Περίληψη : Στο ναό που επονομάζεται Καραμπάς Κιλισέ (Karabaş Kilise), κοντά στη Σόανδο της Καππαδοκίας, ανιχνεύονται δύο φάσεις διακόσμησης: η πρώτη τοποθετείται περίπου στις αρχές του 10ου αιώνα, ενώ η δεύτερη χρονολογείται από επιγραφή στο έτος 1060/1061. Η κτητορική επιγραφή και οι κτητορικές παραστάσεις της δεύτερης φάσης διασώζουν τη μαρτυρία της χορηγίας και συνδέουν το μνημείο με την τοπική αριστοκρατία, ερμηνεύοντας σε μεγάλο βαθμό την υψηλή ποιότητα του διακόσμου και επιμέρους καλλιτεχνικές επιλογές. Χρονολόγηση 9ος αιώνας (;), αρχές 10ου αιώνα, γ τέταρτο 11ου αιώνα Γεωγραφικός εντοπισμός πλησίον Σοάνδου Καππαδοκίας (σημ. Soğanlı, κεντρική Τουρκία) 1. Η τοιχογράφηση του μνημείου Στο λαξευτό ναό του συγκροτήματος του Καραμπάς Κιλισέ (Karabaş Kilise), κοντά στη Σόανδο της Καππαδοκίας, διακρίνονται σαφώς δύο φάσεις τοιχογράφησης, ενώ ένα ακόμα προγενέστερο στρώμα ανιχνεύεται σε μερικά σημεία του κυρίως ναού. Η σωζόμενη διακόσμηση του ναού διεκπεραιώθηκε στις αρχές του 10ου αιώνα (πρώτη φάση) και στις αρχές της δεκαετίας του 1060 (δεύτερη φάση). Οι παραστάσεις και οι επιγραφές μάς παραδίδουν προσωπογραφικά στοιχεία των κτητόρων, γόνων της οικογένειας Σκεπίδη κατά πάσα πιθανότητα, αλλά δεν επιτρέπουν να υποθέσουμε πού είχε αφιερωθεί ο ευκτήριος οίκος. Ας σημειωθεί, επιπλέον, η ποιότητα των καππαδοκικών μνημείων στα οποία μέλη της οικογένειας Σκεπίδη φέρονται ως χορηγοί, με προεξάρχον το Καραμπάς Κιλισέ. Αυτό φανερώνει εκλεπτυσμένο γούστο και δυνατότητα επιλογών των καλλιτεχνικών συνεργείων που ξεφεύγουν από τα επαρχιακά όρια της Καππαδοκίας. 2. Το αρχικό στρώμα Στην ανατολική πλευρά της δυτικής κόγχης του νότιου τοίχου του κυρίως ναού, σε σημείο όπου έχουν πέσει τα μεταγενέστερα στρώματα, σώζεται, σε κακή κατάσταση, η απεικόνιση ενός μοναχού. Δίπλα του διακρίνεται η επικλητική επιγραφή: Κύριε, βοήθι το δούλο σου Ρουστιακό. Ο Ρουστιακός (το όνομα αποτελεί, προφανώς, παραφθορά του κύριου ονόματος Ρουστικός) πρέπει να ήταν μοναχός στο μοναστικό συγκρότημα Καραμπάς Κιλισέ και να συντέλεσε στην ίδρυση ή στην αρχική διακόσμηση του ναού, πράγμα που δικαιολογεί την απεικόνισή του. Η υπόθεση της Lyn Rodley ότι το ερημητήριο του Ρουστιακού ήταν η πρώτη μοναχική εγκατάσταση στην περιοχή, αν και εύλογη, δεν είναι επαληθεύσιμη. 1 Η παράσταση του Ρουστιακού δε φαίνεται να ανήκει σε ευρύτερο πρόγραμμα τοιχογράφησης του ναού. 3. Φάση 1: Το εικονογραφικό πρόγραμμα Από το παλιότερο εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού του Καραμπάς Κιλισέ διακρίνονται πλέον ορισμένα μόνο τμήματα στα σημεία που έχει φθαρεί ή είναι ιδιαίτερα λεπτό το τελευταίο στρώμα, και συγκεκριμένα στην αψίδα του Ιερού Βήματος και στον ανατολικό τοίχο του κυρίως ναού. Οι παραστάσεις της πρώτης φάσης διατάσσονται σε δύο ζώνες. Ο αρχαϊκός χαρακτήρας της εικονογράφησης οδηγεί στη χρονολόγηση αυτής της φάσης στις αρχές του 10ου αιώνα. Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας σώζεται «αρχαϊκή» παράσταση του Χριστού εν δόξη, πλαισιωμένου από τα σύμβολα των ευαγγελιστών και από Αρχαγγέλους με αυτοκρατορικά ενδύματα, χιτώνα και λώρο. Στην κόγχη εικονίζονται Απόστολοι και άγιοι, ενδεχομένως και η Θεοτόκος με τον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, ενώ δεν αποκλείεται να εικονίζονταν και μάρτυρες, κατ αναλογία προς άλλα καππαδοκικά μνημεία. Σώζεται επίσης η παράσταση των αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων της Σεβάστειας. Στο εσωράχιο του θριαμβικού τόξου διακρίνεται σταυρός σε μετάλλιο, ενώ στην εσωτερική πλευρά των ποδαρικών δεόμενοι άγιοι. Στον ανατολικό τοίχο του κυρίως ναού, δηλαδή στο τύμπανο επάνω από την κόγχη της αψίδας, δύο άγγελοι παριστάνονται να φέρουν προτομή του Χριστού σε μετάλλιο. 2 Στην ίδια φάση ανήκουν και αφηγηματικές Δημιουργήθηκε στις 30/6/2017 Σελίδα 1/10
σκηνές που διακοσμούσαν, σε ζώνες, την καμάρα του κυρίως ναού, όπου πλέον διακρίνονται μόνο οι διαχωριστικές γραμμές των παραστάσεων. 4. Φάση 2 4.1. Φάση 2: Το εικονογραφικό πρόγραμμα Πρόκειται για ζωγραφικό διάκοσμο υψηλής ποιότητας που καλύπτει τον κυρίως ναό. Οι παραστάσεις διατάσσονται σε δύο ζώνες. Στο σχεδόν ημισφαιρικό θόλο της αψίδας παριστάνεται η Κοινωνία των Αποστόλων και, σε κατώτερη ζώνη, στον ημικύλινδρο, η Δέηση, με το Χριστό, την Παναγία και τον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο. Την παράσταση της Δέησης πλαισιώνουν δύο ομάδες επισκόπων: στα αριστερά οι Επιφάνιος, Βλάσιος, Ελευθέριος, Γρηγόριος ο Θεολόγος και Βασίλειος ο Μέγας και στα δεξιά οι Ιωάννης Χρυσόστομος, Κορνούτος, Μόδεστος και Αθηνογένης. Στο εσωράχιο του θριαμβικού τόξου παριστάνονται δύο προφήτες, ο ένας ταυτίζεται με τον Ησαΐ α, ενώ ο δεύτερος ταυτίζεται άλλοτε με το Βαρούχ, άλλοτε με τον Ιερεμία και άλλοτε με τον Ιεζεκιήλ. Τέλος, στις παραστάδες εκατέρωθεν της εισόδου του Ιερού Βήματος διακρίνεται η απεικόνιση του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Στην καμάρα του κυρίως ναού εξιστορούνται αφηγηματικές σκηνές: η Γέννηση, η Υπαπαντή, η Μεταμόρφωση, η Σταύρωση, οι Μυροφόρες, η Εις Άδου Κάθοδος. Τους τοίχους του κυρίως ναού κοσμούν απεικονίσεις μεμονωμένων αγίων, καθώς και οι παραστάσεις των κτητόρων του ναού. Στο νότιο τοίχο διακρίνονται, από τα ανατολικά προς τα δυτικά, η Άννα (χορηγός), ένας επίσκοπος και ένας χορηγός (ο Σκεπίδης), στην ανατολική κόγχη ο άγιος Γεώργιος, στον τοίχο μεταξύ δύο κογχών οι άγιοι Πηγάσιος, Ακίνδυνος, Αφθόνιος, Ελπιδοφόρος, στην κεντρική κόγχη ο άγιος Δημήτριος και τέλος στο επόμενο τμήμα τοίχου καθώς και στη δυτική κόγχη οι άγιοι Ανεμπόδιστος, Μηνάς και Βικέντιος. Στο δυτικό τοίχο του ναού, εκατέρωθεν της θύρας εισόδου, εικονίζονται δύο δεόμενες αγίες. Στο βόρειο τοίχο, από τα δυτικά προς τα ανατολικά, παριστάνεται ο άγιος Μερκούριος. Στη δυτική κόγχη απεικονίζονται μια χορηγός (η μοναχή Αικατερίνη), η αγία Αικατερίνη με δύο δωρήτριες (τη Μαρία και την Ειρήνη) και οι άγιοι Λαύρος και Φλώρος, με έναν αταύτιστο χορηγό. Στο επόμενο τμήμα τοίχου στέκεται ο άγιος Προκόπιος, ενώ στην κεντρική κόγχη παριστάνονται ο άγιος Παντελεήμων, ο αρχάγγελος Μιχαήλ με δύο δωρητές (την Ευδοκία και το Νήφωνα), καθώς και οι άγιοι Κυριακός, Κοσμάς και Δαμιανός. Στη συνέχεια διακρίνονται η παράσταση του αγίου Θεοδώρου, ενώ στην ανατολική κόγχη ο άγιος Μαρδάριος, ένας χορηγός (ο Βασίλειος), η Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα και οι άγιοι Ορέστης, Σέργιος, Βάκχος, Ευγένιος, Ευστράτιος και Αυξέντιος. 4.2. Φάση 2: Οι εικονογραφικές ιδιαιτερότητες Το εικονογραφικό πρόγραμμα της δεύτερης φάσης του ναού του Καραμπάς Κιλισέ, της καλύτερα διατηρημένης, εναρμονίζεται με τα μεγάλα εικονογραφικά προγράμματα της εποχής, όπως αυτό της Αγίας Σοφίας Κιέβου. Παρουσιάζει ωστόσο αρκετές ιδιαιτερότητες, ορισμένες από τις οποίες οφείλονται σε τοπικές παραδόσεις. Συγκεκριμένα, ως καππαδοκική ιδιαιτερότητα πρέπει να ερμηνευτεί η απουσία απεικόνισης της Παναγίας στην αψίδα, ενώ η παράσταση των αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων θεωρείται αποτροπαϊκή. Η θέση της παράστασης της Κοινωνίας των Αποστόλων θεωρείται εξάλλου ασυνήθης και υπαγορευόμενη από τη διαμόρφωση του χώρου. Τέλος, ιδιαιτερότητα συνιστά η επιλογή της απεικόνισης κάποιων ιεραρχών, όπως για παράδειγμα, του αγίου Κορνούτου, επισκόπου του Ικονίου. 4.3. Φάση 2: Τεχνοτροπία Συγκρίσεις Η δεύτερη φάση του Καραμπάς Κιλισέ, ως η καλύτερα διατηρημένη, προσφέρεται για κάποιες τεχνοτροπικές παρατηρήσεις. Πρόκειται για τέχνη ρεαλιστική και εξπρεσιονιστική, σύμφωνη με τα γενικότερα ρεύματα της εποχής. Χαρακτηριστικό δείγμα αποτελούν οι ορμητικές κινήσεις και τα εκφραστικά πρόσωπα στην παράσταση της Κοινωνίας των Αποστόλων. Το ζωγραφικό πλάσιμο των προσώπων, οι εκφραστικές φυσιογνωμίες, το ζωηρό βλέμμα, οι δυναμικές στάσεις και η ταραγμένη πτυχολογία παραπέμπουν κατεξοχήν στο ζωγραφικό διάκοσμο της Αγίας Σοφίας στην Αχρίδα. Ομοιότητες εντοπίζονται και με το διάκοσμο της Νέας Μονής Χίου, κυρίως ως προς την εικονογραφία και την πτυχολογία, παρά τον πιο ιερατικό, σχηματικό και δραματικό χαρακτήρα των ψηφιδωτών της Νέας Μονής. Γενικά, η απόδοση των κύριων προσώπων των αφηγηματικών σκηνών φαίνεται πως συνεχίζει την κλασική παράδοση του 10ου αιώνα, θυμίζοντας, σε κάποιες Δημιουργήθηκε στις 30/6/2017 Σελίδα 2/10
περιπτώσεις, την Παναγία των Χαλκέων στη Θεσσαλονίκη (1028), αν και κάποια δευτερεύοντα πρόσωπα αποδίδονται πιο αδέξια ή λαϊκότροπα. Τέλος, η παράσταση του Χριστού στην Εις Άδου Κάθοδο παραπέμπει στο ψηφιδωτό της Ζωής και του Κωνσταντίνου Θ' Μονομάχου στην Αγία Σοφία (1042-1050). 4.4. Φάση 2: Η κτητορική επιγραφή του ναού Στο δυτικό τοίχο του κυρίως ναού διακρίνεται γραπτή μεγαλογράμματη κτητορική επιγραφή, σύμφωνα με την οποία «ο ναός διακοσμήθηκε με τη συνδρομή του πρωτοσπαθάριου Μιχαήλ Σκεπίδη, της μοναχής Αικατερίνης και του μοναχού Νήφωνος, κατά τη βασιλεία του Κωνσταντίνου Δούκα, το έτος (φξθ' (=569), στη 14η ινδικτιώνα». Η τελευταία φράση απευθύνεται στους αναγνώστες της επιγραφής: «Εσείς που διαβάζετε να εύχεστε γι αυτούς στον Κύριο. Αμήν». Επομένως, η διακόσμηση, που κατά πάσα πιθανότητα περιορίζεται σε τοιχογράφηση του ναού, διεκπεραιώθηκε με τη χορηγία των τριών δωρητών που αναφέρονται ονομαστικά, η δε χρονολόγηση της εικονογράφησης τοποθετείται με ασφάλεια στο έτος 1060/1061, βάσει της αναγραφής του έτους από κτίσεως κόσμου και, δευτερευόντως, της ινδικτιώνος. 3 Τέλος, η αναφορά στον Κωνσταντίνο Ι' Δούκα προσδίδει τόνο επισημότητας στο ύφος του κειμένου, αλλά υπενθυμίζει και την εξάρτηση της περιοχής από την κεντρική εξουσία σε μια εποχή δύσκολη για την Καππαδοκία. 4.5. Φάση 2: Επιμέρους παραστάσεις των κτητόρων Στους τοίχους του κυρίως ναού σώζονται επιμέρους παραστάσεις των κτητόρων, συνοδευόμενες από γραπτές μεγαλογράμματες επιγραφές, που αναγράφουν το όνομα και το αξίωμα, την ιδιότητα και τους τίτλους των προσώπων. Πρόκειται για δεήσεις. Τα πλούσια ενδύματα που φέρουν τα πρόσωπα των κτητορικών παραστάσεων είναι ενδεικτικά ευμάρειας και κοινωνικής ισχύος. Στην ανατολική κόγχη του νότιου τοίχου εικονίζεται, όρθιος και μετωπικός, ένας άνδρας ώριμος, ο οποίος φέρει ένδυση ενδεικτική οικονομικής ευμάρειας και αξιώματος και ξίφος. Το αριστερό του χέρι, που σώζεται, είναι στραμμένο προς τα δεξιά του, πράγμα που υποστηρίζει την υπόθεση ότι στα δεξιά του θα υπήρχε κόγχη, στην οποία παριστανόταν κάποια άγια μορφή. Η επιγραφή που τον συνοδεύει («δέηση του δούλου του Θεού πρωτοσπαθαρίου του Σκεπίδη») υπαγορεύει την ταύτισή του με τον πρωτοσπαθάριο Μιχαήλ Σκεπίδη, που αναφέρεται στην κτητορική επιγραφή του δυτικού τοίχου. 4 Στο βάθος της δυτικής κόγχης του βόρειου τοίχου του ναού υπήρχε παράσταση της αγίας Αικατερίνης, η οποία έχει υποστεί πολλές φθορές, λόγω της διάνοιξης μιας εσοχής, και ταυτίζεται πλέον μόνο μέσω της σωζόμενης επιγραφής. Εκατέρωθεν της αγίας στέκονται δύο μορφές σε μικρότερη κλίμακα. Ο Jerphanion, που είχε δει το μνημείο σε καλύτερη κατάσταση, αναφέρει ότι επρόκειτο για δύο γυναίκες, οι οποίες ήταν στραμμένες προς την αγία Αικατερίνη και επιγράφονταν ως «Ειρήνη» και «Μαρία». Δυτικά της κόγχης σώζεται παράσταση μοναχής, η οποία ταυτίζεται ως μοναχή Αικατερίνη, μέσω της συνοδευτικής επιγραφής («Δέηση της δούλης του Θεού Αικατερίνης μοναχής»). Στην ανατολική πλευρά της κόγχης σώζεται ανδρική μορφή, η οποία φέρει πλούσια ενδύματα και εξάρτυση. Από τη συνοδευτική επιγραφή σώζεται μόνο η λέξη «Δέισις». Η μορφή παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με αυτή του Μιχαήλ Σκεπίδη στο νότιο τοίχο. Στην κεντρική κόγχη του βόρειου τοίχου του κυρίως ναού παριστάνεται ο αρχάγγελος Μιχαήλ με δύο γονυπετείς δωρητές εκατέρωθεν: μια γυναίκα με τα χέρια υψωμένα σε δέηση και με τη συνοδευτική επιγραφή «Δέηση της δούλης του Θεού Ευδοκίας» και ένας ηλικιωμένος άνδρας με τη συνοδευτική επιγραφή «Δέηση του δούλου του Θεού Νήφωνος μοναχού». Στο εσωτερικό της ανατολικής κόγχης στο βόρειο τοίχο, στη δυτική πλευρά της, ένας νέος αγένειος άνδρας παριστάνεται ελαφρώς στραμμένος προς τα αριστερά του και τείνοντας τα χέρια προς τη Βρεφοκρατούσα Θεοτόκο, που εικονίζεται στο βάθος της κόγχης. Φορά άμφια και συνοδεύεται από την επιγραφή «Δέηση του δούλου του Θεού Βασιλείου πρεσβυτέρου». 5. Οι κτήτορες του μνημείου Δημιουργήθηκε στις 30/6/2017 Σελίδα 3/10
Τρεις από τους δωρητές που εικονίζονται στις παραστάσεις δεήσεων του κυρίως ναού του Καραμπάς Κιλισέ ταυτίζονται, μέσω των συνοδευτικών επιγραφών, με τρία από τα πρόσωπα που αναφέρονται στην κτητορική επιγραφή: ο Μιχαήλ Σκεπίδης, η μοναχή Αικατερίνη και ο Νήφων. Φαίνεται πως αυτοί αποτελούν τους κυριότερους χορηγούς της διακόσμησης, με πρώτο το Μιχαήλ Σκεπίδη, ο οποίος εξαίρεται με την αναφορά του αξιώματος και τον τρόπο απεικόνισής του, ενώ τα υπόλοιπα εικονιζόμενα πρόσωπα πρέπει απλώς να συνέβαλαν στη χορηγία. Οι ερευνητές ανιχνεύουν σχέσεις συγγένειας μεταξύ των κτητόρων, με κριτήρια την αναφορά τους στην επιγραφή, το αξίωμα ή την ιδιότητά τους ή τη θέση και το συνδυασμό τους με άλλα πρόσωπα ή αγίους στις κτητορικές παραστάσεις, 5 και θεωρούν πολύ πιθανόν οι κτήτορες του ναού να ήταν γόνοι της οικογένειας Σκεπίδη, χωρίς όμως να είναι δυνατό να αποκατασταθούν με ασφάλεια οι μεταξύ τους συγγενικοί δεσμοί. Εξάλλου, το γεγονός ότι οι Αικατερίνη και Νήφων αναφέρονται ως μοναχοί οδήγησε στην υπόθεση ότι αφορμή για τη χορηγία υπήρξε η είσοδος κάποιων μελών της οικογένειας στο μοναχικό βίο. Η οικογένεια Σκεπίδη εκτιμάται ότι αποτελούσε μία από τις σημαντικές οικογένειες της περιοχής και ανήκε, ενδεχομένως, στην τοπική αριστοκρατία. Μέλη της εμφανίζονται ως χορηγοί και σε άλλους ναούς της Καππαδοκίας: ο πρωτοσπαθάριος και ύπατος Ιωάννης Σκεπίδης, που διατέλεσε επί του χρυσοτρικλίνου και στρατηγός, χορήγησε τουλάχιστον μία παράσταση στο Γκουεκλί Κιλισέ (Geyikli Kilise), ενώ η χορηγός του Τζαναβάρ Κιλισέ (Çanavar Kilise) Ευδοκία θεωρείται επίσης γόνος της οικογένειας Σκεπίδη. 6. Ο ζωγραφικός διάκοσμος των παρεκκλησίων Τα παρεκκλήσια 4, 5 και 6 του συγκροτήματος του Καραμπάς Κιλισέ είναι επίσης διακοσμημένα. Τα παρεκκλήσια 4 και 5 φέρουν γραμμικό διάκοσμο από σταυρούς σε μετάλλια και επιγραφές εμπνευσμένες από ομιλίες. Στην αψίδα του παρεκκλησίου 5, ειδικότερα, σώζονται τα ίχνη της παράστασης άνδρα γονυπετούς, ο οποίος συνοδεύεται από επιγραφή: «ο Θεός στο όνομά Του ας με σώσει και κατά τη δύναμή Του ας με κρίνει. Κοσμάς». Ας σημειωθεί ότι ο Jerphanion διέκρινε μία γυναικεία μορφή, με την επιγραφή «Αγία Σοφία», ενώπιον της οποίας γονάτιζε ο Κοσμάς. Το κείμενο της επιγραφής είναι βασισμένο στον Ψαλμό 54.1, ενώ ο τύπος της παράστασης οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο Κοσμάς είχε κάποια σχέση χορηγίας με το παρεκκλήσιο. Το παρεκκλήσιο 6 φαίνεται πως είχε περισσότερο ταφικό χαρακτήρα, καθώς ο ζωγραφικός του διάκοσμος συνίσταται στις ταφικές παραστάσεις και επιγραφές τεσσάρων μοναχών, για τις οποίες πιθανολογείται ότι είχε μεριμνήσει ο επίσκοπος Βαθύστροκος, που μνημονεύεται στην πιο σημαντική από αυτές: «Εγώ ο αββάς Βαθύστροκος, που πολύ κοπίασα σε τούτο το ναό και μετά πέθανα, ενθάδε κείμαι. Πέθανα το μήνα». Η επιγραφή δεν ολοκληρώθηκε ποτέ και κανείς δε συμπλήρωσε τη χρονολογία θανάτου. Οι παραστάσεις και οι επιγραφές των παρεκκλησίων 5 και 6 παρουσιάζουν αρκετά μεγάλη ομοιότητα μεταξύ τους και φαίνεται πως ανήκουν στην ίδια φάση, αλλά η ακριβής χρονολόγησή τους είναι επισφαλής, με δεδομένη την κακή διατήρησή τους. 7. Συμπεράσματα Στο Καραμπάς Κιλισέ ανιχνεύονται τρεις φάσεις διακόσμησης: Η πρώτη τοποθετείται στις αρχές του 10ου αιώνα και η δεύτερη χρονολογείται επιγραφικά το 1060/1061. Πριν από αυτές ανιχνεύεται ένα πρωιμότερο στρώμα, από το οποίο σώζεται μόνο μία παράσταση, η οποία δε φαίνεται να εντασσόταν σε ένα ευρύτερο εικονογραφικό πρόγραμμα. Ο διάκοσμος των λοιπών χώρων του συγκροτήματος, δηλαδή των παρεκκλησίων 4, 5 και 6, φαίνεται ότι εκτελέστηκε στην ίδια χρονική περίοδο, αλλά δεν είναι σαφές αν πρέπει να τοποθετηθεί πριν ή μετά τη διακόσμηση του ναού το 1060/1061. Παράλληλα, η μαρτυρία της χορηγίας της οικογένειας Σκεπίδη, στην οποία οφείλονται οι τοιχογραφίες του 1060/1061, αποτελεί πολύτιμη πηγή για την ιστορία του χώρου, καθώς δίνει τις κοινωνικές παραμέτρους της καλλιτεχνικής έκφρασης. Η κτητορική επιγραφή και οι παραστάσεις των χορηγών οδηγούν στη σύνδεση του μνημείου με την τοπική αριστοκρατία, ερμηνεύοντας σε μεγάλο βαθμό την υψηλή ποιότητα του διακόσμου, καθώς και επιμέρους εικονογραφικές και τεχνοτροπικές επιλογές. 1. Rodley, L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge New York Melbourne 1985), σελ. 201-202. 2. Η Jolivet-Lévy, C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords (Paris 1991), σελ. 268 και σημ. 81, δεν αποκλείει το ενδεχόμενο να πρόκειται για παράσταση του Αγίου Μανδηλίου, ανιχνεύοντας εικονογραφικά παράλληλα. Δημιουργήθηκε στις 30/6/2017 Σελίδα 4/10
3. Το σύνολο των ερευνητών είναι σύμφωνο με τη χρονολόγηση αυτή. Διαφορετική χρονολόγηση και ερμηνεία της κτητορικής επιγραφής δίνουν οι Restle, M., Zum Datum des Karabaş Kilise in Soğanlı Dere, Jarhrbuch des Österreichischen Byzantinistik 19 (1970), σελ. 261-266 Restle, M., Kappadokien, Reallexikon zur byzantinischen Kunst 3 (1978), στήλ. 1094-1096 Hild, F. Restle, M., Kappadokien. Kappadokia, Charsianon, Sebasteia und Lykandos (Τabula Ιmperii Βyzantini 2, Wien 1981), σελ. 283. Φαίνεται όμως ότι η άποψή του δεν έχει γίνει ευρύτερα αποδεκτή. 4. Βλ. Rodley, L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge New York Melbourne 1985), σελ. 200. 5. Βλ. Rodley, L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge New York Melbourne 1985), σελ. 200-201. Βιβλιογραφία : Giovannini L., Arts de Cappadoce, Genève 1971 Hild F., Restle M., Kappadokien. Kappadokia, Charsianon, Sebasteia und Lykandos, Wien 1981, TIB 2 Jolivet-Lévy C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords, Paris 1991 Restle M., Byzantine Wall-Painting in Asia Minor, Greenwich, Conn 1967 Rott H., Kleinasiatischen Denkmäler aus Pisidien, Pamphylien, Kappadokien und Lykien, Leipzig 1908 Bernardini L., "Les donateurs des églises de Cappadoce", Byzantion, 62, 1992, 118-140 Rodley L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia, Cambridge New York Melbourne 1985 Restle M., "Kappadokien", Reallexikon zur byzantinischen Kunst 3, Stuttgart 1978, 968-1115 Grégoire H., "Rapport sur un voyage d exploration dans le Pont et en Cappadoce", Bulletin de Correspondance Hellenique, 33, 1909, 3-169 Restle M., "Zum Datum der Karabaş Kilise im Soğanli Dere", Jarhrbuch des Österreichischen Byzantinistik, 19, 1970, 261-266 Thierry N., "L art monumental byzantin en Asie Mineure du XIe siècle au XIVe", Dumbarton Oaks Papers, 29, 1975, 87-91 Jerphanion G. de, Les églises rupestres de Cappadoce. Une nouvelle province de l art byzantin, Paris 1925-1942 Thierry N., "Etude stylistique des peintures de Karabas Kilise en Cappadoce, 1060-1061", Cahiers Archeologiques, 17, 1967, 161-175 Δικτυογραφία : Byzantine troglodyte churches of Cappadocia http://www.hitit.co.uk/tosee/cappy/goremeoam.html Karabaş Kilise: το εκκλησιαστικό συγκρότημα http://www.pbase.com/pbatchou/image/67214462 Δημιουργήθηκε στις 30/6/2017 Σελίδα 5/10
Karabaş Kilise: το εσωτερικό του ναού http://www.pbase.com/pbatchou/image/67214469 Γλωσσάριo : άντυγα (τόξου), η ή εσωρράχιο, το Εσωτερική επιφάνεια συνήθως σε τόξο ή καμάρα και γενικά σε καμπύλο αρχιτεκτονικό μέλος. Αρχάγγελοι, οι Ουράνια όντα, τάγμα αγγελικών δυνάμεων. Στη βυζαντινή τέχνη εικονίζονται σαν άνθρωποι, με φτερά όμως και φωτοστέφανο, φέροντας αυτοκρατορικά ενδύματα. αρχαϊκός διάκοσμος, ο Συμβατικός όρος για τη δήλωση του εικονογραφικού προγράμματος των καππαδοκικών ναών του β μισού του 9ου και του α μισού του 10ου αιώνα, με κύρια χαρακτηριστικά την απεικόνιση προφητικού οράματος στην αψίδα, τον εκτεταμένο χριστολογικό κύκλο με έμφαση στα θαύματα, τον αφηγηματικό χαρακτήρα των παραστάσεων και τη διάταξή τους σε ζώνες χωρίς διαχωριστικά πλαίσια. αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου επίσης τοξοειδής κατασκευή, μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. Γέννηση, η (του Χριστού) Στη βυζαντινή τέχνη η παράσταση της γέννησης του Χριστού περιλάμβανε αρχικά μόνο το Θείο Βρέφος στη φάτνη και τα ζώα που το περιστοίχιζαν και αργότερα εμπλουτίστηκε με πρόσωπα και επεισόδια: τη Θεοτόκο, τον Ιωσήφ, τους ποιμένες, την προσκύνηση των Μάγων κ.ά. Δέηση, η Όρος που χρησιμοποιείται συμβατικά από το 19ο αιώνα για να περιγράψει το εικονογραφικό θέμα με το Χριστό, όρθιο ή ένθρονο, εκατέρωθεν του οποίου στέκονται δεόμενοι η Θεοτόκος και ο Ιωάννης Πρόδρομος. Η σύλληψη της σύνθεσης απορρέει από το γεγονός ότι η Θεοτόκος και ο Ιωάννης ο Πρόδρομος θεωρούνται οι πρώτοι μάρτυρες της θεϊκής φύσης του Χριστού. Από τον 9ο αιώνα και εξής, όμως, ο συνδυασμός τους θεωρήθηκε ότι απηχεί το διαμεσολαβητικό ρόλο τους για τη σωτηρία των ανθρώπων. Στην αναπτυγμένη της μορφή η παράσταση της Δέησης περιλαμβάνει Aποστόλους και αγίους. Αποτελεί την κεντρική σκηνή της Δευτέρας Παρουσίας και κάποιων προφητικών οραμάτων. εικονογραφικό πρόγραμμα, το Το σύνολο των απεικονιζόμενων σκηνών και αγιολογικών μορφών στις επιφάνειες ενός ναού και η διάταξή τους στο χώρο. Από τη Μεσοβυζαντινή περίοδο και εξής το εικονογραφικό πρόγραμμα γνωρίζει κάποια τυποποίηση ως προς τη σταθερή παρουσία και τοποθέτηση ορισμένων σκηνών και μορφών σε συγκεκριμένα σημεία του ναού. Η συγκρότηση του εικονογραφικού προγράμματος εξελίσσεται με το χρόνο, ενώ η τυποποίηση δεν αποκλείει με κανέναν τρόπο ιδιαιτερότητες που σχετίζονται με τοπικές παραδόσεις, επιλογές του χορηγού, ταφική ή άλλη λειτουργία του ναού. Εις Άδου Κάθοδος, η Εικονογραφικό θέμα στην εκκλησιαστική ζωγραφική που εντάσσεται στις σκηνές του Δωδεκάορτου και εικονίζει το Χριστό να σπάει τις πύλες του Άδη και να ανασύρει τον Αδάμ και την Εύα από τα δεσμά του Άδη, που αναπαρίσταται συμβολικά. Την κεντρική παράσταση πλαισιώνουν ο Ιωάννης ο Πρόδρομος και οι προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης Δαβίδ και Σολομών. Η σκηνή γνώρισε πολλές παραλλαγές ως προς τα συμμετέχοντα πρόσωπα και ως προς τις εικονογραφικές λεπτομέρειες. εξπρεσιονιστικός, ο Κάθε καλλιτεχνική δημιουργία που χαρακτηρίζεται από την έμφαση στην έκφραση έντονων συγκινησιακών ή συναισθηματικών καταστάσεων, συμβατή τρόπον τινά με το πνεύμα του καλλιτεχνικού ρεύματος του εξπρεσιονισμού. επί του χρυσοτρικλίνου Αξιωματούχος των ανακτόρων επιφορτισμένος με την τήρηση του πρωτοκόλλου, την άσκηση δηλαδή της τέχνης του αρτικλίνου, στην αίθουσα του θρόνου και στα διαμερίσματα της αυτοκρατορικής οικογένειας. επίκληση ή επικλητική επιγραφή, η Επιγραφή στην οποία γίνεται επίκληση της βοήθειας του Θεού ή άγιου προσώπου. Στις επικλητικές επιγραφές αναγράφονται συχνά τα ονόματα κτητόρων ή αναθετών. επίσκοπος, ο Αιρετό εκκλησιαστικό αξίωμα το οποίο έφερε ο υπεύθυνος για την καθοδήγηση και την επιτήρηση του χριστιανικού πληθυσμού της πόλης. Δημιουργήθηκε στις 30/6/2017 Σελίδα 6/10
Ευαγγελισμός, ο (της Θεοτόκου) Η εμφάνιση του Αρχαγγέλου Γαβριήλ στην Παναγία, ο οποίος ανήγγειλε την είδηση της έλευσης του Αγίου Πνεύματος και της Γέννησης του Χριστού. Στη βυζαντινή τέχνη η σκηνή του Ευαγγελισμού παριστάνει τον Αρχάγγελο Γαβριήλ που πλησιάζει την όρθια ή καθιστή Θεοτόκο. Συχνά εμπλουτίζεται με επιμέρους εικονογραφικά στοιχεία ή γνωρίζει παραλλαγές. θόλος, ο Ημισφαιρική οροφή. θριαμβικό τόξο, το Στη ρωμαϊκή αρχτεκτονική: Μνημειακή πύλη που ανεγειρόταν για την υποδοχή του νικηφόρου επικεφαλής των ρωμαϊκών λεγεώνων στρατηγού ή αυτοκράτορα. Στη βυζαντινή αρχιτεκτονική: Το τόξο που σχηματίζει ο τοίχος πάνω από την Ωραία Πύλη και χωρίζει το Ιερό από τον κυρίως ναό, στο σημείο συμβολής της απόληξης του Ιερού Βήματος και του κυρίως ναού. Στις σταυροειδείς βασιλικές είναι το τόξο που σχηματίζεται στη διασταύρωση της στέγης του εγκάρσιου με το κεντρικό κλίτος. Ιερό Βήμα, το Ο χώρος στο ανατολικό άκρο του ναού που περικλείεται από την αψίδα και χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το φράγμα του πρεσβυτερίου ή το τέμπλο. Στο Ιερό Βήμα τελείται η Θεία Ευχαριστία. ινδικτιών, η Κύκλος 15 ημερολογιακών ετών, που χρησιμοποιούνταν για τον προσδιορισμό του έτους στο Μεσαίωνα. Αρχικά σήμαινε έναν έκτακτο αγροτικό φόρο, ενώ στη συνέχεια ένα φόρο του οποίου το ύψος παρέμενε σταθερό για έναν κύκλο 15 ετών (επί Κωνσταντίνου Α ). Σταδιακά απέκτησε και χρονολογικό χαρακτήρα, τον οποίο διατήρησε και αφότου ο φόρος έπαψε να υφίσταται. Το σύστημα χρονολόγησης με ινδικτιώνες επισημοποιήθηκε επί Ιουστινιανού Α. Δεν ήταν απολύτως ακριβές σύστημα, καθώς αυτό που προσδιορίζεται είναι η εσωτερική αρίθμηση των ετών κάθε ινδικτιώνας (πρώτης, δεύτερης έως δέκατης πέμπτης), ενώ η αρίθμηση των ινδικτιώνων δεν είναι πάντα σαφής. καμάρα, η Θολωτή κατασκευή ημικυκλικής διατομής. Χρησιμοποιείται συχνά ως είδος απλής στέγης με ημικυλινδρικό θόλο. κόγχη, η Ημικυκλικής κάτοψης εσοχή στην επιφάνεια του τοίχου. Κόγχη ονομάζεται επίσης η αψιδωτή απόληξη μιας πλευράς ορθογώνιου χώρου. Κοινωνία των Αποστόλων, η Παράσταση που απεικονίζει την πράξη της διανομής του άρτου και του οίνου από το Χριστό-Αρχιερέα στους μαθητές του. Στη μνημειακή ζωγραφική κοσμεί κατά κανόνα τον ημικύλινδρο της αψίδας του ιερού. κτήτορας, ο Κληρικός ή λαϊκός ο οποίος συμβάλλει οικονομικά προκειμένου να χρηματοδοτηθεί ένα συγκεκριμένο οικοδόμημα (ή οικοδομικό πρόγραμμα), έργο τέχνης κ.λπ. Στην περίπτωση του οικοδομήματος ο κτήτορας συνδέεται συνήθως με το έργο μέσω κάποιας ειδικής νομικής σχέσης (κατοχή, νομή, επικαρπία ή άλλο). κυρίως ναός, ο Ως κυρίως ναός χαρακτηρίζεται το μεγάλο κεντρικό τμήμα του ευκτήριου οίκου, ανάμεσα στο νάρθηκα και το Ιερό Βήμα. Πρόκειται για το χώρο όπου οι πιστοί παρακολουθούν τη λειτουργία. λώρος, ο Επιμήκης πλατιά υφασμάτινη ταινία που τυλίγεται με συγκεκριμένο τρόπο γύρω από το σώμα, ώστε να σχηματίζει ένα Χ στο στήθος. Αρχικά στοιχείο της ρωμαϊκής αριστοκρατικής ενδυμασίας (των υπάτων), διατηρήθηκε στο Βυζάντιο ως διακριτικό του αυτοκρατορικού ενδύματος. Στην εικονογραφία χρησιμοποιείται για τους Αρχαγγέλους. μετάλλιο, το Στη βυζαντινή ζωγραφική ο όρος αποδίδει τον κύκλο μέσα στον οποίο τοποθετούνται είτε συνεπτυγμένες παραστάσεις είτε τιμώμενα πρόσωπα σε προτομή είτε φυτικά ή γεωμετρικά μοτίβα, καθώς και επιγραφές. Μεταμόρφωση, η Παράσταση του Δωδεκάορτου που απεικονίζει το επεισόδιο της εμφάνισης του Χριστού εν δόξη πάνω στο όρος Θαβώρ. Η σκηνή εκτυλίσσεται σε δύο μέρη: στο ανώτερο, στην κορυφή του όρους, παριστάνεται ο Χριστός στο κέντρο περιβαλλόμενος από δόξα και πλαισιωμένος από τους προφήτες Μωυσή και Ηλία στραμμένους προς το κέντρο και σε στάση δέησης, ενώ στο κατώτερο, στους πρόποδες του βουνού, βρίσκονται οι τρεις μαθητές του Χριστού Πέτρος, Ιάκωβος και Ιωάννης, σε στάσεις που δηλώνουν την έκπληξη και το ξάφνιασμά τους από το γεγονός. ομιλία, η Είδος της εκκλησιαστικής γραμματείας. Πρόκειται για λόγο που εκφωνείται κατά τη διάρκεια της λειτουργίας και στον οποίο Δημιουργήθηκε στις 30/6/2017 Σελίδα 7/10
αναπτύσσεται ένα ορισμένο θέμα από την Αγία Γραφή ή ερμηνεύεται μια βιβλική ιστορία, παραβολή ή δίδαγμα. Οι ομιλίες γίνονταν συχνά το όχημα για να εγκωμιάσει ο ρήτορας τον αυτοκράτορα ή τον πατριάρχη. παραστάδα, η Επίμηκες αρχιτεκτονικό μέλος, εγκάρσια τοποθετημένο σε τοίχους, συνήθως για τη στήριξη γείσων ή αετωμάτων. παρεκκλήσιο, το (λατ. martirium) Πρόκειται για μικρών διαστάσεων ναό ο οποίος είτε είναι αυτόνομος είτε ανήκει σε κάποιο ίδρυμα ή εξαρτάται από μεγαλύτερο ναό. Στο Βυζάντιο τα παρεκκλήσια είχαν συχνά ταφική χρήση. πρωτοσπαθάριος, ο Ο πρώτος σπαθάριος ήταν υψηλό κατά κανόνα στρατιωτικό αξίωμα της αυτοκρατορικής ιεραρχίας, το οποίο συνήθως παρείχε και το δικαίωμα συμμετοχής στη σύγκλητο, και ακολούθως τιμητικός τίτλος. Αποδιδόταν και σε ευνούχους. Μετά τον 11ο αιώνα έχασε σταδιακά τη σημασία του. Σταύρωση, η Στη βυζαντινη τέχνη η αναπαράσταση του σταυρικού θανάτου του Xριστού, σύνθεση ενίοτε πολυπρόσωπη, οπότε περιλαμβάνει τους δύο ληστές εκατέρωθεν, το επεισόδιο της διάτρησης των πλευρών του Xριστού από τον επικεφαλής Pωμαίο στρατιωτικό, τους στρατιώτες να διαμοιράζονται σαν λάφυρα τα ενδύματα του Xριστού. Στη μονοφυσιτική εικονογραφική παράδοση ο Xριστός απεικονίζεται ζωντανός επάνω στο σταυρό, με τα μάτια ανοιχτά. στρατηγός, ο Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο τα καθήκοντα του στρατηγού ήταν πολιτικά. Στη Μέση Βυζαντινή περίοδο ο στρατηγός ήταν αξιωματούχος επικεφαλής του θέματος (στρατός και περιοχή δικαιοδοσίας) συγκέντρωνε στα χέρια του τόσο στρατιωτική όσο και πολιτική εξουσία. Κατά την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο περιορίστηκε στο στρατιωτικό ρόλο του. σύμβολα ευαγγελιστών, τα Τα τέσσερα ζώδια που αποτελούσαν το Τετράμορφο στο όραμα του Ιεζεκιήλ, δηλαδή ο άγγελος, ο λέων, ο αετός και ο βους, τα οποία από το 2ο αιώνα συνδέθηκαν με τα τέσσερα Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης και σταδιακά έφτασαν να θεωρούνται τα σύμβολα των τεσσάρων ευαγγελιστών (Ματθαίος-άγγελος, Μάρκος-λέων, Λουκάς-βους, Ιωάννης-αετός). τεταρτοσφαίριο, το Το θολωτό επιστέγασμα μιας αψιδωτής κόγχης. Το όνομά του περιγράφει το σχήμα του, που είναι το μισό ενός ημισφαιρίου. Το τεταρτοσφαίριο της αψίδας του Ιερού Βήματος ονομάζεται σπανιότερα και κόγχη. τύμπανο, το 1. Η τριγωνική επιφάνεια που «κλείνει» το βάθος του αετώματος και συνήθως φέρει ανάγλυφη ή ολόγλυφη διακόσμηση (Αρχαιότητα). 2. Τύμπανο τόξου (Ρωμαϊκή-Βυζαντινή περίοδος): Επίπεδη επιφάνεια που βρίσκεται μέσα σε τόξο ή αρκοσόλιο, π.χ. πάνω από τη Βασίλειο Πύλη ανάμεσα στο νάρθηκα και τον κυρίως ναό. 3. Τύμπανο τρούλου (Βυζάντιο): Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική αποτελεί ένα κυκλικό ή πολυγωνικό τμήμα πάνω στο οποίο στηρίζεται ο ημισφαιρικός θόλος. Υπαπαντή, η Χριστιανική εορτή με την οποία εορτάζεται η είσοδος του Χριστού στο ναό από την Παναγία, 40 ημέρες μετά τη γέννησή του (2 Φεβρουαρίου). Στην τέχνη το επεισόδιο αυτό περιλαμβάνει σταθερά την Παναγία και το Θείο Βρέφος, το γέροντα αρχιερέα του ναού Συμεών και τον Ιωσήφ, ενώ συχνά παρευρίσκεται και η προφήτισσα Άννα υπό την επίδραση της αφήγησης του Ευαγγελιστή Λουκά (β, 22-38). ύπατος, ο (consul) Αξιωματούχος του ρωμαϊκού κράτους. Την περίοδο της Δημοκρατίας ήταν το ανώτατο πολιτικό και στρατιωτικό αξίωμα της πολιτείας, ενώ κάθε χρόνο εκλέγονταν δύο ύπατοι. Το υπατικό αξίωμα επιβίωσε και στην Αυτοκρατορική περίοδο με τιμητικό πλέον χαρακτήρα, καθώς και στην Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο. Μετά τον 6ο αιώνα η θέση του υπάτου στη βυζαντινή αυλική ιεραρχία ήταν χαμηλή, μόλις ανώτερη του σπαθαρίου, αλλά το 10ο αιώνα εμφανίζεται και πάλι ως αξίωμα, πιθανώς με δικαστικές αρμοδιότητες. Ο τίτλος του υπάτου παύει να χρησιμοποιείται μετά το 12ο αιώνα. χιτών, ο Τύπος ενδύματος που αποτελείται από τετράγωνο μάλλινο ύφασμα το οποίο ράβεται στις δύο πλευρές του. Χριστός εν δόξη, ο (λατ. Majestas Domini). Παράσταση του Χριστού που συνδυάζει στοιχεία από αποκαλυπτικά και προφητικά οράματα. Ο Χριστός εικονίζεται καθισμένος σε ουράνιο τόξο ή σε θρόνο, με υψωμένο το δεξί χέρι και κρατώντας κώδικα Ευαγγελίου στο αριστερό. Περιβάλλεται από δόξα από την οποία προβάλλουν τα τέσσερα σύμβολα των ευαγγελιστών, πολυόμματα, τροχοί και άγγελοι. Παραθέματα Οι επιγραφές στο συγκρότημα του Καραμπάς Κιλισέ, στη Σόανδο Καππαδοκίας Δημιουργήθηκε στις 30/6/2017 Σελίδα 8/10
Α. Ναός, αρχικό στρώμα εικονογράφησης Νότιος τοίχος, δυτική κόγχη: Κ(ύρι)Ε ΒΟΙ[θι] ΤΟΝ ΔΟΥ ΛΟΝ ΣΟΥ ΡΟΥΣΤΙΑ ΚΟΝ Β. Ναός, στρώμα εικονογράφησης φάσης 2 1. Δυτικός τοίχος: + ΕΚΑΛΙΕΡΓΗΘΙ Ο ΝΑΟΣ ΟΥΤΟΣ ΔΗΑ ΣΥΝΔΡΟΜΙΣ ΜΙΧΑΗΛ ΠΡΟΤΟΣΠΑΘΑΡΙΟΥ ΤΟΥ CΚΕΠΙΔΙ ΚΕ ΕΚΑΤΕΡΙΝΙΣ ΜΟΝΑΧ(ης) ΚΕ ΝΥΦΟΝΟΣ (μον)αχ(ου) ΕΠΙ ΒΑΣΙΛΕΟΣ ΚΩΝ ΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΤΟΥ ΔΟΥΚΑ ΕΤΟΣ φξθʹ ΗΝΔΙΚΤΗΟΝΟΣ ιδʹ. Υ ΑΝΑΓΗΝΟΣΚΩΝΤΕΣ ΕΥΧΕΣΘΕ ΑΥΤΟΥΣ ΔΗΑ ΤΩ Κ (υριο)ν. ΑΜΗΝ. 2. Νότιος τοίχος, ανατολική κόγχη: ΔΕΙΣΙΣ ΤΟΥ [δού λου του θ(εο)υ ασ]παθαριου ΤΟΥ CΚΕΠΙΔΗ 3. Βόρειος τοίχος, δυτική κόγχη: ΔΕΙΣΙΣ ΤΙΣ ΔΟΥΛΙΣ ΤΟΥ Θ(εο)Υ ΕΚΑΤΕ ΡΙΝΑΣ ΜΟΝΑ ΧΙΣ 4. Βόρειος τοίχος, κεντρική κόγχη: α. ΔΕΙΣΙΣ ΤΗΣ ΔΟΥ ΛΙΣ ΤΟΥ Θ(εο)Υ ΕΥ ΔΟΚΙΑΣ β. ΔΕΙΣΙΣ ΤΟΥ ΔΟΥ ΛΟΥ ΤΟΥ Θ(εο)Υ ΝΥΝΦΟ ΝΟΣ ΜΟΝΑΧΟΥ 5. Βόρειος τοίχος, ανατολική κόγχη: Δημιουργήθηκε στις 30/6/2017 Σελίδα 9/10
ΔΕΙΣΙΣ ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΤΟΥ Θ(εο)Υ ΒΑΣΙΛΙΟΥ ΠΡ(εσβυτέρου) Γ. Παρεκκλήσιο 5, αψίδα Θ(εο)Σ ΕΝ ΤΩ ΟΝΟ ΜΑΤΙ ΣΟ ΣΟΣΟ ΜΕ ΚΕ ΕΝ ΤΙ ΔΥ [ν]αμαι ΣΟΥ ΚΡΙ [ον μ]ε Κ[ος]ΜΑΣ Δ. Παρεκκλήσιο 6 ΕΓΟ Ο ΒΑΘΥΣΤΡΟ ΚΟΣ Ο ΑΒΑΣ Ο ΠΟ ΛΑ ΚΑΜΟΝ ΗΣ ΤΟ ΝΑΟΝ ΤΟΥΤΟΝ ΚΕ ΜΕ[τα]Ε ΤΑΥΤΑ ΑΠΟ ΘΑΝΟΝ ΕΝΘΑ ΚΑ ΤΑΚΗΜΕ ΕΤΕΛΗΟ ΘΗΝ ΜΗΝΗ Βοηθ. Κατάλογοι Κατάλογος των παριστάμενων δωρητών του ναού στο Καραμπάς Κιλισέ, στη Σόανδο Καππαδοκίας: Νότια κόγχη: πρωτοσπαθάριος Σκεπίδης Βόρειος τοίχος, δυτική κόγχη: μοναχή Αικατερίνη αταύτιστη ανδρική μορφή Ειρήνη Μαρία Βόρειος τοίχος, κεντρική κόγχη: Ευδοκία μοναχός Νήφων Βόρειος τοίχος, ανατολική κόγχη: πρεσβύτερος Βασίλειος Δημιουργήθηκε στις 30/6/2017 Σελίδα 10/10