ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΘΑΗΤΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΚΡΗΤΗ*

Originalveröffenltichung in: N. Gigourtakis (Hrsg.), Heraklion and its area. A journey through time, Heraklion 2004, S. 77-89, 95-99 und 101 Διαμαντής Παγιωτόπουλοδ - Άγγελοδ Χανιώτης ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΘΑΗΤΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΚΡΗΤΗ* 1. ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΣΤΗ ΜΙΝΩΙΚΗ ΚΡΗΤΗ Μετά μακρά εξελικτική πορεία η μινωική Κρήτη περνά γύρω σ 2000 πχ κατώφλι ενός υψηλού πολιτισμού την ίδρυση ακρικών συγκροτημάτων στην Κνωσό, τη Φαιστό τα Μάλια. Προϋποθέσεις απαραίτητες για τη δημιουργία παγίωση της πολιτικής αρχής που στεγαζόταν στα επιβλητικά αυτά οικοδομήματα ήταν η αυστηρή κοινωνική διαστρωμάτωση, η ανάπτυξη ενός γραφειοκρατικού συστήμας θελιωμένου στη χρήση γραφής σφραγίδων αλλά η καλλιέργεια ανώτερων τεχνών, υ πιο αποτελεσματικού μέσου μιας συμβολικής επικοινωνίας που στόχευε στην προβολή αυσυντήρηση της άρχουσας τάξης. Για πέντε περίπου αιώνες η μινωική κοινωνία θα συνεχίσει παράγει υψηλές πολιτισμικές αξίες, αρρώνοντας αξιοθαύμαστη ταχύτητα επανειλημμένες σεισμικές καταστροφές. Η ιδιαιτερότητα υ μοδικού αυύ επιτεύγμας γίνεται σαφής αν αλογιστεί κανείς ότι ο μινωικός πολιτισμός απτύχθηκε σε μια στενή λωρίδα γης, μηδαμινό γεωγραφικό υπόβαθρο σε σχέση τις αχανείς εκτάσεις των συγρινών υ αλικών βασιλείων. Θα θέλα πολύ ξέρου σε ποιες ιδεολογικές βάσεις στηρίχθηκε αυτή η δυμική εξελικτική πορεία. Η έλλειψη πλούσιας γραπτής παράδοσης 1 μας αγκάζει ωστόσο καταφεύγου στις σιωπηλές εικονογραφικές πηγές οι οποίες δίνουν ν μια εντύπωση για θελιώδεις κοινωνικές αξίες, δεν επιτρέπουν ω στόσο σοβαρή έρευ σε βάθος. Αυτό που εκπλήσσει πάντως ν μοντέρνο παρατηρητή είι η πνευματική δροσιά που αποπνέουν οι μινωικές εικόνες, η προσήλωσή υς σε μια ειρηνική θεμαλογία τελείως ξένη τη διαποτισμένη θεοκρατικά δόγματα τέχνη των γάλων αλικών πολιτισμών. Ανάσα σε βουκολικές σκηνές, ονειρικά πία, γιορτές, τελευργίες, απλές καθηρινές δραστηριότητες απανύν αθλητικά αγωνίσματα. Η γάλη σημασία υς στη μινωική κοινωνία διαφαίνεται ν ιδιαίτερο χαρακτήρα των χώρων ή των αντικειμένων που αυτές κοσμούσαν αλλά τη διασπορά υς σε διάφορους κλάδους των εικαστικών τεχνών. Ακόμα αν η λέτη υς περισσότερο δημιουργεί ερωτήματα παρά δίνει απαντήσεις, αξίζει καταπιασύ αυτές τις ποτισμένες κίνηση δράση εικόνες οι οποίες ήλθαν επιβεβαιώσουν πανηγυρικό τρόπο τη μυθολογική παράδοση που ποθεύσε λίκνο των ελληνικών αθλοπαιδιών στην Κρήτη. * Το τμήμα «1. Αθλητισμός αθλητικοί αγώνεδ στη μινωική Κρήτη» γράφτηκε ν κ. Δ. Παγιωτόπουλο, ενώ τα τμήματα «2. Αθλητισμόε αθλητικοί αγώνεε στη δωρική Κρήτη», «3. Αθλητικοί αγώνεε στη ρωμαϊκή Κρήτη» «4. Αθλητισμόε κοινωνία στην αρχαία Κρήτη» ν κ. Α. Χανιώτη. - 77 -

ΔιαμαντήΒ ΠανιωτόπουλοΒ 1.1. Αθλήματα Τα τ α υ ρ ο κ α θ ά ψ ι α 2 π ρ ο β ά λ λ ο υ ν μέσα α π ό τ ι ς ε ι κ ο ν ο γ ρ α φ ι κ έ ς π η γ έ ς ως τ ο κ υ ρ ί α ρ χ ο α γ ώ ν ι σ μ α τ η ς μινωικής Κρήτης. Σε α ν τ ί θ ε σ η τ η σ ύ γ χ ρ ο ν η τ α υ ρ ο μ α χ ί α, ε π ρ ό κ ε ι τ ο γ ι α έ α ν α ί μ α κ τ ο π α ι χ ν ί δ ι εξασκημένων νέων έ τ α ύ ρ ο, κ α τ ά τ η δ ι ά ρ κ ε ι α τ ο υ ο π ο ί ο υ οι τ α υ ρ ο κ α θ ά π τ ε ς εκτελού σαν ε π ι κ ί ν δ υ ν ο ά λ μ α π ά ν ω α π ό τ η ρ ά χ η τ ο υ καλπ ά ζ ο ν τ ο ς ζώου. 3 Σ τ η μινωική τ έ χ ν η α υ τ ό τ ο δαίΐο πιοη&1& α π ο δ ι δ ό τ α ν τ η στιγμή τ ο υ δ ρ α μ α τ ι κ ο ύ τ ο υ α π ο κ ο ρ υ φ ώ μ α τ ο ς, όταν ο ν ε α ρ ό ς τ α υ ρ ο κ α θ ά π τ η ς α ρ χ ο ν τ ι κ ή σ ι γ ο υ ρ ι ά α ν α π ο δ ο γ ύ ρ ι ζ ε τ ο σ ώ μ α τ ο υ π ά ν ω α π ό τ η ρ ά χ η τ ο υ τ α ύ ρ ο υ ή ειμαζόταν ν α π ρ ο σ γ ε ι ω θ ε ί ά ψ ο γ ο σ τ υ λ σ έ δ α φ ο ς (εικ. 1). Στην ε π ο χ ή τ η ς γάλης α κ μ ή ς τ ο υ μινωικού π ο λ ι Εικ. 1. Πήλινο σφράγισμα Σκλαβόκαμπο σκηνή ταυροκαθαψίων (Σπ. Μαρινάς, τισμού, τ η νεοακρική περίοδο, δυμικό Το Μινωικόν μέγαρον Σκλαβοκάμπου, α υ τ ό θ έ μ α α π ο θ α ν α τ ί σ τ η κ ε σε δ ι ά φ ο ρ ε ς π α ρ α λ Αρχαιολογική Εφημέριε 1939-1941, 90 εικ. 15) λ α γ έ ς σε τ ο ι χ ο γ ρ α φ ί ε ς, σ φ ρ α γ ί δ ε ς, σ φ ρ α γ ι σ τ ι κ ά δ α χ τ υ λ ί δ ι α, λ ί θ ι ν α α γ γ ε ί α ά λ λ α μικροαντικεί. 4 Α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ό σιχείο γ ι α τ ο χ α ρ α κ τ η ρισμό τ η ς ρ ι ψ ο κ ί ν δ υ ν η ς α υ τ ή ς α κ ρ ο β α σ ί α ς ως α θ λ η τ ι κ ο ύ α γ ω ν ί σ μ α τ ο ς α π ο τ ε λ ε ί η α ν ά γ λ υ φ η δ ι α κ ό σ μ η σ η τ ο υ λ ί θ ι ν ο υ ρ υ τ ο ύ τ η ς Α γ ί α ς Τ ρ ι ά δ α ς - γ ι α τ ο ο π ο ί ο θ α γίνει λ ό γ ο ς π α ρ α κ ά τ ω - ό π ο υ ταξύ τ ω ν τ ρ ι ώ ν ζ ω φ ό ρ ω ν π υ γ μ α χ ι κ ο ύ ς α γ ώ ν ε ς π α ρ ε μ β ά λ λ ε τ α ι μια ζώνη τ α υ ρ ο κ α θ α ψ ί ω ν. 5 Α π ό την ε π ο χ ή τ ο υ ΑηηιΐΓ Εηδ τ ο ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν τ η ς έ ρ ε υ ν α ς εστιάστηκε σν τ ρ ό π ο τ ο ν ο π ο ί ο οι τ α υ ρ ο κ α θ ά π τ ε ς π η δ ο ύ σ α ν π ά ν ω α π ό ν κ α λ π ά ζ ο ν τ α τ α ύ ρ ο. Σ ύ μ φ ω ν α ν Εν&ηδ, ο ο π ο ί ο ς π ή ρ ε σαν σηίο α φ ε τ η ρ ί α ς έ ο ρ ε ι χ ά λ κ ι ν ο σ ύ μ π λ ε γ μ α τ α ύ ρ ο υ α κ ρ ο β ά τ η π ο υ βρί σ κ ε τ α ι σ ή μ ε ρ α σ Β ρ ε τ α ν ν ι κ ό Μ ο υ σ ε ί ο, 6 ο τ α υ ρ ο κ α θ ά π τ η ς στεκόταν α π έ ν α ν τ ι σν ε π ι τ ι θ έ μ ε ν ο τ α ύ ρ ο, ά φ η ν ε τ ο ζώο ν α ν π λ η σ ι ά σ ε ι κ α ι την τ ε λ ε υ τ α ί α στιγμή τ ο ά ρ π α ζ ε γ ε ρ ά α π ό τ α κέρα τα. Η μ α ν ι α σ μ έ ν η α ν τ ί δ ρ α σ η τ ο υ τ α ύ ρ ο υ π ο υ τ ί ν α ζ ε ενστικτωδώς τ ο κ ε φ ά λ ι τ ο υ π ρ ο ς τ α π ί σ ω έδινε σν τ α υ ρ ο κ α θ ά π τ η την α π α ρ α ί τ η τ η ώ θ η σ η γ ι α ν α π η δ ή ξ ε ι α ν α π ο δ ο γ υ ρ ί ζ ο ν τ α ς τ ο σ ώ μ α τ ο υ, ν α π α τ ή σ ε ι σ τ η ρ ά χ η τ ο υ ζώου σε ό ρ θ ι α σ τ ά σ η νέο ά λ μ α ν α π ρ ο σ γ ε ι ω θ ε ί τ έ λ ο ς σ έ δαφος. 7 Μ ι α τ έ τ ο ι α α ν α π α ρ ά σ τ α σ η τ ο υ ά λ μ α τ ο ς δεν είι ωστόσο π ε ι σ τ ι κ ή. Σε α υ τ ό συνηγορεί η β α ρ ύ ν ο υ σ α ά π ο ψ η ι σ π α ν ώ ν τ α υ ρ ο μ ά χ ω ν οι ο π ο ί ο ι τ ο θ ε ω ρ ο ύ ν π ρ α κ τ ι κ ά αδύ. 8 Κ α θ ο ριστικό ρόλο σ τ η λ ύ σ η τ ο υ π ρ ο β λ ή μ α τ ο ς π α ί ζ ο υ ν οι σκηνές τ α υ ρ ο κ α θ α ψ ί ω ν π ο υ κ ο σ μ ο ύ σ α ν τ ο υ ς τ ο ί χ ο υ ς μιας μικρής εσωτερικής α υ λ ή ς {ΟοιιΗ ο / ίηβ 8ίοηβ 8ροιιί) σ τ η β ο ρ ε ι α ν α τ ο λ ι κ ή π τ έ ρ υ γ α τ ο υ α ν α κ τ ό ρ ο υ τ η ς Κ ν ω σ ο ύ (εικ. 2). 9 Π α ρ ά τ ο γεγονός ότι σώζονται σε ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά α π ο σ π α σ μ α τ ι κ ή διατήρηση, είι δ υ ν α τ ό ν τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν σε μια α π ό α υ τ έ ς - τ η ν π ε ρ ί φ η μ η ΤαιίΓβαάοΓ γ&βοο (εικ. 2, άνω) αποκατασταθεί πειστικότητα η γενική σύνθεση. Έν κονίζεται τη'στιγμή υ άλμας πάνω καλπάζον ζώο. Στηρίζεται ράχη -ή ακριβέστερα στα πλευρά10υ ταύρου λυγίζοντας τα πόδια τ τική στάση ειμάζεται προσγειωθεί σ έδαφος. Οι δύο άλλες μορφές π τέρωθεν υ ταύρου -η αριστερή πιάνοντας έ υ κέρα, η δεξιά της προς την κατεύθυνση υ ακροβάτηδεν μπορεί παρά έπαιζαν επικ ντας άμο που εκτελούσε άλμα. Ο ές έπιανε ζώο σπαθώντας ακινηποιήσει ή υλάχισν επιβραδύνει ν καλπασμό ντας έτσι έργο υ ακροβάτη, ο δεύτερος υποστήριζε ν ακροβάτη κατά σ έδαφος. 1 1 Σε μια τέια αποκατάσταση συνηγορεί έ σπονδικό αγγεί προακρικής περιόδου την Κουμάσα οποίο λόγω της τρισδιάστασης 12 σφέρει μια ρεαλιστικότερη απεικόνιση υ άλμας (εικ. 3). Από τα κέρατα νται δύο μορφές οι οποίες έχουν προσεγγίσει ζώο πίσω, προφανώς υς ακινηποιήσουν ή επιβραδύνουν. Ανάσα στα κέρατα δ - 78 -

Αϋλητισμ.05 Αϋλητικοί Αγώνεε στην ΑργαΙα Κρήτη υ ακροβάτη ο οποίος εκτελεί άλμ_α_ υ. Παρά τις μικρές διαφορές υς 1 3 οι Μ 5 δύο σημαντικές αυτές εικονογραφικές μαρτυρίες κάνουν σαφές ότι ο ταυροκαθάπτης δεν άγγιξε τα κέρατα υ ταύρου αλλά τη βοήθεια ενός ή δύο συντρό Φ I» φων υ, π ο υ παρενοχλούσαν ή ακινη ) ποιούσαν για λίγο ζώο αρπάζοντάς τα κέρατα, πήδαγε στη ράχη υ, προσγειωνόταν σε αυτή τα χέρια νέα ώθηση αποδογύριζε σώμα υ για καταλήξει σε όρθια στάση σ έδα φος. Δεν μπορού αποκλείσου V» ωστόσο ότι οι ακροβάτες επιχειρούσαν άλματα διαφόρων τύπων που ανταποκρί νονταν σε διαφορετικό βαθμό δυσκολίας επικινδυνότητας. Ίσως σ δραματικό αποκορύφωμα των ταυροκαθαψίων -όταν ο ταύρος ήταν ήδη καταπονημένοςπηδούσαν πάνω ζώο χωρίς τη συμπαράσταση βοηθών.14 Τα ταυροκαθάψια, όπως τα περισ σότερα αθλήματα, γεννήθηκαν αμφίβο λα ως είδος "τελευργικής μίμησης" μιας (Τ Α καθηρινής πράξης, στη συγκεκριμένη περίπτωση της προσπάθειας σύλληψης άγριων ταύρων π ο υ ζούσαν προφανώς ε λεύθεροι στα κρητικά βουνά.15 Είι πολύ πιθανό ότι αυτή η πρωταρχικά πρα κτική δραστηριότητα απέκτησε χρό Εικ. 2. Κ ύ κ λ ο ε τ ο ι χ ο γ ρ α φ ι ώ ν θ έ μ α τ α τ α υ ρ ο κ α θ ά ψ ι α α π ό τ ο ΟοαΠ ο ί ΐΗε δ ί ο η ε δροαΐ τ ο υ α ν α κ τ ό ρ ο υ τ η ς νο τελευργικό χαρακτήρα ή υλάχι Κ ν ω σ ο ύ. Α π ο κ α τ ά σ τ α σ η τ ο υ ΜΑ.Ο. Ο&ηιοΓοη 16 σν μια τελευργική χροιά. Με την (Μ.Ο. δη&λν, ΤΗε ΒαΙΙ-Ι>ε&ρίη ΡΓεδοο ίγοητ, ΒεΙο\ν ΐΗε Καιηρ Ηοακε &ί Μγοεη&ε: προσθήκη υ ακροβατικού σιχείου, Α δ ί α ά γ Ίη Ιοοηο Γ&ρΗ,ν &ηά ΑηίδΙίο ΤΥ&ηδηιϊδδίοη, των ριψοκίνδυνων δηλαδή αλμάτων, η Αηηηεά ο/ίηβ ΒήύεΗ 8βΙιοοΙ αί ΑΐΗεη.8 91, 1996, π ί ν. 0 ) εκτέλεση των οποίων διεπόταν σίγουρα μια σειρά κανονισμών, η άγρια καταδίωξη υ ταύρου πήρε έ προκαθορισμένο σχήμα ταμορφώθηκε πρακτική σε τελευργική δράση. Στόχος των αγωνιζόνων δεν ήταν πλέον η σύλληψη ο δαμασμός υ ζώου αλλά η επίδειξη της ακροβατικής υς δεινότητας. 17 Η επικιν δυνότητα υ αθλήμας προϋποθέτει, όπως στην περίπτωση των σύγχρονων ταυρομαχιών, μακρά εξάσκηση των αγωνιζόνων εξηρωμένους ίσως ταύρους π ο υ τρέφονταν προφανώς σε ακρικούς σταύλους. Παρά γεγονός ότι αγώνισμα των ταυροκαθαψίων ήταν αίμακ, δεν μπορού αποκλείσου ότι τά πέρας υ ο ταύρος θυσιαζόταν κατά μινωικό τελε υργικό τυπικό. 18 Μέσα τα αποσπασματικά τεκμήρια της τέχνης δεν προκύπτει ωστόσο καμιά ασφαλής ένδειξη για την άση σχέση ταξύ ταυροκαθαψίων θυσίας υ ζώου. Αν ο δαίμος της διατήρησης δεν μας προσφέρει μια τελείως παραποιημένη εικό των μινωικών εικαστικών τεχνών συνεκδοχικά της μινωικής κοινωνίας, τότε η πυγμαχία θα πρέ πει θεωρείται ως σημαντικότερο μινωικό αγώνισμα τά τα ταυροκαθάψια. 1 9 Παρά την περιορισμένη έκταση υ σχετικού υλικού, τα εικονογραφικά συμφραζό των σκηνών πυγ μαχίας αλλά η διασπορά υς σε διάφορα είδη τέχνεργων, όπως ιχογραφίες, λίθι αγγεία ανάγλυφη διακόσμηση σφραγίδες, προσφέρουν χειροπιαστά σιχεία για δημοφιλή 1)1 Λγ Ψ, I - 79 - ι

Διαμαντή5 ΠαγιωτόπουλοΒ χαρακτήρα υ βίαιου αυύ αθλήμας σ μινωικό κόσμο. Λακωνική μαρτυρία της κοινωνι κής υ απήχησης αποτελεί επιπλέον έ ιδεογραφικό σηίο δίσκο της Φαισύ οποίο απεικονίζει προφανέστατα χέρι πυγμαχικό γάντι. 20 Οι σχετικά περιορισμένες εικονο γραφικές μαρτυρίες επαρκούν για συνθέσου μια σιχειώδη εικό για την ηλικία των πυγμάχων, ν εξοπλισμό αγωνιστικό υς στυλ, αλλά διατυπώσου μια υπόθεση για χώρο διεξαγωγής των αγώνων. Τα δύο σημαντικότερα εικονογραφικά μνηία αποτελούν λίθινο ρυτό της Αγίας Τριάδας οι νεαροί πυγμάχοι της ιχογραφίας υ Κτηρίου Β σ Ακρωτήρι της Θήρας, ενός οικιστικού κέντρου η καλλιτεχνική παραγωγή υ οποίου συνδέεται στενά τη μινωική εικονογραφική παράδοση. Σ λίθινο ρυτό της Αγίας Τριάδας (εικ. 4), 21 π ο υ δυστυχώς σώζεται σε αποσπασματική κατάσταση, οι σκηνές πυγμαχίας καλύπυν τρεις τις τέσσερεις ζωφόρους διακρίνονται ιδιαίτερα για τις εξαιρετικές πλαστικές υς λεπμέρει ες στην δοση της ανθρώπινης μυολογίας. Στα δύο συνήκοντα τμήματα της κατώτερης ζώνης μπορεί αποκατασταθεί μια ακολουθία τριών ζευγαριών πυγμάχων. Ό π ω ς προκύπτει καλύτερα σωζόνο κεντρικό ζευγάρι, οι πυγμάχοι φορούν μόνο τυπικό μινωικό ζώμα. Οι διπλοί κρίκοι π ο υ διακρίνονται σ λαιμό ν καρπό των χεριών των αθλητών μπορούν ερμηνευύν είτε ως κοσμήματα είτε ως κάποιο είδος προστασίας. 22 Τα τρία ζευγάρια αποτε λούν παραλλαγές ενός θέμας οποίο αποθατίζει τη στιγμή αμέσως τά αποφασιστικό χτύπημα ενός υς δύο πυγμάχους. Ο όρθιος πυγμάχος στα αριστερά (νικητής) αδι πλωμένο ν δεξιό βραχίο έχει χτυπήσει τεντωμένο αριστερό υ χέρι ν αντίπαλο υ, ο οποίος πέφτει σ έδαφος. Σ κεντρικό ζευγάρι ο καλλιτέχνης "παγώνει" την κίνηση σε έ δραματικό στιγμιότυπο (εικ. 5). Το χτύπημα π ο υ έχει προηγηθεί ήταν τόσο ισχυρό ώστε ο δεξιός πυγμάχος πέφτει σ έδαφος τα πόδια σν αέρα, λίγο πριν σώμα υ -στη νοητή συνέχεια της σκηνής- αποδογυρίσει. Στην επόνη ζωφόρο επαλαμβάνεται εικονογραφικό σχήμα ενός όρθιου ενός πεσμένου πυγμάχου ορισμένες ωστόσο διαφορές. Η π ι ο βασική αυτές αφορά ν εξοπλισμό των πυγμάχων. Και οι τέσσερεις σωζόνες μορφές φέρουν προστα τευτικό κράνος παραγθίδες, μπότες ή περικνημίδες καθώς επίσης γάντια τα οποία θυμίζουν τα γάντια εξάσκησης, γνωστά ως σφαϊραι ή έπισφαϊραι, τα οποία απανύν σν ελλη νικό χώρο ν τέταρ αι. π Χ, 2 3 αλλά μοντέρ πυγμαχικά γάντια. Το στιγμιότυπο της μάχης π ο υ απεικονίζεται εδώ διαφέρει αυτό της κατώτερης ζωφόρου, καθώς ο ήδη πεσμέ νος σ έδαφος πυγμάχος προσπαθεί ασηκω θεί στηριζόνος στα χέρια υ. 24 Ενώ οι σκηνές της κατώτερης ζωφόρου ποθεύνται σε ουδέ τερο βάθος, σε αυτή την περίπτωση απεικονίζο νται στύλοι ορθογώνια "κιονόκρα', μια σαφής δήλωση υ χώρου σν οποίο διεξάγονταν οι αγώ νες. 25 Η πυγμαχία αποτελεί κατά πάσα πιθανότη τα θέμα της ανώτερης ζωφόρου, την ο π ο ί α σώζονται δύο μόνο αντίπαλα ζευγάρια. 26 Σ έ αυτά απεικονίζεται μια αμφίρροπη μάχη, ''<!> καθώς οι δύο αντίπαλοι ανταλλάσσουν γροθιές, σ δεύτερο ο αριστερός πυγμάχος φαίνεται υ περισχύει, καθώς ο αντίπαλος υ τρέπεται σε φυ γή δέχεται χτύπημα στη στραμμένη πλάτη υ 27 Εδώ επαλαμβάνεται αρχιτεκνικό φό ν της τρίτης ζωφόρου, οποίο σώζεται έ ς στύλος. Με βάση τα σωζό μέρη αυτής της ζωφόρου οι πυγμάχοι απεικονίζονταν αρχικά Εικ. 3. Πήλινο σπονδικό αγγείο σε σχήμα προστατευτικό κράνος γάντια. ταύρου εττίθευδ ταυροκαθάπτεε την Κουμάσα (Ο. Τζ&οΗοα-ΑΙοχαηώ-ί (εκδ.), Η επανάληψη ενός βασικού αγωνιστικού μοτί Μίηά αηά Βοάγ. ΑΜβΗοε ϋοηίβδίβ ίη Αηοϊαιί βου σε διάφορες παραλλαγές θυμίζει ως προς τη ϋγοοοε, Αθή 1989, 114 αρ. 8) - 80 -

Αϋλητισμόε Αθλητικοί Αγώνεδ στην Αρχαία Κρήτη σ ύ λ λ η ψ η τ ι ς π α ρ α σ τ ά σ ε ι ς π ά λ η ς σ τ ο υ ς α ι γ υ π τ ι α κ ο ύ ς ι δ ι ω τ ι κ ο ύ ς τ ά φ ο υ ς τ ο υ Β&ηϊ Η&δ&η π ο υ χ ρ ο ν ο λ ο γ ο ύ ν τ α ι σ Μέσο Βασίλειο. 2 8 Η δ ι α φ ο ρ ά είι ωστόσο ότι σ α ι γ υ π τ ι α κ ό μ ν η μ ε ί ο α π ο θ α ν α τ ί ζ ο ν τ α ι - σ ε μια π ο ι κ ι λ ί α π ο υ π ρ ο δ ί δ ε ι δ ι δ α κ τ ι κ ή δ ι ά θ ε σ η - δ ι ά φ ο ρ ε ς λ α β έ ς ή τ ε χ ν ι κ έ ς τ ο υ α θ λ ή μ α τ ο ς, σε α ν τ ί θ ε σ η τ ι ς σκηνές τ ο υ μ ι ν ω ι κ ο ύ ρ υ τ ο ύ οι ο π ο ί ε ς, τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν στις δ ύ ο κ α τ ώ τ ε ρ ε ς ζ ω φ ό ρ ο υ ς, έ χ ο υ ν σαν θ έ μ α όχι έ ν α τ υ χ α ί α ε π ι λ ε γ μ έ ν ο σ τ ι γ μ ι ό τ υ π ο τ ο υ π υ γ μ α χ ι κ ο ύ α γ ώ ν α α λ λ ά ίσως τ ο α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ό κ τ ύ π η μ α (/αιοο/ί-οαί) π ο υ έ κ ρ ι ν ε τ η ν έ κ β α σ ή τ ο υ. Μ ι α α π ό τ ι ς π ι ο ι δ ι ό μ ο ρ φ ε ς π α ρ α σ τ ά σ ε ι ς στην ι σ τ ο ρ ί α τ η ς π υ γ μ α χ ί α ς γ ε ν ι κ ά α π ο τ ε λ ε ί η τ ο ι χ ο γ ρ α φ ί α τ η ς Θ ή ρ α ς τ η ν π α ρ ά σ τ α σ η δ ύ ο α ν τ ί π α λ ω ν α γ ο ρ ι ώ ν (εικ. 6). 29 Ο κ α λ λ ι τ έ χ ν η ς κ α τ ό ρ θ ω σ ε ν α α π ο δ ώ σ ε ι ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ή ε υ α ι σ θ η σ ί α τ η ν ά γ ο υ ρ η η λ ι κ ί α τ ω ν δ ύ ο α θ λ η τ ώ ν οι ο π ο ί ο ι εικο ν ί ζ ο ν τ α ι ν τ ε λ ι κ ά τ α σώματα, α δ ύ ν α μ α μέλη χ ω ρ ί ς κ α μ ι ά έ ν δ ε ι ξ η μ υ ώ ν κ α ι ε λ α φ ρ ώ ς φ ο υ σ κ ω μ έ ν η κ ο ι λ ι ά. Τ α δ ύ ο α γ ό ρ ι α φ ο ρ ο ύ ν μόνο ζώνη 3 0. α π ό έ ν α γ ά ν τ ι σ δεξί χέρι. Α ξ ι ο π ρ ό σ ε κ τ ο είι ότι σ ύ μ φ ω ν α τ η ν π ε ι σ τ ι κ ή α π ο κ α τ ά σ τ α σ η τ η ς σκηνής οι δ ύ ο π υ γ μ ά χ ο ι φ α ί ν ε τ α ι ν α κ α τ α φ έ ρ ν ο υ ν έ ν α χ τ ύ π η μ α σ π ρ ό σ ω π ο τ ο υ α ν τ ι π ά λ ο υ υς. 3 1 Οι π ε ρ ι π ο ι η μ έ ν ο ι κ υ μ α τ ο ε ι δ ε ί ς β ό σ τ ρ υ χ ο ι π ο υ φ υ τ ρ ώ ν ο υ ν α π ό τ ο κ υ α ν ό χ ρ ω μ ο, π ρ ο φ α ν ώ ς ξυρισμένο, κ ε φ ά λ ι, α π ο τ ε λ ο ύ ν έ ν δ ε ι ξ η π ρ ο χ ω ρ η μ έ ν ο υ σ τ ά δ ι ο υ ενηλικίωσης, αν τ ι ς σ υ γ κ ρ ί ν ε ι κ α ν ε ί ς π α ρ α σ τ ά σ ε ι ς π α ι δ ι ώ ν στην α ι γ α ι α κ ή τ έ χ ν η ε ν τ ε λ ώ ς ξ υ ρ ι σ μ έ ν ο κ ε φ ά λ ι. 3 2 Οι υ π ό λ ο ι π ε ς σ κ η ν έ ς π υ γ μ α χ ί α ς σ τ η μινωική ε ι κ ο ν ο γ ρ α φ ί α ε π α ν α λ α μ β ά ν ο υ ν κ α τ ά κ α ν ό ν α τ ο α γ ω ν ι σ τ ι κ ό σ τ υ λ κ α ι ν ε ξ ο π λ ι σ μ ό τ ω ν π υ γ μ ά χ ω ν σ τ α δ ύ ο π ρ ο α ν α φ ε ρ θ έ ν τ α μνηία. 3 3 Με βάση περιορισμένο αυτό υλικό φαίνεται π ω ς υπήρχαν διάφορες πυγμαχικές κατηγορίες π ο υ σ χ ε τ ί ζ ο ν τ α ν ίσως τ η η λ ι κ ί α τ ω ν αγωνι ζόνων. Το γ ε γ ο ν ό ς ότι οι α θ λ η τ έ ς τ η ς 4Ν*Ι κατώτερης ζωφόρου υ λίθινου ρυύ τ η ς Α γ ί α ς Τ ρ ι ά δ α ς α λ λ ά τ α α γ ό ρ ι α τ η ς τ ο ι χ ο γ ρ α φ ί α ς τ η ς Θ ή ρ α ς δεν φ ο ρ ο ύ ν π ρ ο σ τ α τ ε υ τ ι κ ά κ ρ ά ν η κ ά ν ο υ ν π ι θ α ν ό τ ο ότι σ υ μ μ ε τ ε ί χ α ν σε μια ε λ α φ ρ ό τ ε ρ η κατηγο ρ ί α π υ γ μ α χ ι κ ο ύ α γ ώ ν α στην ο π ο ί α δεν α ν τ α λ λ ά σ σ ο ν τ α ν β α ρ ι ά χ ύ π ή μ α τ α. 3 4 Κα θώς α π ό καμιά μορφή της συγκεκριμένης ζωφόρου υ ρυύ της Αγίας Τριάδας δεν σώζονται τ α δ ύ ο χ έ ρ ι α, δεν μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α α π ο κ λ ε ί σ ο υ μ ε ότι α υ τ ο ί οι π υ γ μ ά χ ο ι φ ο ρ ο ύ σ α ν γ ά ν τ ι σ έ ν α τ ο υ ς μόνο χέρι, ό π ω ς κ α ι τ α α γ ό ρ ι α τ η ς θ η ρ α ϊ κ ή ς τ ο ι χ ο γ ρ α φ ί α ς. 3 5 Η π υ γ μ α χ ί α διεξαγό τ α ν λ ο ι π ό ν ί σ ω ς γ υ μ ν ά χ έ ρ ι α, έ ν α α λ λ ά κ α ι δ ύ ο γ ά ν τ ι α. Π ο ι α α γ ω ν ι σ τ ι κ ά κριτήρια υπαγόρευαν τη διαφορετική δ** α υ τ ή χ ρ ή σ η γ α ν τ ι ώ ν π α ρ α μ έ ν ε ι άγνωσ. Τα β ί α ι α σ τ ι γ μ ι ό τ υ π α τ ο υ λ ί θ ι ν ο υ ρ υ τ ο ύ Χτ η ς Α γ ί α ς Τ ρ ι ά δ α ς υ π ο δ η λ ώ ν ο υ ν ότι η ρ»>5 'δ 1 έ κ β α σ η τ ο υ α γ ώ ν α κ ρ ι ν ό τ α ν π ρ ο φ α ν ώ ς τ η ν ο ρ ι σ τ ι κ ή ε ξ ο υ δ ε τ έ ρ ω σ η ενός α π ό τ ο υ ς δύο αντιπάλους. Η συχνή χρήση γαντιών κ α ι κ ρ ά ν ο υ ς δ ε ί χ ν ο υ ν ωστόσο μια π ρ ό νοια για την π ρ ο φ ύ λ α ξ η των δύο αντιπά λων α π ό κ ά π ο ι ο σοβαρό τραυματισμό.36 Εικ. 4. Ανάπτυγμα της ανάγλυφης διακόσμησης υ λίθινου ρυύ της Αγίας Τριάδας (Ι. δει^ειι&γ&ιάκ, δροπ Α ξ ι ο σ η μ ε ί ω τ η είι τ έ λ ο ς η ι δ ι α ί τ ε ρ η έμ ίη θ ε ί ε &ηά Μνοεηειε, σ Ν. ΥαΙοαπδ (επιμ.), φ α σ η τ ω ν μ ι ν ω ι κ ώ ν σ κ η ν ώ ν π υ γ μ α χ ί α ς όχι Α^^ιιβ^ί^5 ίη Αηοίοηΐ ΟΓεβοο. Αηοίεηί ΟΙγηιρία αηά σν α μ φ ί ρ ρ ο π ο α γ ώ ν α α λ λ ά σ θ έ μ α ϊκβ ΟΙγηιρία Θαηίεε, Αθή 1977, εικ. 5) ΚΙ - 81 -

Διαυ,αντήδ Πανιωτόπουλο5 IV υ νικητή π ο υ κατατροπώνει ν αντίπαλο τ ο υ. Σε κ α μ ι ά ω σ τ ό σ ο α π ό τικ σ ω ζ ό μ ε ν ε ς π α ρ α στάσεις δεν σώζεται η απεικόνιση ενός βραβεί ο υ, τ ο ο π ο ί ο α ν α μ φ ί β ο λ α -θα α π ο τ ε λ ο ύ σ ε 8Ϊηε ςυ,ά ηοη κ ά θ ε α θ λ η τ ι κ ο ύ α γ ώ ν α κ α ι σ τ η μ ι ν ω ι κή Κρήτη.37 Σ τ ε ν ά σ υ ν δ ε δ ε μ έ ν η τ ο α γ ώ ν ι σ μ α τ ω ν τ α υ ρ ο κ α θ α ψ ί ω ν ήταν, ό π ω ς π ρ ο α ν α φ έ ρ θ η κ ε, η α κροβασία. Η π ι ο ε ν δ ι α φ έ ρ ο υ σ α π α ρ ά σ τ α σ η α κ ρ ο β α σ ί α ς στη μινωική τ έ χ ν η είι α υ τ ή μιας σφραγίδας α π ό την Κνωσό π ο υ φυλάσσεται σ ΑδΗιηοΙβΆη Μιΐδβιιηι τ η ς Ο ξ φ ό ρ δ η ς κ α ι α π ε ι κ ο νίζει σε μ ι α α υ σ τ η ρ ά σ υ μ μ ε τ ρ ι κ ή σ ύ ν θ ε σ η δ ύ ο ακροβάτες εκτελούν κυβίστημα σ ύ π α ι θρο, στηρίζοντας τ α χέρια τ ο υ ς σ έ δ α φ ο ς α ν υ ψ ώ ν ο ν τ α ς κ α τ α κ ό ρ υ φ α τ ο σ ώ μ α τ ο υ ς (εικ. 7). 3 8 Σ τ ο ε π ί χ ρ υ σ ο μ ή λ ο ε ν ό ς ξ ί φ ο υ ς α π ό τ ο ανάκρο των Μαλίων εικονίζεται ές ακρο βάτης π ο υ λυγίζει σώμα τ ο υ σαν τόξο, αγγί ζ ο ν τ α ς τ α δ ά κ τ υ λ α τ ω ν π ο δ ι ώ ν τ ο κ ε φ ά λ ι υ.39 Ο τέλειος κύκλος π ο υ σχηματίζει σώμα τ ο υ δεν θ α π ρ έ π ε ι ν α θεωρηθεί ωστόσο ως δείγμα εξαιρετικής ακροβατικής δεινότητας, κ α θ ώ ς υ π α γ ο ρ ε ύ τ η κ ε αμφίβολα α π ό κυ κλικό σχήμα της επιφάνειας π ρ ο ς διακόσμηση. Το κ υ β ί σ τ η μ α τ ω ν δ ύ ο α υ τ ώ ν σ κ η ν ώ ν λίγο δια φέρει ανάποδο άλμα των ταυροκαθα- Εικ. υ 5. Ζεύγοε π υ γ μ ά χ ω ν α π ό την κατώτερη, ζ ω φ ό ρ ο π τ ώ ν π ά ν ω α π ό τ η ρ ά χ η τ ο υ ζ ώ ο υ, έ ν α λ ί θ ι ν ο υ ρ υ τ ο ύ τ η ς Αγίας Τριάδας (Τ. ν ο η ΜεΜ, τχου ε ν ι σ χ ύ ε ι τ η ν υ π ό θ ε σ η ό τ ι ο ι α κ ρ ο β α τ ι κ έ ς Όά5 &ηΐ&β Κγβιβ, ν7ώ-ζβαι- 1967, σελ. 132) α υ τ έ δ ε τ α δ ε ί ξ ε ι 5 α π ο τ ε λ ο ύ σ α ν α π λ ώ ς ε ξ ά σ κ η σ η για τα ταυροκαθάψια.40 Τη στενή σχέση ταξύ των δύο αγωνισμάτων επιβεβαιώνουν τέλος τα θ ρ α ύ σ μ α τ α τ ο ι χ ο γ ρ α φ ι ώ ν α π ό τ η ν α ι γ υ π τ ι α κ ή Ά β α ρ ι ( σ η μ ε ρ ι ν ό ΤεΙΙ ει-όεώ'ει) ό π ο υ α π ε ι κ ο ν ί ζ ο νται τ α υ ρ ο κ α θ ά π τ ε ς α λ λ ά ακροβάτες.41 Τ α υ ρ ο κ α θ ά ψ ι α, π υ γ μ α χ ί α α κ ρ ο β α σ ί α είι κατά π α ρ ά δ ο ξ ο τ ρ ό π ο τ α μό μινωικά αγω ν ί σ μ α τ α τ α ο π ο ί α μ α ρ τ υ ρ ο ύ ν τ α ι α σ φ ά λ ε ι α στις μέχρι σ ή μ ε ρ α σωζόνες ε ι κ ο ν ο γ ρ α φ ι κ έ ς πηγές. Α π ό εκεί π έ ρ α μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α δ ι α τ υ π ώ σ ο υ μ ε μόνο υ π ο θ έ σ ε ι ς. Αν τ ο ά θ λ η μ α τ η ς ανώτε ρης ζώνης τ ο υ λίθινου ρ υ τ ο ύ της Αγίας Τριάδας δεν ήταν π υ γ μ α χ ί α, θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α ερμηνευθεί, ό π ω ς προαφέρθηκε, ως μια μ ο ρ φ ή μινωικού π α γ κ ρ ά τ ι ο υ (συνδυασμός δηλαδή πυγμαχίας πάλης) ή έ άλλο είδος αγωνίσμας ο π ο ί ο περιελάμβανε την καταδίωξη τ ο υ α ν τ ι π ά λ ο υ 42 Για αγώνισμα τ ο υ δ ρ ό μ ο υ δεν υ π ά ρ χ ε ι τέλος, π έ ρ α α π ό δ ι ά φ ο ρ ε ς εικασίες, κανέ α σ φ α λ έ ς εικονογραφικό τεκμήριο.43 Μ ι α σ ε ι ρ ά α π ό ά λ λ ε ς δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ ε ς γ ι α τις ο π ο ί ε ς σώζονται σχετικές α ρ χ α ι ο λ ο γ ι κ έ ς ή εικο ν ο γ ρ α φ ι κ έ ς μαρτυρίες, ό π ω ς η ξοβολία, ψ ά ρ ε μ α, η σ φ α ί ρ ι σ η η κ ω π η λ α σ ί α, είι π ι θ α ν ό ότι λ ά μ β α ν α ν χ ώ ρ α σε α τ μ ό σ φ α ι ρ α α γ ω ν ι σ τ ι κ ή ς ά μ ι λ λ α ς. 4 4 Ωστόσο είι ε ξ α ι ρ ε τ ι κ ά α μ φ ί β ο λ ο αν α υ τ ό ς ο α υ θ ό ρ μ η τ ο ς α ν τ α γ ω ν ι σ μ ό ς είχε εξελιχθεί σε μια κ ο ι ν ω ν ι κ ο π ο ι η μ έ ν η κ α ι θ ε σ μ ο θ ε τ η μ έ ν η δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο τ ό π ο κ α ι χ ρ ό ν ο δ ι ε ξ α γ ω γ ή ς α λ λ ά κ α ι κ α ν ό ν ε ς π ο υ ρ ύ θ μ ι ζαν τ η ν έ κ β α σ ή τ ο υ. Το ίδιο ι σ χ ύ ε ι κ α ι γ ι α τ ο π α ι χ ν ί δ ι. Το π ο λ υ τ ε λ έ ς ζατρίκιο π ο υ β ρ έ θ η κ ε σ τ ο νότιο άκρο τ ο υ αλικού διαδρόμου τ ο υ α ν α κ τ ό ρ ο υ της Κνωσού,45 μια κνωσιακή ιχογρα φ ί α π α ι δ ι ά π ο υ π α ί ζ ο υ ν 4 6 κ α θ ώ ς κ α ι έ ν α α σ υ ν ή θ ι σ τ α π λ ο ύ σ ι ο α ρ χ α ι ο λ ο γ ι κ ό υ λ ι κ ό α π ό σ φ α ί ρες, π ε σ σ ο ύ ς α λ λ ά η μ ι σ φ α ι ρ ι κ έ ς κ ο ι λ ό τ η τ ε ς ή "άβακες" χ α ρ α γ μ έ ν ο υ ς κ α τ ά χ α μ α στις π λ ά κ ε ς - 82 -

Αϋλητισμ.05 Αθλητικοί Αγώνεε στην Αρχαία Κρήτη σ π ι τ ι ώ ν, αυλών, π λ α τ ε ι ώ ν ή ά λ λ ω ν χ ώ ρ ω ν 4 7 α π ο τ ε λ ο ύ ν ν γ λ α φ υ ρ έ ς μ α ρ τ υ ρ ί ε ς τ η ς κ α θ η μ ε ρ ι ν ό τ η τ α ς μιας "αργόσχολης" τάξης (ευγενών) ή ηλικίας (παιδιών), δεν μ π ο ρ ο ύ ν ωστόσο ν α θ ε ω ρ η θ ο ύ ν ως αγωνιστικές δραστηριότητες. 1.2. Α θ λ η τ έ ς Γ ι α τ η ν τ α υ τ ό τ η τ α τ ω ν α γ ω ν ι ζ ό μ ε ν ω ν μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α δ ι α τ υ π ώ σ ο υ μ ε μ ό ν ο υ π ο θ έ σ ε ι ς. Οι π ε ρ ι π ο ι η μ έ ν ε ς κ ο μ μ ώ σ ε ι ς κ α ι τ α κ ο σ μ ή μ α τ α π ο υ φ έ ρ ο υ ν ο ρ ι σ μ έ ν ε ς μ ο ρ φ έ ς (εικ. 8) ε ν ι σ χ ύ ο υ ν τ η ν ε ύ λ ο γ η υ π ό θ ε σ η ότι μόνο τ α μέλη της μινωικής α ρ ι σ τ ο κ ρ α τ ί α ς είχαν τ ο π ρ ο ν ό μ ι ο α λ λ ά τ η δυτότη τ α ν α σ υ μ μ ε τ έ χ ο υ ν σε αγώνες.48 Η ι δ ι α ί τ ε ρ η π ρ ο β ο λ ή τ ω ν τ α υ ρ ο κ α θ α ψ ί ω ν κ α ι τ η ς π υ γ μ α χ ί α ς μέσω τ ω ν εικαστικών τ ε χ ν ώ ν μπορεί ν α γίνει κατανοητή μόνω κάτω α π ό την π ρ ο ϋ π ό θ ε σ η μιας σ τ ε ν ή ς σ ύ ν δ ε σ η ς τ ω ν δ ύ ο α γ ω ν ι σ μ ά τ ω ν τ ι ς α ν ώ τ ε ρ ε ς τ ά ξ ε ι ς. Δ ι ά φ ο ρ α ε ι κ ο ν ο γ ρ α φ ι κ ά χ α ρ α κτηριστικά, ό π ω ς τ α μακριά μαλλιά, σφριγηλό σώμα, η στενή σαν δαχτυλίδι μέση α λ λ ά η απουσία γενειάδας φαίνεται υποδηλώ νουν τ η ν ε α ρ ή ηλικία των αγωνιζόνων 49 Σ ε α ν τ ί θ ε σ η μ ι α α π ό τ ι ς π α ρ α δ ο σ ι α κές αντιλήψεις της έρευς, δεν υ π ά ρ χ ε ι καμιά ασφαλής εικονογραφική ένδειξη για τ η σ υ μ μ ε τ ο χ ή γ υ ν α ι κ ώ ν σε α θ λ η τ ι κ ά αγω νίσματα. Η δημοφιλής α υ τ ή ά π ο ψ η στηρί >) ζεται στις τ ο ι χ ο γ ρ α φ ί ε ς τ ω ν τ α υ ρ ο κ α θ α ψίων της Κνωσού (ΓΆΐΐΓβαάοΓ Ργ&8οοο850), οι ο π ο ί ε ς α κ ό μ α κ α ι σ ή μ ε ρ α σ τ έ κ ο ν τ α ι σ τ ο επίκεντρο σοβαρών αλλά φαιδρών θε ωριών για την ιδιαίτερη θέση της γυίκας σ τ η μ ι ν ω ι κ ή κ ο ι ν ω ν ί α (εικ. 2 κ α ι 8). Σ τ ι ς α π ο σ π α σ μ α τ ι κ ά διατηρημένες σκηνές δια κρίνονται διάφοροι ταυροκαθάπτες υς ο π ο ί ο υ ς ο Εν&ηδ θ ε ώ ρ η σ ε β ά σ η τ ο λ ε υ κό τ ο υ ς δέρμα ως γυίκες. Η ταύτιση αυ τή αμφισβητήθηκε διάφορες πλευρές π ε ι σ τ ι κ ά ε π ι χ ε ι ρ ή μ α τ α. 5 1 Το π ε ρ ί ζ ω μ α, Γ τ α σ α ν δ ά λ ι α οι νισμένοι σμαχικοί μύες αποτελούν τ υ π ι κ ά χαρακτηριστικά για την α π ό δ ο σ η της ανδρικής μορφής ') 4/ δεν α φ ή ν ο υ ν κ α μ ι ά α μ φ ι β ο λ ί α στην ταύτι 52 ση τ ο υ φ ύ λ ο υ αυτών των μορφών. Το λ ε υ κ ό χ ρ ώ μ α π α ρ α μ έ ν ε ι λ ο ι π ό ν μο δικό θ η λ υ κ ό εικονογραφικό σιχείο, για τί α π ο τ ε λ ε ί μια σχεδόν α π α ρ ά β α τ η εικονο γ ρ α φ ι κ ή σύμβαση για την α π ό δ ο σ η γυι κών. Κ α θ ώ ς όμως η σωματική δ ι ά π λ α σ η κ α ι α μ φ ί ε σ η τ ω ν μ ο ρ φ ώ ν π ρ ο σ φ έ ρ ο υ ν ε πιχειρήματα π ο υ βαραίνουν περισσότερο α π ό τ ο χ ρ ώ μ α τ η ς ε π ι δ ε ρ μ ί δ α ς, είι π ι θ α ν ό ότι στη συγκεκριμένη π ε ρ ί π τ ω σ η η ε ν α λ λ α γ ή χ ρ ω μ ά τ ω ν δεν δήλωνε δ ι α φ ο ρ ά φ ύ λ ο υ α λ λ ά μ ι α δ ι ά κ ρ ι σ η τ ω ν μ ο ρ φ ώ ν ο.. / γ. ι κ. 0. Ι ο ι χ ο γ ρ α φ ι α των νεαρών π υ γ μ ά χ ω ν α π ό τ ο Ακ-ηι-,ι β α σ η ι σ ω ς τ ο σ τ ά δ ι ο ε ν η λ ι κ ί ω σ η ς η α κ ό μ α τ ή ρ ι ( Ο Α οκκ^οροαίοδ (εκδ.), Η&οτγ ο/ιηβ ΗάΙ&ηίο Ψοτϊά κ α ι τ η ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή τ ο υ ς θ έ σ η 5 3 ΡκΗίείΟΓγ αηά ΡΓΟίοΗίδΙΟΓγ, ΡεηηδνΙν&ηίει 1974, σελ. 225) 0 Λ - 83 -

ΔιαμαντήΒ Π α ν α γ ι ω τ ό π ο υ λ ο Β 1.3. Χώρος διεξαγωγής Το πρόβλημα υ χώρου διεξαγωγής των ταυροκαθαψίων παραμένει άλυ. Οι παραστάσεις υ αθλήμας στη μινωι κή τέχνη δεν έχουν σκηνικό υπόβαθρο, αλλά προβάλλονται αντίθετα σε ουδέ τερο βάθος. 54 Υπάρχουν ωστόσο δύο πι θανές εξαιρέσεις. Πρόκειται για θραύ σματα μικρογραφικών ιχογραφιών α π ό ΙνοΓγ Ό&ρο8Ϊί την Αποθή κη 13 της δυτικής πτέρυγας υ ακτό ρου της Κνωσού. 55 Στην πρώτη ομάδα θραυσμάτων εικονίζονται τμήμα της κεφαλής ταύρου μέρος αρχιτεκνι κής πρόσοψης. 56 Στη δεύτερη διακρίνο νται τμηματικά αρχιτεκνικές προσό ψεις στεφανωμένες βουκράνια, θεα Ε ι κ. 7. Σ φ ρ α γ ί δ α μ ε π α ρ ά σ τ α σ η δ ύ ο κ υ β ι σ τ η τ ή ρ ω ν τές, ές ταύρος ίσως οι βόστρυχοι α π ό τ η ν Κ ν ω σ ό (Ι. δ&ίχιίείγ&ιάδ, δ ρ ο Π ί η θ ε ί ε &ηά Μ γ ο ε η & ε, υ ταυροκαθάπτη. Παρά γεγονός ότι σ τ ο Ν. Υ&Ιοαι-ϊδ ( ε π ι μ. ), ΑΐΗΙεύοδ ίη ΑηοίοηΙ ΟΓβεοε. Αηοίεηΐ ΟΙγιηρία &ηά ΐΐιβ ΟΙγηιρίε Οβ,ηιβε, Αθή 1977, ε ι κ. τα1) θραύσματα ταύρους αρχιτε κνικές προσόψεις δεν συνήκουν, εί ι πολύ πιθανό ότι λόγω της γειτνίασης της κοινής υς κλίμακας ανήκαν αρχικά στην ίδια σύνθεση. Η σύνδεση των ταυροκαθαψίων χώρο υ ακτόρου της Κνωσού αποτελεί λοι πόν, βάση τα εικονογραφικά αυτά τεκμήρια, μια βάσιμη εικασία. Στην προσπάθειά μας ενπίσου ακριβέστερα την "αρέ" των μινωικών ταυροκαθα ψίων είμαστε αγκασμένοι καταφύγου στα κάθε άλλο π α ρ ά εύγλωττα αρχιτεκνικά δεδομέ. Η κεντρική αυλή των μινωικών ακτόρων προβάλλει αμφίβολα ως ισχυρός υπο ψήφιος για μια τέια χρήση. Οι σταθερές αλογίες της μακράς στενής πλευράς της (περί π ο υ 1:2,25) στα τρία γάλα ανάκρα της Κνωσού, της Φαισύ των Μαλίων φαίνεται ανταποκρίνονται όχι απλώς σε κατασκευαστικούς λόγους αλλά στη λειυργία υ χώρου αυύ ως ειδικού αγωνιστικού στίβου. Η αρχιτεκνική σκοπιμότητα της περίφραξης των "σ ών" στις πλευρές της κεντρικής αυλής κιγκλιδώματα ή διαιχίσματα σε δύο υλάχισν ανάκρα (Φαιστός κα Μάλια) γίνεται αμέσως κατανοητή αν υποθέσου ότι συγκεκριμένο αθλητικό γεγονός δεν ήταν άλλο τα ταυροκαθάψια. 5 7 Η παρουσία θεατών θα επέβαλλε σε αυτή την περίπτωση τη λήψη προστατευτικών μέτρων για αποτρέψουν ν ενδεχόνο κίνδυ νο τραυματισμού υς υς εξαγριωμένους ταύρους. Από την άλλη πλευρά δεν υπάρχει κανέ σιχείο οποίο θ α μπορούσε αποκλείσει κατηγορηματικά ενδεχόνο της διορ γάνωσης ταυροκαθαψίων στην κεντρική αυλή. 58 Η πλακόστρωση της κεντρικής αυλής των α κτόρων της Κνωσού Φαισύ -εν μέρει των Μαλίων- η οποία προβάλλεται ως έ τα σημαντικότερα αντεπιχείρηματα, δεν αποτελεί στην πραγματικότητα πρόβλημα, καθώς για τη διεξαγωγή των αγώνων ο χώρος θα μπορούσε καλυφθεί προσωρινά χώμα ή άμμο. 59 Εξίσου πιθανό είι ωστόσο ότι τα ταυροκαθάψια διεξάγονταν εκτός υ ακτόρου, είτε στη δυτική αυλή υ, είτε σε κάποιο άλλο κατάλληλα διαμορφωμένο περιφραγμένο χώρο. Ως πιθανός υποψήφιος για μια τέια λειυργία προβάλλει ές υπαίθριος χώρος νότια υ Βασιλικού Δρόμου σε μικρή σταση ανάκρο ο οποίος συνορεύει μια ισοδομική κατασκευή π ο υ θ α μπορούσε χρησιύει ως βάση εξέδρας θεατών. 60 Η λεγόνη Αγορά των Μαλίων, 61 ές περιφραγμένος περίβολο υπαίθριος χώρος σε μικρή σταση ανάκρο διαστάσεις ανάλογες αυτές της κεντρικής αυλής υ ακτόρου της Κνωσού, θα αποτελούσε επίσης μια ιδανική αρέ για τη διεξαγωγή ταυροκαθαψίων ή άλλων αγώνων. 62-84 -

Αϋλητισηόε Αθλητικοί Αγώνεε στην Αρχαία Κρήτη Θ α ήταν μάταιο λ ο ι π ό ν ν α εκβιάσου α π ό όχι ιδιαίτερα π ρ ο σ ο δ ο φ ό ρ ο εικονογραφικό αρχιτεκνικό υλικό μια οριστική α π ά ν τ η σ η σ ερώτημα αν τ α τ α υ ρ ο κ α θ ά ψ ι α τελούνταν εντός ή εκτός τ ο υ κεντρικού συγκροτήμας των μινωικών ακτόρων. Για την κατανόηση τ ο υ χαρα κ τ ή ρ α τ η ς κοινωνικής σημασίας τ ο υ α θ λ ή μ α τ ο ς αρκεί η δ ι α π ί σ τ ω σ η ότι α υ τ ό π ρ α γ μ α τ ο π ο ι ούνταν κάτω α π ό ακρική αιγίδα. Σ ε α ν τ ί θ ε σ η τ η ν π ε ρ ί π τ ω σ η τ ω ν τ α υ ρ ο κ α θ α ψ ί ω ν, οι σ κ η ν έ ς π υ γ μ α χ ί α ς σ υ ν δ έ ο ν τ α ι σε δ ύ ο τ ο υ λ ά χ ι σ τ ο ν π ε ρ ι π τ ώ σ ε ι ς έ ν α σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο χ ώ ρ ο. Σ τ ο ρ υ τ ό τ η ς Α γ ί α ς Τ ρ ι ά δ α ς κ α ι έ ν α σ φ ρ ά γ ι σ μ α α π ό τ ο ΤβιηρΙβ Κ&ρο8Ϊΐοήε8 τ ο υ α ν α κ τ ό ρ ο υ τ η ς Κ ν ω σ ο ύ 6 3 ε ι κ ο ν ί ζ ο ν τ α ι α ν ά μ ε σ α ή δ ί π λ α σ τ ο υ ς π υ γ μ ά χ ο υ ς σ τ ύ λ ο ι ο ρ θ ο γ ώ ν ι α " κ ι ο ν ό κ ρ α ν α " π ο υ δ ι α κ ο σ μ ο ύ ν τ α ι δ ί σ κ ο υ ς. Σ ύ μ φ ω ν α μ ι α π ε ι σ τ ι κ ή ε ρ μ η ν ε ί α τ ο υ Στ. Α λ ε ξ ί ο υ, ο ο π ο ί ο ς σ τ η ρ ί χ τ η κ ε σε α ι γ υ π τ ι α κ ά ε ι κ ο ν ο γ ρ α φ ι κ ά π α ρ ά λ λ η λ α, οι σ τ ύ λ ο ι α υ τ ο ί α π ο τ ε λ ο ύ σ α ν ι σ τ ο ύ ς σημαιών.64 Ό π ω ς είχε ή δ η π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ο Εηδ, οι ίδιοι σ τ ύ λ ο ι ε μ φ α ν ί ζ ο ν τ α ι κ α ι στην κ ν ω σ ι α κ ή τ ο ι χ ο γ ρ α φ ί α τ ο υ Ι ε ρ ο ύ, τ ο α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ό σκηνικό τ η ς ο π ο ί α ς τ α υ τ ί ζ ε τ α ι π ρ ο φ α ν ώ ς κ ά π ο ι ο χώρο υ ακτόρου της Κνωσού.65 Η δήλωση τ ο υ σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο υ α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ ο ύ μ ο τ ί β ο υ σε σ κ η ν έ ς αγωνιστικών θεαμάτων ή άλλων δρώνων υπογράμ μιζε π ρ ο φ α ν ώ ς τ ο ν ε ο ρ τ α σ τ ι κ ό / τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ι κ ό χ α ρ α κ τ ή ρ α τ ο υ γ ε γ ο ν ό τ ο ς κ α ι χ ω ρ ο θ ε τ ο ύ σ ε τ η σ κ η ν ή σε έ συγκεκριμένο αρχιτεκνικό πλαίσιο οποίο θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α ήταν τ ο α ν ά κ τ ο ρ ο ή έ ιερό.66 Οι γ ν ώ σ ε ι ς μ α ς γ ι α τ ο ν μ ι ν ω ι κ ό α θ λ η τ ι σ μ ό ί σ ω ς ήταν πληρέστερες αν τα δρώ των γνωστών μικρογραφικών Τοιχογραφιών τ ο υ Ιερού τ ο υ Ιερού Η Ά λ σ ο υ ς ε ί χ α ν σ ω θ ε ί σε κ α λ ύ τ ε ρ η δ ι α τ ή ρ η σ η. Κ α ι οι δύο ιχογραφίες έχουν έμσους εικονογραφικούς δ ε σ μ ο ύ ς σ κ η ν έ ς τ α υ ρ ο κ α θ α ψ ί ω ν κ α ι π υ γ μ α χ ί α ς. Στην π ε ρ ί π τ ω σ η της Τοιχογραφίας υ Ιερού ο Εηδ, π α ί ρ ν ο ν τ α ς σαν σηίο α φ ε τ η ρ ί α ς τ ο υ τ α π ρ ο α ν α φ ε ρ θ έ ν τ α θραύσματα μικρογραφικών ιχο γ ρ α φ ι ώ ν α π ό τ ο ΙνοΓγ Όβροδίί κ α ι μ ι α α π ο θ ή κ η τ η ς δυτικής πτέρυγας υ ακτόρου της Κνωσού π ο υ / $ υ π ο δ η λ ώ ν ο υ ν μια εικονογραφική συνάφεια ταυρο κ α θ α ψ ί ω ν θ ε α τ έ ς κ α ι α ρ χ ι τ ε κ τ ο ν ι κ έ ς π ρ ο σ ό ψ ε ι ς, -.1 υ π έ θ ε σ ε ότι κεντρικό θ έ μ α τ η ς π ο λ υ ά ν θ ρ ω π η ς σκη νής α π ο τ ε λ ο ύ σ α ν αγώνες τ α υ ρ ο κ α θ α ψ ί ω ν. 6 7 Σε μια π ρ ό σ φ α τ η π ρ α γ μ ά τ ε υ σ η τ ο υ θ έ μ α τ ο ς η Μάτϊά δΐι&λν ή λ θ ε ν α ε ν ι σ χ ύ σ ε ι τ η ν α ρ χ ι κ ή υ π ό θ ε σ η τ ο υ Εν&ηδ, α π ο δ ε χ ό μ ε ν η έ αθλητικό χ α ρ α κ τ ή ρ α όχι μόνο για την Τ ο ι χ ο γ ρ α φ ί α τ ο υ Ι ε ρ ο ύ α λ λ ά γ ι α την Τοιχο γ ρ α φ ί α τ ο υ Ι ε ρ ο ύ Ά λ σ ο υ ς. 6 8 Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ η ν δη&λν οι δ ύ ο μ ι κ ρ ο γ ρ α φ ι κ έ ς σκηνές α π ε ι κ ό ν ι ζ α ν α γ ώ ν ε ς τ α υ ρ ο κ α θ α ψ ί ω ν π ο υ διεξάγονταν σ χώρο της Δυτι κής Α υ λ ή ς τ ο υ α ν α κ τ ό ρ ο υ ή π ο λ ύ κ ο ν τ ά σε αυτή. Το ε ρ ώ τ η μ α α ν οι δ ύ ο α υ τ έ ς τ ο ι χ ο γ ρ α φ ί ε ς α ν α φ έ ρ ο ν τ α ι σν ίδιο χ ώ ρ ο ή στην ίδια τελευργική α φ ο ρ μ ή II ι ι ι ι ( ε ο ρ τ ή ή α γ ώ ν ε ς ) δ ε ν μ π ο ρ ε ί φ υ σ ι κ ά ν α α π α ν τ η θ ε ί β ε β α ι ό τ η τ α. Γ ι α τ η ν Τ ο ι χ ο γ ρ α φ ί α τ ο υ Ι ε ρ ο ύ Ά λ σ ο υεικ. ς 8. Τ α υ ρ ο κ α θ ά π τ η ς. Λ ε π τ ο μ έ ρ ε ι α τ ο ι χ ο (εικ. 9 ) ω σ τ ό σ ο, μ ι α σ ύ ν δ ε σ η μ ε α θ λ η τ ι κ ά δ ρ ώ μ ε ν α γ ρ α φ ί α ς α π ό τ ο α ν ά κ τ ο ρ ο τ η ς Κ ν ω σ ο ύ (Μ. Ο&ιηεΓοη - 8. Ηοοά, 5ϊγ ΑηΙιιΐΓ ΕπΒ" φ α ί ν ε τ α ι α ν α π ό φ ε υ κ τ η. Το α ν δ ρ ι κ ό γ υ ν α ι κ ε ί ο ι IIIIIII II III II II ΙΊΊ ϋ λ υ ν,ν.ν.ν,ϊ.ν.ν >2) πλήθος φαίνεται έχει στραμμένη την προσοχή - 85 - Κη08808 ό χ ι ΛνοκΙη^ ργ680ο ΑΐΙ&8, Λονδίνο 1967, υτίν Α 2)

Ε ι κ. 9. Τ ο ι χ ο γ ρ α φ ί α τ ο υ Ι ε ρ ο ύ Ά λ σ ο υ ε α π ό τ ο α ν ά κ τ ο ρ ο τ η ε Κ ν ω σ ο ύ (δ Α. Ιτηιηεην&Ηϊ, Αβ εαη ΡαίηΙίη ίη ίηβ Βηηζβ Α, υ η ί ν ε Γ δ ί ΐ ν Ρ&γΚ, κ α ι Λ ο ν δ ί ν ο 1 9 9 0, π ί ν. 2 3 ). στην ομάδα γυικών π ο υ χορεύουν αλλά σ αριστερό -ελλιπώς σωζόνο- τμήμα της σκηνής οποίο σώζονται λίγα ελαιόδενδρα έ αινιγματικό κτίριο. Το γεγονός ότι αρκεί υς θεατές όχι απλώς παρακολουθούν αλλά συμτέχουν έννες χειρονομίες στα διαδρα ματιζό μπορεί εξηγηθεί μόνο την ύπαρξη αγωνιζόνων μορφών (ταυροκαθαπτών, πυγμάχων ή ακροβατών) σ χαμένο για πάντα τμήμα της ιχογραφίας, υς οποίους παθια σμένο πλήθος παρότρυνε ή επευφημούσε. Ο θόρυβος της κερκίδας, π ο υ αποδόθηκε λιτό αλλά εκφραστικότα τρόπο ν μινωίτη καλλιτέχνη, θ α ήταν παράταιρος σ πλαίσιο μιας τελευργίας. Το φίλαθλο κοινό π ο υ "συμτέχει" ζωηρά στα όσα διαδραματίζονται σν αγωνι στικό στίβο αποτελεί αντίθετα συστατικό σιχείο υ αγώ69 εξηγώντας έτσι τις κατά τα άλλα / ι 70 ' σπάνιες παραστάσεις θεατών στην αρχαία τέχνη. Το πρόβλημα υ χώρου διεξαγωγής των μινωικών αγωνιστικών θεαμάτ πτυχή. Οι υπάρχουσες εικονογραφικές μαρτυρίες συνδέουν τα ταυροκαθάψια όχι απλώς ν ακρικό μέα αλλά συγκεκριμέ ανάκ τερες τις σκηνές θέμα υς τα δύο αγωνίσματα απανύν νται είτε λόγω υ τόπου εύρεσης είτε λόγω της τεχνοτροπίας υ ρου κρητικού ακτόρου. 71 Αν αυτή η "αποκλειστικότητα" υ ακτόρου κλούν οι πηγές έχει κάποια ισρική βάση, τότε είι πιθανό ότι σματα της μινωικής Κρήτης διεξάγονταν όχι διαπικά αλλά μόνο σ κό - ίσως πολιτικό θρησκευτικόκέντρο υ νησιού. Σε αυτ σο λογικότερο υποθέσου όχι έ κνωσιακό αλλά έ παγκρήτιο πραγμαποιούνταν σ πλαίσιο μιας σημαίνουσας γιορτής υ μινωικού χή αθλητικών αντιπροσωπειών αλλά θεατών τις άλλες κρ Το σενάριο αυτό δεν είι όμως τίποτε παραπάνω μια ελκυστι - 86 -

Αϋλητισμόε Αθλητικοί Αγώνεε στην Αρχαία Κρήτη.'-ΐ Εικ. 10. Σκηνή ταυροκα-θαψίων λίθινο ρυτό τηε Αγίαε Τριάδας (Ε. Υοη ΜεΙΙ, -035 αηίίκβ ΚγοΙά, ΛΓζβαΐ" 1967, σελ. 133) - 87 -

ΔιαμανΐάΒ ΠαγιωτόπουλοΒ παρόν υλάχισν- δεν μπορού αποκλείσου ότι τα άλλα γάλα μινωικά ανάκρα (Φαιστός, Μάλια ίσως Χανιά Ζάκρος) διοργάνων ανάλογες αθλητικές εκδηλώσεις. 1.4. Το κοινωνικό τελευργικό υπόβαθρο των μινωικών αγωνισμάτων Η φυσική ροπή για σωματική άσκηση π ο υ χαρακτηρίζει σε μικρότερη ή γαλύτερη ένταση κά θε πολιτισμό αποτελεί πρωταρχικό κίνητρο της αθλητικής δραστηριότητας. Για την ιδιαίτερη σημασία υ αθλητισμού στη μινωική εικονογραφία συνέτρεξαν ωστόσο πέρα αυτή τη βασι κή προϋπόθεση μια σειρά άλλους παράγοντες π ο υ υπαγορεύονταν υς ισχύοντες κοινωνικούς θεσμούς αλλά τη δυμική της συμβολικής επικοινωνίας. Ο εορταστικός/τελευργικός χαρακτήρας των δύο σημαντικότερων μινωικών αθλημάτων δηλώνεται ξεκάθαρα μέ σα τις εικονογραφικές πηγές. Δεν είι μόνο η στενή σύνδεσή υς τη σφαίρα της ακ ρικής "αυλής" αλλά η "μη καθηρινή" εμφάνιση των αθλητών π ο υ συχνά αγωνίζονται φορώ ντας κοσμήματα. Με τη βοήθεια της θηράίκής παράστασης των δύο νεαρών πυγμάχων μπορού ίσως διεισδύσου βαθύτερα σ νόημα των αθλητικών αυτών δρώνων. Η άγουρη ηλικία των δύο αντιπάλων καθιστά πολύ πιθανό ότι συγκεκριμένο αγώνισμα είχε χαρακτήρα μιας "διαβατήριας" τελετής π ο υ σημάδευε πέρασμα των αγοριών σ επόνο ηλικιακό στάδιο ή τη μύησή υς σε έ νέο κοινωνικό ρόλο. 72 Τα ταυροκαθάψια την άλλη, αγώνισμα π ο υ απαιύσε την εκτέλεση ενός επικίνδυνου άλμας πάνω ν ταύρο, ενσάρκωνε κατά ιδανι κό τρόπο σιχείο της δοκιμασίας, έμφυ σε κάθε "διαβατήριο" τελευργικό έθιμο. Η εικο νογραφική συνάφεια της πυγμαχίας τα ταυροκαθάψια, π ο υ υποδηλώνεται συνδυα σμό υς σ ρυτό της Αγίας Τριάδας, προϋποθέτει ίσως κοινό πλαίσιο διεξαγωγής έστω αν αυτά δεν λάμβαν χώρα σε άση χρονική ακολουθία ή στην ίδια αρέ. 73 Υπέρ μιας τελευρ γικής αλληλουχίας των δύο αγωνισμάτων τάχτηκε ο ΟόδΙα δ&ίΐαηά, ο οποίος θεώρησε ότι οι ζωφόροι υ ρυύ ήταν υποταγμένες σε μια αφηγηματική πλοκή ισρώντας τις διάφορες δοκιμασίες π ο υ έπρεπε περάσει έ νεαρό αγόρι σε τέσσερα διαφορετικά στάδια ενηλικίω σης.74 Το ίδιο ρυτό, έ αγγείο π ο υ χρησιμοποιούνταν για τελευργικές χοές, υπογραμμίζει τέλος θρησκευτικό/τελευργικό χαρακτήρα των εικονιζόνων αθλημάτων. Δεν είι λοιπόν δύσκολο φανταστεί κανείς ότι ταυροκαθάψια πυγμαχικοί αγώνες τελούνταν σ πλαίσιο μιας γάλης γιορτής υ μινωικού εορλογίου αποτελώντας για επίλε κυς κατάλληλα προειμασμένους νέους της αρισκρατικής τάξης έ διαβατήριο έθιμο ενηλικίωσης ή μια ιεροτελεστία μύησης. 75 Ειδικά τα ταυροκαθάψια ως άσκηση θάρρους, ψυ χραιμίας ακροβατικής δεινότητας, επίδειξη δηλαδή ψυχικής συνάμα σωματικής υπερο χής, αποτελούσαν ιδανικό τρόπο για δοκιμασύν αλλά διαφημισύν οι αρετές της τάξης των εκλεκτών μπροστά σ ευρύτερο κοινό. Ιδωμένο σε αυτό θεσμικό κοινωνικό πλαίσιο, παράλμο άλμα νεαρών ευγενών πάνω ιερό ζώο αποτελούσε ίσως τη σημα ντικότερη έκφανση της μινωικής αγωγή5. Η κοινωνική σημασία των αγωνιστικών αυτών θεαμάτων δεν εξαντλείται ωστόσο σν ιδιαίτ ρο ρόλο της για τις ανώτερες τάξεις. Ταυροκαθάψια, πυγμαχικοί αγώνες ίσως κι άλλα α ματα τα οποία δεν άφησαν αγνωρίσιμα ίχνη αποτελούσαν κορυφαία κοινωνικά γεγονότα κα λιεργώντας τη δυμική της ομάδας λειυργώντας ως μέσο αυσυνειδηποίησης κο νωνικής αρμονίας. Τίποτα δεν θ α μπορούσε δηλώσει γαλύτερη ενάργεια συνεκτικό ρόλο αθλητικών ή τελευργικών δρωμένων ενθουσιασμένο πλήθος της Τοιχογραφίας υ Ιερού Άλσους π ο υ ενθάρρυνε ή επευφημούσε υς "εκλεκύς" υ. Το πολυσήμαν αυ των αγώνων, η έννη ιδεολογική υς φόρτιση, εξηγεί την εξέχουσα σημασία των αθλημάτων στις εικαστικές τέχνες μας βοηθά κατανοήσου καλύτερα γεγονός ότι τα ταυροκα ψια - ίσως η ακροβασία- αποτέλεσαν εξαγώγιμο πολιτισμικό αγαθό της μινωικής Κρήτης κοσμώντας υς ίχους ενός "γάρου" στην κοσμοπολίτικη Άβαρι. 76 Δεν θ α μπορούσα τέλος παραβλέψου έ σιχείο των ταυροκαθαψίων π ο υ δεν συ φωνεί κοινωνικό/τελευργικό υς υπόβαθρο π ο υ μόλις σκιαγραφήθηκε στις παραπάνω - 88 -

Αϋλητισμ,όε Αθλητικοί Αγώνεε στην Αργαία Κρήτη γραμμέδ. Πρόκειται για ν θανάσιμο κίνδυνο που -αν εμπιστευύ τις εικονογραφικές πηγές- παραμόνευε πάντα πίσω την "αμέτρηση" ακροβάτη ταύρου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η ζωφόρος υ ρυύ της Αγίας Τριάδας όπου ο ταύρος σουβλίζει τα κέρατά υ ν άτυχο ακροβάτη (εικ. 10). Φαίνεται αδιανόη πως η συμχή εξεχόντων νέων της μινωικής αρισκρατίας σε έ αθλητικό/τελευργικό δρώνο ενταγμένο σ πρόγραμμα μιας λαμπρής ακρικής γιορτής -θα μπορούσε καταλήξει σ σοβαρό ή ακόμα -θανάσιμο τραυματισμό υς. Ακόμα πιο απίθανο είι ότι έ τέιο δραματικό γεγονός θα μνημονευόταν στις εικαστικές τέχνες. Το σιχείο αυτό παραπέμπει φυσικά όχι σε μια τυπική εκδήλωση αθλητικής άμιλλας αλλά σε έ βίαιο αγωνιστικό θέαμα ρωμαϊκού προτύπου που αποσκοπούσε πρώτιστα στην τέρψη ενός κοινού αιμοχαρή ένστικτα. 77 Σε μια τέια περίπτωση θα έπρεπε υποθέσου τη συμχή σκλάβων ή ατόμων τις χαμηλές τάξεις, κάτι οποίο φαίνεται αποκλείει η εκλεκτική εμφάνιση των αγωνιζόνων. Μια πιθανή διέξοδο πρόβλημα προσφέρει ίσως η υπόθεση ότι οι σκηνές τραυματισμένους "ταυροκαθάπτες" δεν αφέρονται στην πραγματικότητα σε ταυροκαθάψια αλλά σ επεισόδιο της σύλληψης υ ταύρου. Όσο ερώτημα αυτό παραμένει ανοικτό, δεν μπορού ισχυρισύ ότι κατανοού πραγματικά χαρακτήρα των μινωικών ταυροκαθαψίων. 1.5. Ισρική (α)συνέχεια Με βάση πάντα τις εικονογραφικές πηγές τα δύο σημαντικότερα τα μινωικά αγωνίσματα, τα ταυροκαθάψια η πυγμαχία, επιβίωσαν ν στα μυκηϊκά χρόνια, όχι όμως την εξέχουσα σημασία που αυτά κατείχαν στη μινωική κοινωνία. Στις ασκήσεις ταυροκαθαψίων -αν τέιες διεξάχθηκαν ποτέ στη μυκηϊκή Ελλάδα- επικίνδυνο τωπικό πήδημα πάνω ν επιτιθένο ταύρο φαίνεται πως αντικαταστάθηκε λιγότερο ριψοκίνδυνο πλάγιο πήδημα πάνω τη ράχη υ ζώου. 78 Για την πυγμαχία οι εικονογραφικές μαρτυρίες είι ακόμη πιο φειδωλές, ενδεικτικές για την αδιαφορία αν μη τι άλλο της μυκηϊκής κοινωνίας για αυτό άθλημα. 79 Ο ταύρος φαίνεται πως αντικαθίσταται στη σημασία υ για τις αθλοπαιδιές άλογο. Η καθιέρωση δύο νέων αγωνισμάτων, της αρμαδρομίας υ δρόμου, στα οποία οι αθλητές καλλιεργούσαν ουσιαστικά στρατιωτικές αρετές αποτελεί, τέλος, μια χαρακτηριστική έκφανση υ πολεμικού χαρακτήρα της μυκηϊκής κοινωνίας. - 89 -

Αϋλητισμόε Αθλητικοί Ανώνεε στην Αρχαία Κρήτη ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ Τμήμα 1. 1. Ακόμα μια λλοντική αποκρυπγράφηση τηε Γραμμικήε Α δεν θα ήταν σε θέση αλλάξει ριζικά την εικό που έχου σχηματίσει για ν μινωικό πολιτισμό. Τα μέχρι σήρα σωζό κεί δεν είι μόνο μικρά σε έκταση αλλά τεκμηριώνουν κατά κύριο λόγο μονόνεε γραφειοκρατικέδ δραστηριότητεε. 2. Για δύο πρόσφατεε επισκοπήσειε υ θέμαε πλούσια βιβλιογραφία βλ. Μ.Ο. 8Κ&\ν, ΒιιΙΙ Γβ&ρίηΒ ΡΓεδεοεδ &ί ΚηοδδΟδ Βηα ΙήεΐΓ ΙηίΙαεηεε οη ΐΗβ ΤβΙΙ εΐ-ϋεώ'ίΐ ΜαΓ&Ιδ, Αβγρίβη & Τεηίε 5, 1995, 91-120. ΤΟ. Υοαη βγ, Βι-οηζε Α ε ΚορΓβδεηίαίίοηδ οι Αε^ε&η ΒαΙΙ-Οατηεδ, III, σ Κ.Τ. Τ&ίΠηειίΓ - Ψ.-Ό. ΝίειηείεΓ (εκδ.), ΡΟΠΤΕΙΑ. 5οείείγ αηά 5ίαίβ ίη ίηβ Αε εαη Βηηζε Αξβ. ΡΓοββεάίη 8 ο/ ίηε 5ίΗ ΙηίεΓηαίίοηεΙ Αε ε&η ϋοηβτεηβε, \]ηίνετ8ίΐγ ο/ ΗβίάεΙΗβΓ, ΑΓβΜοΙο^ίδοΗβΒ Ιηείίΐιιΐ, 10-13 ΑρήΙ 1994, Αβέβαιη 12, Λιέγη 1995, 507-544. Για τιε πανάρχαιεε καταβολέε την πλατιά διάδοση τηε ταυροπαιδιάε συε σογειακούε πολιτισμούε βλ. ΤΤ). ΜοΓεηζ, 3ΐίεΓ3ρπη εη ηηά άιε δίΐΐε άεδ διίεγδρίειεδ Ιητ αιΐιηεάίΐεγγ&ηεη Κ&ατη, Α γρίβη &Εεηίβ 10, 2000, 195 κ. 3.0 δόκιμοε στην ελληνόφωνη έρευ όροε "ταυροκαθάψια', που υιοθετείται σ παρόν άρθρο, δεν είι εύσχοε. Τα ταυροκαϋάψια ή η ταυροθηρία ήταν έ κατεξοχήν θεσσαλικό άθλημα τηε κλασσικήε περιόδου, σ οποίο έφιπποι αγωνιζόνοι (τανρελάτεε) κυνηγούσαν, καταπονούσαν τελικά έριχν κάτω άγριουε ταύρουε, βλ. Κ_Γ. ΟαΙΙίδ, ΤΗε Οαηιβδ ίη Αηοίεηί Ιμ$β&. Αη Εχ&ηιρΙε ο( Ρι-ονίηείαΙ ΟΙγιηρίε Ο&ηιεδ, σ ΚαβοΗκε (εκδ.), ΤΗε ΑκΗαβοΙο^γ ο/ ίηβ ΟΙγιηρίβε. Τηβ ΟΙγηιρίβε &ηά ΟίΙιβΓΡβείίΙε ίηαηίίηαίίγ, Μ&άίδοη 1988, 221 Ο σωστόε ορισμόευ μινωικού αθλήμαε θα ήταν "ταυροπαιδιά', καθώε στόχοε των αγωνιζόνων δεν ήταν η κατνηση ο δαμασμόε υ ζώου αλλά η εκτέλεση ενόε ριψοκίνδυνου άλμαε πάνω τη ράχη υ. Ανάσα στα μοντέρ αγωνιστικά θεάματα τη συμχή ταύρου που αλογούν στα μινωικά "ταυροκαθάψια' ξεχωρίζει έ αγώνισμα που διεξάγεται σε ετήσια βάση στην Ισπανία ωε δοκιμασία θάρρουε νεαρών ανδρών, κατά οποίο οι αγωνιζόνοι αρπάζουν ν ταύρο έ κέρα εκτελούν πλάγιο πήδημα πάνω τη ράχη υ ζώου, βλ. ΜοΓεηζ, 198 σημ. 16. 4. ν εκτενή κατάλογο υ Υοαη εΐ", 527 5. Όπωε πολύ σωστά επισημαίνει ο ϋ. Κεηίτε\ν, ΤΗε Μίηοίΐη-Μγοεη&είΐη Οηβϊηδ οί Ιηε ΡϊΐηηεΙΙεηίο Οαηιεδ, σ ΚαδοΗ1<ε, 14. επίσηε λν. ϋεεκεγ, 8ροη ίη άβτξτιββηΐεβηβη ΑηύΚέ: νοιη ηιίηοίεοηβη ΨβΙΙΙ&ιηρ/ρϊβ ζιι άβη οίγηιρίβοηβη 5ρίβίεη, Μόχο 1995, 18. Θραύσματα ανάγλυφων ιχογραφιών την περιοχή των ΕάβΙ Μαξαζϊηεε υ Ιαρίάαψ'8 ν/ογκ5ηορ υ ακτόρου τηε Κνωσού, στα οποία εικονίζονται ταξύ άλλων ταύροι, ακροβάτεε πυγμάχοι, αποτελούν έ πρόσθε τεκμήριο για ν στενό -τελευργικό- δεσμό των δύο αθλημάτων, βλ. Β. Κ&ίδει-, υηίβγ8αοιιαη βη ζιιηι ηιίηοίεβηβη Κείίε/, Βόννη 1976, 278 6. Α. Εν&ηδ, Οη & Μίηοαη Βι-οηζε Οι-οιιρ οί & ΟειΙΙορίη ΒαΙΙ αηά Αει-οβαΐίε Ρί αγε ίιη ΟΓείε, Ιοιχτη&ϊ ο/ηειιεηίο 8ίιιάϊβ8 41, 1921, 247 Το αντικείνο αυτό ανήκε αρχικά στη συλλογή υ Ε.Ο. 3ρεηεει--ΟΗιΐΓοηίΙΙ. Η πληροφορία τηε εύρεσήε υ στην περιοχή υ Ρεθύμνου αλλά η ίδια η αυθεντικότητά υ είι ελεγχόνεε, βλ. σχετικά Υοιιη ει, 510. - 95 -

Άγγελοδ Χανιώτηδ- Λιαμαντήδ Παγιωτόπουλοδ 7. ϋεεκεΐ", ό. π. 19. 8. β λ. 8. Ε&δει-, 5ροη υ αηά Βρεταννικού τα ώστε 9. έ δίικίγ 10. Η 12. ανάλογο 14. τ. 15. ιδ., Και η Ε6&ρίη, σ νογραφική σύλληψη πάντα πόνν πλαξόνοι. 1999, 217 16. Η εύλογη ϊόγγπ; προέλευση των δελειι&πλίδ, ήδη σε Κτίί άί 5ΐαάί ο ταύρου ορειχάλκινο σύμπλεγμ τέια θέση ΒεΙο» ιήε σε αδύ. Ργθβοο ΑΐΗεηε Ε. σε ίιη 91, Νίχοη 1996, (εκδ.), πίν. Μίηοαη σε τρειδ διαφορετικέδ ίη ΑηοίεηΙ Οκεοο, Καιηρ ϋ. 5οοίεΐγ. φάσειδ Ρηΰβεάίηβ υ ίδιου Αθή 1989, 114 αρ. 9. Υοιιη^ει-, ξώο αποτελούσε ΒιιΙΙ αη μπροστά, σ 1989, δΐιιι& 24 α Εαίξ,ί λόγχεδ, Ι&ι-ηαχ 2) σε σπονδικό τηδ αγγ αντίθεση οι 22 Οίοηηί για οη την άνδρεδ τα άί ωδ 1976, Οβδει-ν&ιίοηδ κριτήριο ότι 80, εικονο ΒαΙΙ-Ηηη όχι που εύκολη συμτέχου ταυροκαθάψια, Ύ&η&%χ&Ί, Ρα 1ίεεε σ ΟαπαΙεΙΙί, ΌίνΊη 125 κρημυκηνάίκήδ δοιηε Έ ε περιγράφει θέμα Τοιηοα Βτεα ο/ακ1ιαβοιο γ γεγονόδ ά&ιια Βεηιαύό 510 ΙοιιπιαΙ ΑάνεΓδ&Γγ: προσφέρει δίχτυα (σημ. Αηιβήοαη δημοφιλέδ &δ Ηράκλειο άεάίοαίο ΒιιΙΙ-Εε&ρίη, Τηε ρ&δδα^ίο Ε βί υπόθεση Μ&Γίη&ΐοδ, ΐΓ&ηδίεΓεηεε ίη 26: Μγεεη&ε, εξελιγμένη εξοικειωμένοι την κείνο υ (σημ. 2) σχετικά 19. ν 198 Υοαη εγ, αλυτικό 27 Μουσείου τηδ Βοστώνηδ γνησιότητα υ προταθεί ν στα V. ο Σ,β. Κο Ρώμη πειστικέδ Τηε 1987, άεδ 65 πρέπει 6), ΡΓεδεοεδ Από 2) υ ταύρου. Βασιλείου ιιηάεγ ξώου ΑΜεΐίεε σημασία ίη τηδ Το οί ιήε Ιήε την Οτεεεε. "χορόδ αφερόνο σε Αηείεηι ΟΙγηιρία κοινωνία στην ν μια ρ&ίβ,εε υποστηρίξ μια ιήε Σύμφω ακροβατικό/καλλιτεχνικό όρο τεκμηρ ργϊηιει οί ακροβασία Αηείεηί σε ηιογε εοηΐι-οΐ τελευταίαδ. ασκήσεων αιγυπτιακό εικονογραφικών ανάλογη ο ά οπο σιχείο ταύρο', ιιη την σε οποίοδ μορφή ταυροπαιδ η ΟοιιΙοηιβ, ωστόσο ιχογραφία αεγ Εεδ σκηνών Α τηδ ο ΟοιιΙοηιύ, αποκλείουν υ Κηοδδοδ ΟοαΙοητΙ) αηά απομένουν ενόδ Τυλίσου ΑΓοΙιαοΙοβίεεΗεΓ ειαδ ΒαΙΙείίη τμήμα ίδιοδ ΚεεοηδίάεΓεά, κατάλογο ηχίηοεηδ, Οικίαδ ο που ΡεάεΓ^Γοηε" βοχευ,γδ αφαιρεθούν τηδ αμφισβητεί ΤγΙίδδΟδ τηϊΐ ν 1 των οί 518. υ αντικειμένου "Ρηηζεη υ (επιμ.), τη βοήθεια ιηείίΐιηογρηοδϊδ εεηΐεγ ακροβατικών σν Αρχαίου (σημ. απαραστάσειδ Μίηί&ΙαΓε δίαεκγείίεί κατάλογο (αρ. σύλληψηδ τη 7. οποίο πρώυ τηδ απλών νεώίε αι-β&η Υ&Ιοαήδ αντιτώπιση εχρκεείε & [Ηε Ν. τεργεδεηιδ ίηΐο ιδιαίτερα μορφή ύστερου εικ. σ όμωδ αποδειχθεί Ιήεη συγκερασμό νίξονταδ μια \νίιάειηεδδ &ηά 14, ωστόσο «ΒαΙΙ-Ιεειρίη ιήε κρυπγραφικό μπορεί ίϊοιη θείε 1977, αποτέλεσαν βαθιά δεν αποδίδεται 102, αρ. πλησιάσει Αε ε&η άί ταύρου 5Η&νν, οποίο Αλεξίου, εξοπλισμένοι ά 18. Όά5 8.1 Οοηίβείε 115 έχει δραστηριοτήτων 1981, ΑΜβύο που οΐ Στυλιανό Μ&πη&ίοδ, Αθή άνδρα ΜοΓεηζ, Βοάγ. Μ&ιάη&ΐοδ, δύο ταυροκαθαψίων ταυροκαθάψια μαχία" σ ΊίαΙ'ιαηο ΑΐΗΙείίοδ Οαηιεε, ήταν δοηοοι αντισιχούν σ καθίσταται ΒιιΙΙ-Εεαρίη Κ-ζγδζκο\νδκει βλ. υ Ν. των Βεηζί, αυτή τη επίσηδ &εεαιΐαιίζεά ΟΙγιηρίο ΒήύβΗ βρίσκεται χειρήθηκε 17. άλμαδ είι Μ. Ξίιηροείο Τηε ο/ΐηβ αηά βοηθό σύλληψηδ 508 Αφιέρωμα βλ. Μίηά ΚερΓεδεηΐ&Ιίοηδ ταξύ ταύρου άοπλοι, δηαλν, μορφέδ Πορτί, έ είδοδ Α ε ΑΡΙΑΔΝΗ. Εηδ Μ. Ο. Ακόμα ακροβάτη πίσω. 2), διάκριση τρειδ σ έχου προσπάθεια (σημ. οι ο ΑηηιιαΙ σ (εκδ.), βρέθηκε για 57. 75. υ επιχειρήματα αγγείο Βιτ>ηζε αρ. 266 1987, χεριών αποκατέστησε ΤΓ&ηδίηίδδίοη, ότι Τζ&οήοα-ΑΙεχ&ηάιΊ Οόκίη^οα των ΒιήΙ-Εεειρίη, Ο. Πρόκειται 529 1983, υπόθεση ιχογραφία Υοαη εγ, τη Ρίηδεηΐ, ΒιϊδίοΙ προσέγγισαν επίσηδ 2) Τ, μέροδ που Αηίδΐίε πειστικά Στην τρόπο σπονδικό 13. που Ι 1981, Ηοιηβήΰα σωζόνο (σημ. ειηά παλαιότερη αποκλειστεί ΑκΙιαβοΙο ία ν σχετικά ϋοιιοηιιίαηι 11. Ιοοηο^Γ&ρΗγ ΟαηιΜάξε άλμα Υοιιη^ει-, ίη 8ρίβΙ, Μουσείου (αρ., 87, 171 ΗεΙΙέηίηαε ο μόνο λίθ "Πρίγκηπαε δύο άλλεδ π πυγμάχων, ΟόΐΐεηΙ&ΓδίεΙΙαησεη, επτά 10 κίβδηλου Στίδ απεικόνισηδ 1972, ηιίηοίδεκε λοιπόν Οοπεεροηάαηεε 6) 31 ενδεχόνο Αηζείξετ άε προφανέστατα βλ. Ψ.-Ώ. Νίε ΑΐΗβηϊδφβ μνηία 20 Μίηεί σίγου πυγμάχων. 20. 34, αρ. 8. 21. Μίηοβηηε, εικ. ϋαηοαχ, αηά 105. 24. περιοχέδ Το εικ. Ζυρίχη δε&ηίοη, τύπουδ πυγμάχοδ υ σώμαδ, 5) δρ. σε 26. έ τελευταίου εικ. επιγάστριο υδ ή ιιηά σ υ Η.Μ. έδαφοδ Εεε, παρακάτω. 96 Οοπ&δροηάΆηοε οήίίηαβ, Οχχ. Β. ΗεΙΙέηίηιιο ίηάβχ, ΖεΓνοδ, ΗοΙΙαε, Μ. - ΕνοΙαήοη, 99, Εοαν&ϊη Ι Ά η Μόχο ΡοΙί&κοίτ", ΤΗε πυγμάχου 4, ΞίΆάίοη μινωικού ΝΟίβρΗοΓοε Αρχαιολογία συκώτι. - βλ. ιηγ^ηίεοηβ ανάγλυφο, αηά σύγκριση ΤαΓηβεΓ&ΐΗε', κρίνουδ, άαε άο έάίΐίοη άβ 19732, Καιηρβροη 1977 Ια Ο εικ. 1 ίη άβγ 69. αλυτικά ΑηΙΐκε ΒηΙΙβίίη έρί ταρηίε, φωγραφίεδ ΤΗβΓα ΤεπαίηοΙο^γ πεσμένου άριστεδ Κκία, συχνή βλ. "ϋι>εγ ΑκΙιβοΙο ί, σοποταμιακό 1989, η ρηοιορ-αρηίςαβ, ΡΙιαίείοε. Για ΟΙονεδ: αντίθετα ύ άο Μ&ηη&ίοδ, Μόχο Κνωσού Εάίΐίοη Ωίεηαβ Βοχϊη είι σώμα τηε ΡΚ&ϊδίοδ. Ιβ (σημ. οίιαίηηεγδ κουβαριασμένο Ο υ άε πυγμάχων &εεκ Λανθασμένη Κ,εεν&ΙιίΕΐΐίοη 544-547. περικάρπιο Τοά, ΤΗ.Ρ. διάφορουδ Οο\χ\οηύ>, Κειίδει-, 1956, ΑΟεηΐεηηί&Ι 25. ϋίδςαε Υ. αλυτικά ηηιεεύεη υδ Εε Επίσηδ Πρβλ. 23. ΟΙίνίεΓ, 8. Παρίσι 22. 5ρίβΙ Ι-Ρ. αρ. 1982, ΕαΐεΓ 10, 24, 8/9, γαντιού ΟΓεεκ 1997, ότι 1982/83, πυγμαχίαδ Βοχίηβ 161 31 ΟΙονε αηά Ε ρωμ ιήε κεντρικό δέχθηκε ξευγάρι χτύπημα υποδηλώνε στίδ ιδι

Αβλητισμόε Αθλητικοί Αγώνεε στην Αρχαία Κρήτη 26. Η σ υ χ ν ά δ ι α τ υ π ω μ έ ν η υ π ό θ ε σ η, (βλ. π ρ ό σ φ α τ α I. Μ ο υ ρ α τ ί δ η ε, Ισρία φυσικήε αγωγήε, Θ ε σ σ α λ ο ν ί κ η 1990, 36) ότι π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι α π α λ α ι σ τ έ ε δεν ε υ σ τ α θ ε ί, κ α θ ώ ε δ ύ ο α π ό τ ΐ 5 μ ο ρ φ έ ε φ έ ρ ο υ ν γ ά ν τ ι τ ο ο π ο ί ο δεν έχει θ έ σ η σε α γ ώ ν α π ά λ η ε, βλ. Ε&δει-, (σημ. 8), 52. Π ι θ α ν ό τ ε ρ ο ε είι ω σ τ ό σ ο έ ν α ε σ υ ν δ υ α σ μ ό ε π υ γ μ α χ ί α ε κ α ι π ά λ η ε, ό π ω ε τ ο μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ ο π α γ κ ρ ά τ ι ο, βλ. δ&ι<ειι&πιιάδ, (σημ. 17) 19. Μ ι α ε ν α λ λ α κ τ ι κ ή ε ρ μ η ν ε ί α π ρ ο σ φ έ ρ ε ι ο Ο. δαίΐαηά, ΤΗε Α ο ε ο ί ιηε Μίηο&η ΥοαϋΗ &δ Κ,είΙεείεα Ηγ Ρ&Ι&ΐί&Ι Ιεοηο γ&ρηγ, σ τ ο Κ. Η& - Ν. Μ&ηηαΐοδ (εκδ.), ΤΗε Ριιηαίοη ο/ίπε Μίηοαη Ραίαοεε. Ρηοβαάίη 8 ο / Ιηβ ΡοηηΗ ΙηίεΥη&ίίοηβ,Ι 8γιηρο8ίαηι αϊ ίηβ 8λνεάίεΗ ΙηΒΐίΐηίε ίη ΑιΗεηΒ, 10-16 Μηε, 1984, Σ τ ο κ χ ό λ μ η 1987, 231, ο ο π ο ί ο ε υ π ο θ έ τ ε ι έ σύνθε αγώνισμα στρατιωτικού χ α ρ α κ τ ή ρ α ο π ο ί ο περιελάμβανε π υ γ μ α χ ί α καταδίω ξη τ ο υ α ν τ ι π ά λ ο υ. 27. Η μ ο ν α δ ι κ ή α υ τ ή σ κ η ν ή θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α π α ρ α β λ η θ ε ί έ ν α κ ο ρ ι ν θ ι α κ ό α γ γ ε ί ο τ η ν π α ρ ά σ τ α σ η ε ν ό ε α ι μ ό φ υ ρ τ ο υ π υ γ μ ά χ ο υ κ α ι τ η σ υ ν ο δ ε υ τ ι κ ή ε π ι γ ρ α φ ή φεύγει, βλ. Ε&δει% (σημ. 8) 4 9 σημ. 2 4 6. 28. Π ρ β λ. ι δ ι α ί τ ε ρ α τ ο ν τ ά φ ο τ ο υ Β&κοί (αρ. 15) σν ο π ο ί ο ε ι κ ο ν ί ζ ο ν τ α ι 2 2 0 (!) ζ ε ύ γ η π α λ α ι σ τ ώ ν, Α. ΟΗ&ίί&γ 8 Η «Μ, Οίε ΡεΙβξΓέύεΓ νοη Βεηί ΗαεΒαη ίη ΜίΐΐεΙ& γρΐεη, Μ&ίηζ 1994, εικ. 4 3-4 4. 29. ΒΧ.Οη,τ. ϋοαιη&δ, ΤΗε ΨαΙΙ-Ραίηΐίη&ι ο/τηε, Α θ ή ν α 1992, εικ. 78-81. 30. Θ υ μ ί ζ ε ι τ η ζ ώ ν η π ο υ φ ο ρ ο ύ ν α ι γ ύ π τ ι ο ι κ α ι σ ο υ μ έ ρ ι ο ι π α λ α ι σ τ έ ε, βλ. ΡοΙί&Ι<,οίί, (σημ. 22) 4 9 εικ. 15-16. 31. βλ. ϋ ε Λ ε ι -, (σημ. 5) 18. Το α ν ο ι κ τ ό τ ε ρ ο χ ρ ώ μ α τ ο υ δ έ ρ μ α τ ο ε α λ λ ά κ α ι τ α κ ο σ μ ή μ α τ α π ο υ φ έ ρ ε ι τ ο α ρ ι σ τ ε ρ ό α γ ό ρ ι υ π ο δ η λ ώ ν ο υ ν ίσωε ότι π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι α τ ο ν ι κ η τ ή τ ο υ π υ γ μ α χ ι κ ο ύ α γ ώ ν α, βλ. Ν. Μ&πη&ΐοδ, Μίηοαη Κείί ίοη.κί[ααί, Ιηΐ3, ε, αηά 8γιηΗοί, ΟοΙαιηβίΣΐ 1993, 212. 32. Κ.Β. ΚοεΗΙ, ΤΗε ΟΗίείΐ&ίη Οαρ Άηά & Μ ί η ο α η Κίΐε ο ί Ρ&δδ&βε, ϊοητηβΐ ο/ηειίεηίε 8ΐηάίε8 106, 1986, 100 33. Ε ξ α ί ρ ε σ η α π ο τ ε λ ε ί η ι δ ι ό μ ο ρ φ η σ τ ά σ η δ ύ ο π υ γ μ ά χ ω ν σε έ ν α α π ο σ π α σ μ α τ ι κ ά δ ι α τ η ρ η μ έ ν ο λ ί θ ι ν ο α γ γ ε ί ο π ο υ α ν α κ α λ ύ φ θ η κ ε τ υ χ α ί α σ τ η θ έ σ η Ε λ λ η ν ι κ ά κ ο ν τ ά σ τ ο " Μ ι κ ρ ό Α ν ά κ τ ο ρ ο " τ η ε Κ ν ω σ ο ύ, βλ. ΟοαΙοιηΗ, (σημ. 19) 2 8 α ρ. 4. 34. Ε δ ώ π ρ έ π ε ι ω σ τ ό σ ο ν α σ η μ ε ι ω θ ε ί ότι οι π υ γ μ ά χ ο ι τ η ε κ α τ ώ τ ε ρ η ε ζ ω φ ό ρ ο υ τ ο υ ρ υ τ ο ύ τ η ε Α γ ί α ε Τ ρ ι ά δ α ε δεν μ π ο ρούν θ ε ω ρ η θ ο ύ ν νεαρότεροι α π ό αυύε των δύο ανώτερων ζωφόρων, καθώε η σωματική τ ο υ ε δ ι ά π λ α σ η δεν π α ρ ο υ σιάζει κ α μ ι ά σ η μ α ν τ ι κ ή δ ι α φ ο ρ ά. 35. Π υ γ μ ά χ ο ι έ ν α γ ά ν τ ι α π ε ι κ ο ν ί ζ ο ν τ α ι σ π ο ρ α δ ι κ ά κ α ι σ τ η ν ε ι κ ο ν ο γ ρ α φ ί α μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ ω ν χ ρ ό ν ω ν, βλ. Ε&δει-, (σημ. 8) 46, εικ. 1 1 ε κ α ι ΡοΚ&κοίί, (σημ. 22) 102. 36. ε π ί σ η ε δελειι&γ&κίδ, (σημ. 17) 20. I. λνείίει-, Οετ 8ροΠ δει άεη νδικαη άβτ αΐΐεη λ επ. Είηε Είη/ΰΗηιη, Ό&τπί&ι&άΐ 1 9 8 8 2, 75. 37. Γ ι α τ η ν α π ε ι κ ό ν ι σ η τ ο υ β ρ α β ε ί ο υ ενόε α γ ώ ν α στην α ρ χ α ί α ε λ λ η ν ι κ ή τ έ χ ν η π ρ β λ. Ε&δει-, (σημ. 8) εικ. 1 1 5, ά-ί, εικ. 12 ( τ ρ ί π ο δ α ε ή λ έ β η ε μ ε τ α ξ ύ π υ γ μ ά χ ω ν ) κ α ι εικ. 31 α-& ( τ ρ ι π ο δ ι κ ο ί λέβητεε). 38. ν.ε.ο. Κ ε η η α, Οκίαη 8εαΐΒ. ΨίίΗ β. Ο&ΐΆίοξίιε ο / ΐηε Μίηοαη ΟεηΐΒ ίη Ιηε ΑεΗιηοίεαη ΜιΐΒβμηι, Ο ξ φ ό ρ δ η 1960, 118, α ρ. 2 0 4 π ί ν. 9 κ α ι 23. δίλειι&γίΐιάδ, (σημ. 17) 14 εικ. 1. 39. Τζ&εΗοα-ΑΙεχ&ηίΜ, (σημ. 12) 111 α ρ. 5. 40. Τ ΜοιίΓεαϊάΐδ, Αγ8 ΐΗβΓβ Μίηο&η Ιηίίιιεηεεδ ο η Μγεεη&εαη δροπδ, Ο&ηιεδ &ηά Οίΐηεεδ?, ΝίκερΙιοΓΟΒ 2, 1989, 53. Ε π ί σ η ε Ε. ΜοΓ &η, Ρο\νεΓ ο ί ιηε Βε&δΐ: Ηηηι&η-Αηίιη&Ι δγηιβοΐίδηι ίη Ε^γρίί&η αηά Αε ε&η Α π, Αξγρίεη &Ρεηΐε 7, 1998, 20. Γ ι α α ν ά λ ο γ ε ε α κ ρ ο β α τ ι κ έ ε ε π ι δ ε ί ξ ε ι ε στην Α ρ χ α ί α Α ί γ υ π τ ο βλ.δ1ια\ν, ό. π. ( σ η μ. 2 ) 112 εικ. ΙΟ.Ε&δει-, (8) 7 3 εικ. 27 α. 4 1. δη&\ν, (σημ. 2) 1 0 4 σημ. 55. Γ ε ν ι κ ά γ ι α τ ι ε μ ι ν ω ι κ έ ε τ ο ι χ ο γ ρ α φ ί ε ε α π ό τ η ν α ι γ υ π τ ι α κ ή Ά β α ρ ι βλ. Μ. Βίοι&κ - Ν. Μ&ηη&ΐοδ, ΤΗε ΛΛΤαΙΙ Ραίηΐίη δ (τόπι Αν&ήδ, Α γρ(εη &Ρεηίε 5, 1995, 4 9 Μ. Βΐεΐ&Ιί, ΑνάΗε. ΤΗε ϋαρίΐαί ο/ίηβ Ηγ&εοΒ. Κεεεηΐ ΕχεαίίοηΒ αϊ ΤεΙΙ ειόαύ'α, Λ ο ν δ ί ν ο 1996. 42. Α σ τ ή ρ ι κ τ ε ε ε ί ν α ι π α λ α ι ό τ ε ρ ε ε υ π ο θ έ σ ε ι ε π ο υ α ν α γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν ωε θ έ μ α τ η ε α ν ώ τ ε ρ η ε ζ ω φ ό ρ ο υ τ η ν π ά λ η, τ ο δ ρ ό μ ο ή κ α ι τ ο ά λ μ α. Ό χ ι μόνο η σ τ ά σ η τ ω ν α θ λ η τ ώ ν α λ λ ά κ α ι τ ο γ ά ν τ ι τ η ε μ ι α ε μ ο ρ φ ή ε κ ά ν ο υ ν ξ ε κ ά θ α ρ ο ό τ ι ε δ ώ π ρ ό κ ε ι τ α ι για κ ά π ο ι ο είδοε π υ γ μ α χ ι κ ο ύ αγωνίσμαε. 43. Ε. Κγδίεάΐ, ΤΗε Ροοΐ-Κ.&εε &ηά ΟίΗεΓ ΑιΗΙείίε Οοηΐεδίδ ίη ΐΗε Μγεεη&ε&η λνοιϊά. ΤΗε Ε ν ί ά ε η ε ε ο ί ΐΗε Ρίείοη&Ι ν&δεδ, Οραεοαία ΑΐΗεηίεηβΪΆ 16, 1986, 1 1 5 εικ. 25. Ε π ί σ η ε Η.Ό. Εν]εη, ΤΗε ΟΚ^ίηδ &ηά Ραηείίοηδ ο ί Ρ ο π η α Ι ΑιΗΙείίε ΟοιπρείίΕίοη ίη ΐΗε ΑηείεηΙ λνοιϊά, σ τ ο λν. ΟοαΙδοη - Η. ΚγΓίεΙείδ (εκδ.), Πρακτικά Συμποσίου Ολυμπιακών Αγώνων, 5-9 Σεπτεμβρίου 1988, Α θ ή ν α 1992, 98. 44. ΜοαΓ&ΐίάίδ, (σημ. 40) 46, 4 9 κ α ι τ ο υ ιδ., (σημ. 26) 2 5, ο ο π ο ί ο ε θ ε ω ρ ε ί τ α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ α α π ό α υ τ ά ωε α θ λ η τ ι κ ά α γ ω ν ί σ μ α τ α χ ω ρ ί ε ω σ τ ό σ ο ν α τ ε κ μ η ρ ι ώ ν ε ι τ η ν ά π ο ψ ή τ ο υ. 45. Α. Εν&ηδ, ΤΗε ΡαΙαεε ο/μίηοε αϊ ΚηοεεοΒ, τ. I, Λ ο ν δ ί ν ο 1921, 4 7 2, εικ. 3 3 8-3 4 0, έ γ χ ρ. π ί ν. V. Ε π ί σ η ε Α. Κ α ρ έ τ σ ο υ κ.ά. (επιμ.), Κρήτη - Αίγυπε. Πολιτισμικοί δεσμοί τριών χιλιετιών. Κατάλογοε, Η ρ ά κ λ ε ι ο 2 0 0 0, 149 46. Α.Εν&ηδ, ΤΗε ΡαΙαεε ο/μίηοε αϊ ΚηοεεοΒ, τ. III, Λ ο ν δ ί ν ο 1930, 3 9 6 π ί ν. 25, άνω. Ε π ί σ η ε Μ. Ο&ηιεΓοη - δ. Η ο ο ά, 8ϊγ ΑηΗιΐΓΕηε" ΚηοΒΒΟΒ Ετεβεο Αΐίαε, λ ν ο ^ ί η ^ κ α ι Λ ο ν δ ί ν ο 1967, 20 π ί ν. Ο 4. 47. Γ ι α τ α σ ι ω π η λ ά α υ τ ά ί χ ν η τ ο υ μ ι ν ω ί τ η Ηοηιο Ιιιάεηε βλ. Η. ν&η Είίεηίειτε, Οαραίεδ ει Ν&αιη&εΗίε, ΒιιΙΙειίη άε ΟοΓΓεεροηάαηοε ΗεΙΙέηίςηε 79, 1955, 5 4 1 δ. Ηοοά, Ο&ιηεδ αϊ Κηοδδθδ?, σ τ ο Αιιχ Οή ίηε8 άε ΓΗεΙΙεηίΒΐηε. Ρα Ο έ ί ε εί Ια Οκεε. Ηοηιηια^ε & Ηεινί η ΕβεηΙεπε, Π α ρ ί σ ι 1984, 3 9 Ρ. 'Ψαπ&η, Μγηοε. Αη Ε&ήγ Βηζε Α ε 8εΜεηιεηΐ ίη θ ε ί ε, Λ ο ν δ ί ν ο 1 9 7 2, 2 3 0 Η.-Ο. ΒηεΗΗοΙζ, "δεη&ιεηδίείηε" ίη Οι-ίεοηεηΙΕίηά, Α η ϋ ί ο Ι ι ε η ιιηά ΖγρεΓη, σ τ ο Η. ΕοΓεηζ (εκδ.), 8ίηάίεη ζιιγβγοηζεζείΐ.ρεβίβοηήββγ λ ίιηείιη ΑΙΗεη ν.βηιηη, Μ&ίηζ 1981, 72 κ, ε. Κ α ρ έ τ σ ο υ κ.ά., ό. π. ( σ η μ. 4 5 ) 1 4 9 4 8. βλ. Σ α κ ε λ λ α ρ ά κ η ε, (σημ. 17) 19. Μ&ηη&Ιοδ, (σημ. 15), 24. Τηε ιδ., ΤΗε "ΕχροΠ" δί ηίίίο&ηεε ο ί Μίηο&η ΒαΙΙ Η η η ΐ ί η αηά ΒαΙΙ Εε&ρίη^ δοεηεδ, Α^γρίεη &Ρεηίε 4, 1994, 92 ΜοαΓ&ΐίάίδ, (σημ. 40) 47 δηα\ν, (σημ. 2) 104. 4 9. Μ&Γίηίΐΐοδ, ό. π. 2 6. 50. π α ρ α π ά ν ω σημ. 9. Ε π ί σ η ε ΕνΗηδ, (σημ. 46) 2 0 9 51. π.χ. δ. ϋαηιίαηί-ΐηίΐεΐίεαίο, \νεγε Ο ε ΐ α η ΟίΓΐδ Ρ1&γίη α ΒαΙΙ-Εε&ρίη?, ϋγείαη 8ίαάίε3 1, 1 9 8 8, 3 9 ΜαΓίη&ΐοδ, (σημ. 48) 9 0-97 -

Άγγελοε Χανιώτπ5 - Διαμαντήε Παγιωτόπουλοε 52. Δ ι ά φ ο ρ ε ε ά λ λ ε ε ε ν α λ λ α κ τ ι κ έ ε λ ύ σ ε ι ε π ο υ έ χ ο υ ν π ρ ο τ α θ ε ί κ α τ ά κ α ι ρ ο ύ ε π ε ρ ι λ α μ β ά ν ο υ ν μ ε τ α ξ ύ ά λ λ ω ν γ υ μ ν α σμέ κορίτσια, εκθηλυσμέ αγόρια, ν ε α ρ ο ύ ε ευγενείε π ο υ δεν τ ο υ ε έβλεπε ο ήλιοε ή α κ ό μ α μια σ κ ό π ι μ η αμφιση μ ί α τ η ν α π ε ι κ ό ν ι σ η ν ε α ρ ώ ν α τ ό μ ω ν ο υ δ έ τ ε ρ ο υ φ ύ λ ο υ (!). Για μ ι α π ρ ό σ φ α τ η σ ύ ν ο ψ η τ ο υ π ρ ο β λ ή μ α τ ο ε βλ. Β. ΑΙβεΠί, ΟεηΛεΓ αηά ΐΗβ Ρί ιΐγειΐίνε Α π ο ί Ε&ιε βι-οηζε Α ε Κηοδδοδ, σ τ ο Υ. ΗειιηίΙεικίδ (εκδ.), ίώγηηίη Κενίείίεά. ΚείΗίηΙάη^ "Μίηοαη" ΑκΙιαεοΙο γ, Ο ξ φ ό ρ δ η 2 0 0 2, 1 0 3, ο ο π ο ί ο ε ω σ τ ό σ ο α π ο φ ε ύ γ ε ι ν α π ά ρ ε ι σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η θ έ σ η. 53. Μ&άη&ίοδ, (σημ. 15) 28 γ ι α μ ι α σ ε ι ρ ά α π ό π α ρ α δ ε ί γ μ α τ α ό π ο υ η α ν τ ι π α ρ ά θ ε σ η σ κ ο τ ε ι ν ώ ν κ α ι ανοι κ τ ώ ν σ ω μ α τ ι κ ώ ν τ ό ν ω ν γ ι α τ η ν α π ό δ ο σ η τ ο υ δ έ ρ μ α τ ο ε α π ο τ ε λ ε ί σ υ μ β α τ ι κ ό τ ρ ό π ο δ ή λ ω σ η ε η λ ι κ ί α ε ή κ ο ι ν ω ν ι κ ή ε θ έ σ η ε. Γ ι α δ ι ά φ ο ρ ο υ ε ά λ λ ο υ ε ε ι κ ο ν ο γ ρ α φ ι κ ο ύ ε π α ρ ά γ ο ν τ ε ε π ο υ υ π α γ ό ρ ε υ α ν χ ρ ω μ α τ ι κ ή π ο ι κ ι λ ί α σ τ η δ ή λ ω σ η τ ο υ δέρμ α τ ο ε α ν θ ρ ώ π ι ν ω ν μ ο ρ φ ώ ν βλ. π ρ ό σ φ α τ α Ρ. ΒΙ&κοΙιηβΓ, Αΐή\<&ηετ ίη (Ιογ ηιίηοίδοηεη Ι!α)η.0 Γ3ρΗίε? Ζαιη ΡΓεηιάεη.ΗίΙά Ίη άατ βι-οηζεζεαιίεηεη Α έίίδ, Α γρΐεη &Ρεηΐε 12, 2 0 0 2, 86 54. Μ ε ε λ ά χ ι σ τ ε ε ε ξ α ι ρ έ σ ε ι ε π ο υ α π ε ι κ ο ν ί ζ ο υ ν μ ε μ ο ν ω μ έ ν α φ υ τ ά, βλ. Υοαη εΐ", (σημ. 2) 5 1 4. Β π ί σ η ε δηανν, (σημ. 2) 9 6 Το λ α β υ ρ ι ν θ ώ δ ε ε μ ο τ ί β ο τ ο υ β ά θ ο υ ε τ η ε τ ο ι χ ο γ ρ α φ ί α ε τ α υ ρ ο κ α θ α ψ ί ω ν α π ό τ η ν α ι γ υ π τ ι α κ ή Ά β α ρ ι θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α έχει ωε π ρ ό τ υ π ο έ ν α - κ ν ω σ ι α κ ό μ ά λ λ ο ν - δ ά π ε δ ο δ ι α κ ο σ μ η μ έ ν ο γ υ ψ ο κ ο ν ί α μ α. Ό π ω ε ό μ ω ε π ο λ ύ σ ω σ τ ά ε π ι σ η μ α ί ν ε ι η 5Ηει\ν, 108, δεν θ α π ρ έ π ε ι ν α φ α ν τ α σ τ ο ύ μ ε τ η ν π ρ α γ μ α τ ι κ ή α ρ έ ν α τ ω ν τ α υ ρ ο κ α θ α ψ ί ω ν α λ λ ά α π λ ώ ε έ ν α χ ώ ρ ο τ ο υ α ν α κ τ ό ρ ο υ τ η ε Κ ν ω σ ο ύ τ ο δ ά π ε δ ο τ ο υ ο π ο ί ο υ δ ι α κ ο σ μ ο ύ ν τ α ν λ α β ύ ρ ι ν θ ο οι τ ο ί χ ο ι τ ο ι χ ο γραφίεε ταυροκαθαψίων. 55. α ν α λ υ τ ι κ ά 5Η&νν, (σημ. 9) 182 εικ. 6 π ί ν. 36. 56. Έ ν α κ α μ π υ λ ό γ ρ α μ μ ο θ έ μ α η σ υ ν έ χ ε ι α τ ο υ ο π ο ί ο υ χ ά ν ε τ α ι στην α κ μ ή τ ο υ θ ρ α ύ σ μ α τ ο ε θ α μ π ο ρ ο ύ σ ε ν α α π ο τ ε λ ε ί τ ο σ ώ μ α ενόε τ α ύ ρ ο υ, βλ. 182 εικ. 6 β. 57. Ι.λν. ΟαΗ&πι, ΤΗε ΟεηΐΓ&Ι ΟοηΠ 3.3 Ιήε Μ ί η ο α η ΒαίΙ-Κίη», Αιηεήεαη ΙοαπιαΙ ο / ΑκΙιαεοίο γ 61, 1957, 2 5 5 Τ ο υ ιδ., ΤΗε Ρ&Ιαεεε ο/ογβίε, Ρ π η ε ε ί ο η 1 9 8 7 2, 7 4 58. σ χ ε τ ι κ ά τ η δ ύ σ π ι σ τ η σ τ ά σ η τ ω ν Υοαη ει\ (σημ. 2) 5 1 2 κ α ι Ν. Π λ ά τ ω ν ο ε, Π ε ρ ί τ ο π ρ ό β λ η μ α τ ω ν τ ω ν μ ι ν ω ι κ ώ ν τ α υ ρ ο μ α χ ι ώ ν, σ τ ο Δ. Π α ν τ ε ρ μ α λ ή ε κ.ά. (εκδ.), Κέρνοε. Τιμητική προσφορά σν καϋηγητή Γεώργιο Μπακαλάκη, Θ ε σ σ α λ ο ν ί κ η 1972, 135 59. Γ ι α τ η δ ι ε ξ α γ ω γ ή τ η ε π ε ρ ί φ η μ η ε κ ο ύ ρ σ α ε α λ ό γ ω ν τ η ε Σ ι έ ν α ε (Ραίίο άί 8ίεηα) τ ο ν Δ ε κ α π ε ν τ α ύ γ ο υ σ τ ο η κ ε ν τ ρ ι κ ή π λ α κ ό σ τ ρ ω τ η π λ α τ ε ί α τ η ε π ό λ η ε (ΡίαζζΒ άεΐ ϋ&ιηρο) κ α λ ύ π τ ε τ α ι π ρ ο σ ω ρ ι ν ά χ ώ μ α. Η μ ε γ ά λ η α υ τ ή γ ι ο ρ τ ή έχει τ ι ε ρίξεε τ η ε σ τ ο Μ ε σ α ί ω ν α ό τ α ν η κ ο ύ ρ σ α α λ ό γ ω ν σ υ ν ο δ ε υ ό τ α ν α π ό κ υ ν ή γ ι τ α ύ ρ ο υ κ α ι π υ γ μ α χ ι κ ο ύ ε α γ ώ ν ε ε (!). Τ α συγκε κ ρ ι μ έ ν α α γ ω ν ι σ τ ι κ ά θ ε ά μ α τ α, η δ ι ο ρ γ ά ν ω σ η τ ο υ ε σ τ ο π λ α ί σ ι ο μ ι α ε μ ε γ ά λ η ε θ ρ η σ κ ε υ τ ι κ ή ε γ ι ο ρ τ ή ε α λ λ ά η δ ι ε ξ α γ ω γ ή τ ο υ ε στην " κ α ρ δ ι ά " τ η ε π ό λ η ε μ π ρ ο σ τ ά σε έ ν α ε ν θ ο υ σ ι ώ δ ε ε π λ ή θ ο ε θ ε α τ ώ ν ό λ ω ν τ ω ν κ ο ι ν ω ν ι κ ώ ν τ ά ξ ε ω ν είι σ τ ο ι χ ε ί α π ο υ π ρ ο σ φ έ ρ ο υ ν έ α ν α π ά ν τ ε χ ο ισρικό π α ρ ά λ λ η λ ο για τ ο π λ α ί σ ι ο διεξαγωγήε των μινωικών αγωνισμάτων. 60. δηετνν, (σημ. 9) 186. Ε π ί σ η ε Υοιιη^ει-, (σημ. 2) 5 1 4 61. Η.-Μ. ν α η Είίεηίειτε, ΡοαίΙΙεε εχέεαίέεε & ΜαΙΙία. Ρε εεηΐτε ροΐίιίηιιε I. ΡΑ ογά (1960-1966), Εΐιιάεε Ο ώ ο ί κ ε δ X V I, Π α ρ ί σ ι 1969. 62. Ό π ω ε υ π έ θ ε σ ε ο Π λ ά τ ω ν, 137, εάν η Αγορά ε ξ υ π η ρ ε τ ο ύ σ ε α π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά τ η δ ι ε ξ α γ ω γ ή τ α υ ρ ο κ α θ α ψ ί ω ν κ α ι ά λ λ ω ν α θ λ η τ ι κ ώ ν α γ ώ ν ω ν, τ ό τ ε π ρ ό κ ε ι τ α ι γ ι α τ ο π ρ ω ι μ ό τ ε ρ ο σ τ ά δ ι ο τ η ε α ρ χ α ι ό τ η τ α ε. Ο ΟγειΗ&ιτι, (σημ. 5 7 ) 8 6 π ρ ο τ ε ί ν ε ι α ν τ ί θ ε τ α μ ι α λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α τ η ε ωε χ ώ ρ ο υ π ρ ο π ό ν η σ η ε τ ω ν τ α υ ρ ο κ α θ α π τ ώ ν. 63. Εν&ηδ, (σημ. 4 5 ) 6 8 9 εικ. 509. 64. Στ. Α λ ε ξ ί ο υ, Μ ι ν ω ι κ ο ί ι σ τ ο ί σ η μ α ι ώ ν, Κρητικά Χρονικά 17, 1963, 3 3 9 65. Π λ ά τ ω ν, (σημ. 58) 134. 66. Γ ι α μ ι α δ ι ε ξ ο δ ι κ ή π ρ α γ μ ά τ ε υ σ η τ ο υ μ ο τ ί β ο υ τ ω ν σ τ ύ λ ω ν ο ρ θ ο γ ώ ν ι α ε π ί κ ρ α ν α σ τ η μ ι ν ω ι κ ή ε ι κ ο ν ο γ ρ α φ ί α βλ. ΤΗ. ΝόιΊίη^, ΑΙΐ&ξ&ίΒεΗε ΑκΙιίίε&ΐιιώίΙάεΓ, ΑκΗαεοΙο ίεα ΗείάεΙόεΓβεηεία 2, Μ&ίηζ 1995, 59 67. Εν&ηδ, (σημ. 46) 61 68. δκανν, (σημ. 9) 185 Η 8Η&\ν, 187 σημ. 88, δ ε ν α π ο κ λ ε ί ε ι κ α ι τ η ν π α ρ ά λ λ η λ η δ ι ε ξ α γ ω γ ή π υ γ μ α χ ι κ ώ ν α γ ώ ν ω ν σν ί δ ι ο χ ώ ρ ο ( π ρ ο φ α ν ώ ε σ τ ο ί δ ι ο τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ι κ ό π λ α ί σ ι ο ). 69. Ό π ω ε π ρ ο δ ί δ ε ι η π ρ ω τ α ρ χ ι κ ή σ η μ α σ ί α τ η ε λέξηε (άγων, σ ύ ν α ξ η ). κ α ι Εείδει-, (σημ. 8) 83: 'Ό&δ ΡιιΜϊκατη ίδΐ άεγ εί εηΐίίεηε "Ν&Ηι-βοάεη" άεδ Α^οηδ". 70. Μ ε τ ι ε μ ι κ ρ ο γ ρ α φ ι κ έ ε τ ο ι χ ο γ ρ α φ ί ε ε τ η ε Κ ν ω σ ο ύ μ π ο ρ ο ύ ν ν α π α ρ α β λ η θ ο ύ ν τ ο γ ν ω σ τ ό θ ρ α ύ σ μ α α γ γ ε ί ο υ π ο υ υ π ο γ ρ ά φ ε ι ο Σ ο φ ί λ ο ε ε ν θ ο υ σ ι ώ δ ε ι ε θ ε α τ έ ε ν α π α ρ α κ ο λ ο υ θ ο ύ ν α π ό κ λ ι μ α κ ω τ ή ε ξ έ δ ρ α τ ο υ ε τ α φ ι κ ο ύ ε α γ ώ ν ε ε π ρ ο ε τ ι μ ή τ ο υ Π ά τ ρ ο κ λ ο υ (βλ. σ χ ε τ ι κ ά 8 5 εικ. 33) α λ λ ά κ α ι οι π α ρ α σ τ ά σ ε ι ε θ ε α τ ώ ν α γ ω ν ι σ τ ι κ ώ ν θ ε α μ ά τ ω ν σ τ ο υ ε ε τ ρ ο υ σ κ ι κ ο ύ ε τ ά φ ο υ ε Τοιηύα άεΐίε Βιφε κ α ι Τοηιύα άειιε ΟΗιηρίίΐάί (βλ. Μ. Ηεπτη&ηη, Ζυχ Ργ&ιι ειΐδ ΖμδοΗ&αεήη &εί "ννείλ&τιρίεη ίη Γόητ,ίδοΗεΓ Ζεα, ΝίΚερΗοΓοε 5, 1992, 87 εικ. 1, σελ. 91, 9 4 ). Α ξ ι ο σ η μ ε ί ω τ ο είι στην π ε ρ ί π τ ω σ η τ ω ν κ ν ω σ ι α κ ώ ν μ ι κ ρ ο γ ρ α φ ι κ ώ ν τ ο ι χ ο γ ρ α φ ι ώ ν τ ο γ ε γ ο ν ό ε ότι ε π ι τ ρ ε π ό τ α ν σ τ ι ε γ υ ν α ί κ ε ε ν α π α ρ α κ ο λ ο υ θ ή σ ο υ ν α γ ω ν ί σ μ α τ α, κ ά τ ι τ ο ο π ο ί ο σ ί γ ο υ ρ α δεν ήταν α υ τ ο ν ό η τ ο σε μ ι α α ρ χ α ί α κ ο ι ν ω ν ί α, βλ. λν.κ. Ρίαίη Εοη, ΤΗε ΜιηοΆη-ΜγεεηΆεαη Βαε!< Γοηηά ο/οκε1< ΑΜεΐίεε, Φ ι λ α δ έ λ φ ε ι α 1935, 69. Τ α Δ ή λ ι α, π ο υ π ε ρ ι ε λ ά μ β α ν α ν π υ γ μ α χ ι κ ο ύ ε αγώνεε, χ ο ρ ό κ α ι τ ρ α γ ο ύ δ ι κ α ι ό π ο υ μ ε τ α ξ ύ τ ω ν θ ε α τ ώ ν δ ε ν β ρ ί σ κ ο ν τ α ν μόνο ά ν δ ρ ε ε α λ λ ά κ α ι οι γ υ ν α ί κ ε ε κ α ι τ α π α ι δ ι ά τ ο υ ε (βλ. σ χ ε τ ι κ ά 70) π ρ ο σφέρουν έ ελκυστικό π α ρ ά λ λ η λ ο για τ η σκηνή τηε Τοιχογραφίαε τ ο υ Ιερού Άλσουε. 71. Γ ι α τ α τ α υ ρ ο κ α θ ά ψ ι α βλ. Υοιιη ει-, (σημ. 2) 523, 5Η&\ν, (σημ. 2) 104 κ α ι Β.-Ε. Η&ΙΙα εγ, ΤΗε Κηοδδίαη ΒιιΙΙ - ΡοΙίΐίεαΙ Ρ ι - ο ρ ^ α η ά α ίη Νεο-Ρ&Ι&Ιί&Ι Ο ε ΐ ε?, σ τ ο Ρ&ίίίηεαΓ - Νίειηείει-, (σημ. 2) 547 Γ ι α τ η ν π υ γ μ α χ ί α βλ. I. ΟοαΙοιηβ, Μ υ κ η ν α ί ο ι π υ γ μ ά χ ο ι, Αρχαιολογία 17, 1985, 22. 72. Μ&πη&ΐοδ, (σημ. 31) 212. 73. Σ α κ ε λ λ α ρ ά κ η ε, (σημ. 1 7 ) 1 9. ' Ε ν α ε α ν ά λ ο γ ο ε ε ι κ ο ν ο γ ρ α φ ι κ ό ε σ υ ν δ υ α σ μ ό ε α π α ν τ ά σε α ι γ υ π τ ι α κ ό τ ά φ ο τ ο υ Μ έ σ ο υ Β α σ ι λ ε ί ο υ α π ό τ ο Βεηί Η&δ&η, ό π ο υ τ ο θ έ μ α τ η ε σ ύ λ λ η ψ η ε τ ο υ τ α ύ ρ ο υ α π ε ι κ ο ν ί ζ ε τ α ι κ ο ν τ ά σε σ κ η ν έ ε π ά λ η ε, βλ. Μογξβ,η, (σημ. 4 0 ) 2 2 εικ. 3-4. - 98 -

Αϋλητισμόε Αθλητικοί Αγώνεε στην Αρχαία Κρήτη 74. δαίΐαηά, (σημ. 26) 230 Επίσηε Μ&πη&Ιοδ, (σημ. 31)213 Ο δ&πιιηά "διαβάζει" τιε τέσσερειε ζώνεε διακόσμησηε κάτω προε τα πάνω αγνωρίζονταε πυγμαχία σε δύο διαφορετικά στάδια ηλικίαε (δύο κατώτερεε ζώνεε), κυνήγι ταύρου όχι ταυροκαθάψια (τρίτη ζώνη) έ αγώνισμα που συνδυάζει, όπωε ήδη προαφέρθηκε, πυγμαχία καταδίωξη. 75. Για τη σύνδεση των ταυροκαθαψίων τηε πυγμαχίαε διαβατήρια έθιμα βλ. Μ&ήη&Ιοδ, (σημ. 15) 26 Μοι- &η, (σημ. 40) 31. ΚοεΜ, (σημ. 32) 109 σημ. 66. Υοιιη ει-, (σημ. 2) 521. Σε μυκηϊκή σαρκοφάγο την Τανάγρα θέμα των ταυροκαθαψίων συνδυάζεται, όπωε εικάζει ο Ββηζϊ, (σημ. 15) 215, ιδιαίτερα 228 κ.ε, πυγμαχία κυνήγι. Αν η ερμηνεία υ είι σωστή, τότε συγκεκριμένο μνηίο αποτελεί αδιάσεισ τεκμήριο για χαρακτήρα των ταυροκαθαψίων ωε "διαβατήριαε" τελευργίαε. Το ίδιο σιχείο δοκιμασίαε ενυπάρχει φυσικά στιε διάφορεε παραλλαγέδ υ μυθολογικού θέμαε τηε αμέτρησηε ενόε ήρωα ν κρητικό ταύρο, βλ. σχετικά Ρ. Ρ&ιίΓε, Η καθηρινή ξωή στην Κρήτη τη μινωική εποχή, Αθή 1976, 340. 76. σχετικά Μ&πηαΐοδ, (σημ. 48) 92 Τηε ιδ., (σημ. 31)216. 77. Ο Ρίηκεηί, (σημ. 10) 261 είι προε παρόν ο μόνοε-τά ν Εηδ, (σημ. 46) 225 φυσικά- ο οποίοε έδωσε ιδιαίτερη έμφαση σε αυτή την πτυχή των ταυροκαθαψίων. 78. Ανάλογο είι άλμα μοντέρνων ακροβατών υ τσίρκου πάνω έ άλογο, βλ. σχετικά ϋελει-, (σημ. 5) 19. Στιε σχετικέε σκηνέε ο ταυροκαθάπτηε ίπταται σε οριζόντια σχεδόν στάση πάνω τη ράχη υ ζώου,, βλ. Υοιιη^ει-, (σημ. 2) 511 (βαιι αΐΐίη^ ή ΡΙοΆΐίη^ ΣεαρβΓ Ξοήεηα). Το μοτίβο αυτό θα μπορούσε ωστόσο μην είι τίποτε άλλο μια εκφυλισμένη εκδοχή υ μινωικού εικονογραφικού προτύπου όχι η απεικόνιση ενόε πραγματικού δρώνου. 79. Ο ΟοαΙοιτΛ, (σημ. 24) 22 αφέρει δύο μόνο σίγουρεε μυκηϊκέε σκηνέε πυγμαχίαε. Αξίζει σηιωθεί ότι οι δύο κοσμούν εικονιστικούε κρατήρεε την Κύπρο. - 99 -

Αϋλ.ητισμ05 Αθλητικοί Αγώνεε στην Αργαία Κρήτη ϋί&ιτίεη,ΐίδ Ραηα ίοΐοροαιο8 ΑΤΗΕΕΊΊΟδ ΑΝϋ ΑΤΗΕΕΤίε εόμρείίίίονδ ΙΝ ΑΝΟΙΕΝΤ ΟΚΕΤΕ 1. ΜϊηοΕη θειε: Ιη ΜίηοΕΠ, θείε ΕίΚΙεΙίε εοηΐεδίδ Ιείΐ Ιηείχ ΐΓΕεεδ οηΐγ ίη ΙΚε Γβ&Ιηι οί ίιτι& ε5. ϋεδρίΐε Ιηίδ οηε-δίάεά ενί,άεηεε ίΐ ίδ ροδδίοίε Ιο (Ιεάαεε δοτη,ε οηιοϊάϊ ΙηίοπηΕίίοη εώοηί ΐΗείτ εηεγεείει-, νεήεΐγ, βοείεΐ εοηίεχΐ αηά δίβηίίίεεηεε. Βα11-1ε&ρίη νυαδ ιιηάονύαΐεάΐγ Ιίχε <ίοιηίη3.η εχργεδδίοη οί Μίηο&η ΕίΚΙεΙίε Βριήΐ. Ιη [Ηίδ (Ι&η^εΓοαδ αηιε, λλ/ειι-(τείηε<1 &<}οιεδοεηΐδ Ηε<1 ίο ρεγίογγπ ε δαίΐο ηιοη&ιε ονεγ ΐΗε 1>Εε1< οί Ιηε &ΙΙορίη οαιι, (ϋνίη ΗΕηαΙδ-ίίΓδϋ οα(ο ίΐδ δηοαμεγδ, [Ηεη 8οιηεΓδ&αΙΐΙη ονεγ &ηά ίίηείιγ ΐΕΠ(ϋη δείειγ οη Ιηε Γοαηά βεηίη<1 ικε Εηίηι,Εΐ. Ιί \νε Ιπίδΐ ιηε ριοιογιει ενίάεηεε ΐΗε δεεοηά πιοδί ίηιρογίεηΐ ΕίΚΙεΙίε ρει-ίοπηείε \νεδ &οχίη. Κ.ερΓεδεηΐΕΐϊοηδ οί βοχϊ,ηβ ίη ΜϊηοΕη ίιη,ε^εγγ τηεγ ηοΐ 5ε ηαιηεγοαδ, γεί ίηεγ ΕΓ8 <ϋδΐγίβαΐε<1 ονεγ δενεγεί ρίοιογϊεΐ ηιεοιίε οί ργεδΐί ϊοαδ εηεγεείεγ, δαείι Εδ ίγεδοοεδ, ρείηΐεά δίαεεο τείίείδ, οι<1 ΓΪη δ ειηά εεγεγηοηϊ&ι δίοηε νεδεδ. ΟίίίεΓεηεεδ ίη Ιηε ε ε εγμι/ογ εςαίριη,εηΐ οί βοχεγδ δεεητ [ο ϊηάίεείε ιηε εχίδίεηεε οί άίίίεγεηϋ '\νει Κ[ εΐεδδεδ'. ΝεΕΓίγ ειι ΓερΓεδεηΐΕίίοηβ οί 5αΙΙ-ΙεΕρίη, ειηά οοχίη οεπ 5ε [Ίη\ιεά είιηεγ βγ δίγΐε ογ ίτηά ρΐεεε νλΐη ΚηοδδΟδ νλίεη ηιί Ηΐ ίηιρίγ ΐΥι&ί βοΐη ΕΐΗΙείίο &ηιεδ \νεγε 0Γ Εηίζεά ιιηά&τ Ιηε Εε ίδ οί [Ηε ηιοδί ίηιροπ&ηΐ ΟείΕη ρείεοε, ροδδϊμγ Εδ ρεπ οί & πχε]ογ ΓεΙί ίοαδ ίεδίϊνεΐ. ΟοδεΙγ εοηηεείειΐ \νίΐη οαιι-ιεερίη λνεδ Ιαηιΐ5ΐ1α. Ιη Ιηε ίελν εχίεηι ΓερΓεδεηΕΕίίοηδ οί ΐΗίδ ΕίΚΙεΙίε Εηχε δοιηεγδ&αιίεγδ εχεεαίε επ ΕεΓοβΕΐίε ΙεΕρ \νηίοη ϊδ νϊπα&ιιγ ίώεηιΐο&ι ννίΐη [Ηε ά&ηξ&ου,β ]υηιρ ρεγίοππεώ βγ βαιι-ιεερεγδ. ΡαπΗεΓ ΕίΚΙεΙίε ρει-ίοπιίεηεεδ δαεη Εδ νλ-εδίιίηβ Εηά ίοοΐ-γεθίη, ΟΕηηοΙ 5ε Γεοο^ηίδεώ ννίΐη εεη&ϊηΐγ ίη ικε ρίειογίεΐ ενίίΐεηοε &1 η&ηά. Αδ Ιο Ηαηΐίη, ίίδηίη, ΕΓοΗεΓγ &ηά Γ0\νίη Ίΐ Ίβ Ηί ΗΙγ άοαϋΐίαΐ χνηείηεγ ΐΚβγ ΗΕνε ενεγ ΕεςαίΓεοΙ [Ηε οηεγεοι;6γ οί Εη ΕΐΗΙείίε εοηΐεδί ννίΐΐχ εδίεοιίδηεά ταΐεδ. Ιι ΕρρεΕΓδ ιηει ρεπίεϊρείίοη ίη, ΕίΜεΕίε Εηιεδ ννεδ ε ρι-ίνϊ,ιε^ε οί ικε αρρεγ εΐεδδεδ, δίηεε ικε ίίηε ΕρρεΕΓΕηεε, (ΐΓεδδ ειηά ]ε\νειιεγγ οί [Ηε ΕΐΗΙεΙεδ ειεεγίγ ϊηχρίγ ρεγδοηδ οί ηομε 5ίη1ι. ΜϊηοΕη ΕΐΗΙείίο εοη,ΐεδίδ λνεγε ϊηνεδίεά \Η ε δΐγοη δγπιβοΐίε Εηά γιιηει ηιεεηίη. ΒαΙΙ-ΙεΕρίη ειηά βοχίη \νεγε οϋνίοαδίγ ηοΐ ε ηχεγε ϋδρίεγ οί ΕΐΗΙείϊε ρΐό\νεδδ 5α[ Εη ίηιροηεηι τίΐε οί ρεδδε ε ίογ γοαη ηΐείε ΕΓίδίοεΓΕίδ, ίη \νηίοη ΐΗείΓ ηιεηΐεΐ ειηά ρηγδίοεί δ!<ί11δ \νεγε [εδίεά. Ιι ίδ ΐΗϊδ δρβείεΐ ηεχαδ οί ΜϊηοΕη ΕΐΗΙείίεδ νι'ιΐη ιίχε τα1ϊη εΐεδδ ειηά ίΐ5 ίάεοιο γ [Κει εχρί&ίηδ ΐΗείΓ Ηί^Η δίβηίίίοεηεε ίη Μϊηο&η δοεϊεΐγ 5οΐΗ ει [Ηε ΙενεΙ οί εοιιιει ρεγίογηΐεηεε Εηά ρίοιοπεί τεργεδεηΐεεϊοη. - 101 -