκλήρου την Πλατωνική θέση ότι η ψυχή είναι αυτοκίνητη, ενώ η δική του ανάλυση της φυσικής πραγµατικότητας τον οδήγησε στην υιοθέτηση της θέσης ότι η κίνηση συνδέεται απαραίτητα µε κάποιο φυσικό σώµα. 42 Ως εκ τούτου, συµπεραίνει ο A. Bos, η ψυχή µπορεί να είναι αρχή της κίνησης µόνο σε συνδυασµό µε κάποιο φυσικό σώµα. 43 5. Όταν ο Αριστοτέλης ορίζει την ψυχή ως την ουσία ενός «φυσικού σώµατος που είναι συγκεκριµένου είδους και έχει την αρχή της κίνησης και στάσης µέσα του», µπορούµε να εξαγάγουµε το συµπέρασµα, σε συνδυασµό µε τα Fusika\ II 1, 192b10-14, ότι ο Αριστοτέλης πρέπει να αναφέρεται σε κάποιο από τα απλά σώµατα, ειδάλλως θα έπρεπε να πει ότι η ψυχή «είναι η ουσία ενός φυσικού σώµατος µε ψυχή». 44 Για όλους τους παραπάνω λόγους ο A. Bos θεωρεί ότι είναι πιθανή και µια δεύτερη ερµηνεία του χωρίου ΙΙ 1, 412a11-12: «Ou)si/ai κατά κύριο λόγο φαίνεται να είναι να σώµατα, και από αυτά τα (στοιχειώδη) φυσικά σώµατα. ιότι αυτά είναι αρχές των άλλων». 45 Αυτή η ερµηνεία, σύµφωνα µε τον ίδιο, υπαγορεύεται και από τις ακόλουθες παρατηρήσεις: 41 Peri\ z%/wn mori/wn II 7, 652b9-15: Tou/tou d' ai)/tion o(/ti toi=j th=j yuxh=j e)/rgoij u(phretikw/taton tw½n swma/twn to\ qermo/n e)stin: to\ tre/fein ga\r kai\ kinei=n yuxh=j e)/rgon e)sti/, tau=ta de\ dia\ tau/thj ma/lista gi/netai th=j duna/mewj. (/Omoion ou)=n to\ th\n yuxh\n ei)=nai fa/nai pu=r, kai\ to\ pri/ona h)\ tru/panon to\n te/ktona h)\ th\n tektonikh/n, o(/ti to\ e)/rgon perai/netai e)ggu\j a)llh/lwn ou)=sin. (/Oti me\n ou)=n qermo/thtoj ta\ z%½a mete/xein a)nagkai=on, dh=lon e)k tou/twn. Στο Aristote, Les parties des animaux, επιµ. έκδ. P. Louis (Paris: Les Belles Lettres, 1956). 42 Peri\ ou)ranou= I 9, 279a15: ki/nhsij d a)/neu fusikou= sw/matoj ou)k e)/stin. 43 Βλ. Α. Bos (2003) 78. 44 Βλ. ό.π., 78. 45 Ou)si/ai in the first place seem to be the bodies, and of these the (elementary) natural bodies; for these are the principles of the others, A. Bos (2001) 188 και A. Bos (2003) 77. 19

1. Η έκφραση fusika\ sw/mata µε την έννοια των στοιχείων (και των αναµεµειγµένων µορφών τους) απαντάται στο Peri\ ou)ranou= (I 2, 268b14-16, I 7, 274b4-5, III 5, 304b13), στα Fusika\ (ΙV 1, 208b8), στα Metewrologika\ (IV 8, 385a9-10) και στο Peri\ z%/wn kinh/sewj (10, 703a26, σε ένα χωρίο όπου το pneu=ma περιλαµβάνεται στα fusika\ sw/mata). Στο Peri\ z%/wn gene/sewj ΙΙΙ 11, 761b17 ο Αριστοτέλης αποκαλεί τη φωτιά, έπειτα από τη γη, το νερό και τον αέρα, «το τέταρτο από τα σώµατα». Στα Meta\ ta\ fusika\ Z 2, 1028b8 κ.ε., όπου ο Αριστοτέλης δίνει ένα λεπτοµερή κατάλογο των ou)siw=n, υποδεικνύει «τα ζωντανά πλάσµατα και τα φυτά και τα µέρη τους» και «τα fusika\ sw/mata όπως η φωτιά και το νερό και η γη και τα όµοιά τους». 46 2. Αυτά τα fusika\ sw/mata είναι επίσης οι αρχές όλων των άλλων (σύνθετων) σωµάτων, συµπεριλαµβανοµένων των σωµάτων των φυτών, των ζώων και των ανθρώπων: Peri\ ou)ranou= I 2, 268b26, I 5, 271b17, Peri\ gene/sewj kai\ fqora=j II 8, Peri\ z%/wn mori/wn I 8, 640b16-23. 47 Τέλος, ο A. Bos προσθέτει ότι, γενικότερα, όλοι οι µη Πλατωνικοί φιλόσοφοι (Αναξιµένης, ιογένης ο Απολλωνιάτης, Ηράκλειτος, Στωικοί) είχαν ταυτίσει την ψυχή µε κάποιο από τα στοιχεία. Έτσι, θεωρεί ότι δεν θα ήταν τόσο απίθανη η εκδοχή να πήρε ο Αριστοτέλης το έναυσµά του από εδώ. 48 Ωστόσο, η πρόταση που ακολουθεί το εξεταζόµενο χωρίο του Peri\ yuxh=j (ΙΙ 1, 412a13) κάνει λόγο για fusika\ sw/mata που έχουν ζωή, γεγονός που θα µπορούσε να αποτελέσει µία ένσταση στη θεωρία του A. Bos, η οποία, όµως, δεν έχει ξεφύγει από την προσοχή του. Έτσι, σύµφωνα µε τον ίδιο, ενδέχεται να υπάρχουν και άλλα fusika\ sw/mata που έχουν ζωή, πέρα από τα σώµατα των ζώων και φυτών (όπως υποστηρίζει η παραδοσιακή ερµηνεία). Η θέση του, στο ζήτηµα αυτό, παρουσιάζεται στο κεφάλαιο που ακολουθεί. 46 A. Bos (2001) 188-189. 47 Βλ. ό.π., 189. 48 Βλ. ό.π., 189 και A. Bos (2003) 82, σηµ. 60. 20

1.4.1. Fusika\ sw/mata που έχουν ζωή Ou)si/ai de\ ma/list' ei)=nai dokou=si ta\ sw/mata, kai\ tou/twn ta\ fusika/! tau=ta ga\r tw=n a)/llwn a)rxai/. Tw½n de\ fusikw½n ta\ me\n e)/xei zwh/n, ta\ d' ou)k e)/xei: zwh\n de\ le/gomen th\n di' au(tou= trofh/n te kai\ au)/chsin kai/ fqi/sin. (Peri\ yux. II 1, 412a 11-14) 49 Ο A. Bos ξεκινά µε την παρατήρηση ότι «ο Αριστοτέλης στα Meta\ ta\ fusika\ (Λ 7, 1072b26-30) αναγνωρίζει µία διαφορετική µορφή ζωής από αυτή που υποδεικνύει στο Peri\ yuxh=j (ΙΙ 1, 412a13-14) για τα fusika\ sw/mata, δηλαδή της τροφής, της αύξησης και της φθίσης, του τέλειου άυλου Νου». 50 Παρά ταύτα, δέχεται ότι στο Peri\ yuxh=j ο Αριστοτέλης θέλει να αναφερθεί στη ζωή µέσα στη σφαίρα της φύσης και να ορίσει την ψυχή ως την αρχή αυτής της ζωής. Αξιοσηµείωτο, όµως, θεωρεί το γεγονός ότι ο συγγραφέας του Peri\ yuxh=j φαίνεται να περιορίζει τη ζωή στη «φυτική ζωή» (vegetative life), µε αποτέλεσµα να αφήνει έξω από τη θεώρησή του τους πλανήτες, καθώς δεν υπόκεινται σε αύξηση και φθίση. 51 Έτσι, σύµφωνα µε τον A. Bos, ο Αριστοτέλης δεν κάνει εµφανές το αν πρόκειται να διακρίνει περισσότερες µορφές ζωής, αλλά δείχνει να εστιάζεται στην πιο βασική µορφή της, 52 η οποία, όπως λέει ο φιλόσοφος λίγο πιο κάτω, µπορεί να υπάρχει δίχως τις άλλες αρχές της ψυχής ενώ οι υπόλοιπες την προϋποθέτουν και η οποία αποκαλείται πρωταρχική και πιο κοινή du/namij της ψυχής, ως αποτέλεσµα της οποίας όλα [όσα ζουν] έχουν ζωή. 53 Στο 416b21 έτσι ονοµάζει τη λειτουργία της πρώτης ψυχής. 54 49 «Ουσίες κατά κύριο λόγο φαίνεται να είναι τα σώµατα, και από αυτά τα φυσικά: διότι αυτά είναι οι αρχές των άλλων. Από τα φυσικά σώµατα πάλι άλλα έχουν ζωή, και άλλα δεν έχουν: και για ζωή µιλάµε όταν [το φυσικό σώµα, που έχει ζωή] τρέφεται µόνο του, αυξάνει και φθίνει.» (Peri\ yux. II 1, 412a 11-14) 50 A. Bos (2003) 78. 51 Βλ. ό.π., 79 και σηµ. 41. 52 Ο A. Bos θεωρεί ότι δεν είναι απαραίτητη, για την ακολουθία της Αριστοτελικής σκέψης, η επεξήγηση του ΙΙ 1, 412a13-14: zwh\n de\ le/gomen th\n di' au(tou= trofh/n te kai\ au)/chsin kai/ fqi/sin. «Αν και είναι σηµαντικό για τον Αριστοτέλη να δείξει ότι ερµηνεύει τη ζωή µε µία ευρύτερη έννοια από ό,τι οι προγενέστεροι, σίγουρα δεν θέλει να περιορίσει τον εαυτό του σε µία συζήτηση της θρεπτικής ψυχής» A. Bos, ό.π., 79, σηµ. 42. 53 Βλ. ό.π., 79. Πβ. Peri\ yuxh=j ΙΙ 4, 415a23-25: h( ga\r qreptikh\ yuxh\ kai\ toi=j a)/lloij u(pa/rxei, kai\ prw/th kai\ koinota/th du/nami/j e)sti yuxh=j, kaq' h(\n u(pa/rxei to\ zh=n a(/pasin. 21

Ο A. Bos επικαλείται την ερµηνεία του J. Tricot 55 µε την οποία συµφωνούν οι σηµαντικότερες µεταφράσεις του χωρίου II 1, 412a11-14: 56 «στα φυσικά σώµατα ανήκουν αυτά που έχουν ζωή και τα άλλα που δεν έχουν: και µε τη ζωή κατανοούµε το να τρέφεται [ένα ον] µόνο του, να αυξάνει και να φθίνει από τον εαυτό του», το οποίο εξηγείται ως η αντίθεση ανάµεσα στα έµψυχα και άψυχα σώµατα, και όχι ανάµεσα στα ζωντανά και νεκρά. Αλλά η ορθότητα αυτής της ερµηνείας αµφισβητείται από τον Α. Bos. Κατ αρχάς, ο A. Bos επανέρχεται στην προηγούµενη παρατήρησή του, ότι η εστίαση στη φυτική ζωή είναι παράξενη, καθώς ο Αριστοτέλης δεν έχει επισηµάνει ακόµη ότι και τα φυτά έχουν ψυχή (τη θρεπτική αρχή της ψυχής), όπως θα κάνει στο II 4, 415a23. 57 Επιπλέον, όπως επισηµαίνει, υπάρχει ένα πρόβληµα στο κείµενο µε το «di' au(tou=» στο 412a14, 58 καθώς «τα περισσότερα και πιο σηµαντικά χειρόγραφα, δίνουν τη γραφή di' au)tou=, ενώ όλες οι σύγχρονες εκδόσεις είτε γράφουν di' au(tou= είτε το µεταφράζουν κατά αυτόν τον τρόπο (όπως οι G. Rodier, R. D. Hicks, και W. S. Hett)». 59 Ο Αριστοτέλης, όµως, υποστηρίζει ο A. Bos, δεν αναφέρει πουθενά στα έργα του ότι τα σώµατα των ζώων και των φυτών «τρέφουν τον εαυτό τους, αυξάνουν και φθίνουν» (nourish themselves, grow and decrease), ενώ παραπέµπει σε ένα χωρίο από τα Fusika\ (VIII 6, 259b8) στο οποίο ισχυρίζεται ότι ο Αριστοτέλης δεν λέει κάτι τέτοιο, αλλά «ταυτίζει την ατµόσφαιρα και το φαγητό από το περιβάλλον ως τις αιτίες της αύξησης, της φθίσης και της αναπνοής. Και δεν το λέει [ο Αριστοτέλης] ούτε στο Peri\ yuxh=j ΙΙ 4, στο οποίο µιλάει σε µάκρος για τη θρεπτική ικανότητα της θρεπτικής ψυχής. Εκεί, επίσης, το συγκεκριµένο ορατό σώµα αποκαλείται ως αυτό που τρέφεται. 60 Όταν συζητάει τις πεπτικές διαδικασίες στα ζωντανά πλάσµατα, 54 Peri\ yuxh=j ΙΙ 4, 416b21: to\ me\n tre/fon e)sti\n h( prw/th yuxh/. 55 Des corps naturels, les uns ont la vie et les autres ne l ont pas: et par la vie nous entendons le fait de se nourrir, de grandir et de dépérir par soi même. Βλ. J. Tricot (1949) 66. 56 Ο A. Bos (2003) 79, σηµ. 47 αναφέρει ότι η ίδια ερµηνεία ακολουθείται από τους: G. Rodier (1900), R. D. Hicks (1907) 307-308, W. S. Hett (1936), I. J. M. van den Berg (1935), W. D. Ross (1961) 212-213, E. Barbotin (1966) και D. W. Hamlyn (1968). 57 Βλ. A. Bos (2003), 79 και σηµ. 48 στην ίδια σελίδα. 58 Peri\ yuxh=j II 1, 412a13-16: zwh\n de\ le/gomen th\n di' au(tou= trofh/n te kai\ au)/chsin kai\ fqi/sin. 59 A. Bos (2003) 79-80. 60 Peri\ yuxh=j II 4, 416b20 και b23: to\ trefo/menon. 22