Αξιολογώντας την Πράξη Αναζητώντας κριτήριο/α ηθικής ορθότητας Ανατρέποντας τις ενστάσεις για τη δυνατότητα ηθικής σκέψης και πράξης Αναδεικνύοντας τη σημασία της ηθικής στάσης Ένα πρακτικό παράδειγμα 1 ergastiriophilosophias.blogspot.com
Αναζητώντας την έννοια της αρετής 2 ergastiriophilosophias.blogspot.com
Η σημασία του χαρακτήρα Ηράκλειτος: ἦθος ἀνθρώπῳ δαίμων Δημόκριτος: εὐδαιμονίη ψυχῆς και κακοδαιμονίη Πλάτων: αἰτία ἑλομένου θεός ἀναίτιος Αριστοτέλης: ἡ εὐδαιμονία ἐστὶ ψυχῆς ἐνεργεία τις κατ ἀρετὴν τελείαν Ο άνθρωπος αναδεικνύεται ως κατ εξοχήν υπεύθυνος για την επίτευξη της ευτυχίαςευδαιμονίας του. Στόχος η κατάκτηση της αρετής (αποσαφήνιση του όρου). Ο ρόλος της πόλεως και της παιδείας. 3 ergastiriophilosophias.blogspot.com
Ερμηνεύοντας τον Αριστοτέλη «Η [ηθική] αρετή λοιπόν είναι μια έξη που: α) αφορά τη λήψη των αποφάσεών μας, β) βρίσκεται στο μέσον, στο μέσον όμως σε σχέση προς εμάς το μέσον αυτό καθορίζεται από τη λογική - πιο συγκεκριμένα, από τη λογική, πιστεύω, που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος είναι μεσότητα μεταξύ δύο κακιών, που η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής και η άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμη με το νόημα ότι ορισμένες κακίες αποτελούν έλλειψη και άλλες πάλι υπερβολή σε σχέση με αυτό που πρέπει, είτε στα πάθη είτε στις πράξεις, ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον. Από την άποψη λοιπόν της ουσίας της, και όσο μας ενδιαφέρει ο ορισμός της φύσης της, η αρετή είναι μεσότητα, από την άποψη όμως του σωστού και του άριστου είναι ασφαλώς κάτι που βρίσκεται στο ψηλότερο σκαλί». (Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, 1102b36-1107a8, μτφρ. Δ. Λυπουρλής [με τροποποιήσεις]) 4 ergastiriophilosophias.blogspot.com
Βασικές παράμετροι Οι φυσικές προδιαθέσεις, τα όπλα της ανθρώπινης φύσης και η μετάπλασή τους επ ωφελεία της αρετής. Ο ρόλος της πόλεως (σύνδεση ηθικής-πολιτικής): α) ο παιδευτικός ρόλος του νόμου β) η κοινωνική διάσταση της αρετής Η σημασία της παιδείας ορθής παιδείας Η σημασία της πράξης με γνώμονα τη μεσότητα, το μέτρο 1) από την ὕβρι στην ἁμαρτία που οδηγεί στην κακία 2) απομάκρυνση από τη νοησιαρχική αντίληψη περί αρετής Η σημασία της προαίρεσης 5 ergastiriophilosophias.blogspot.com
Οι δυσκολίες (;) η ελληνική πόλις-κράτος # οι σύγχρονες πολιτείες το περιεχόμενο της ευδαιμονίας στην αρχαιότητα και σήμερα ο τρόπος ζωής του 21 ου αιώνα περιοριστική/αριστοκρατική αντίληψη ελληνοκεντρική Η θεωρία αυτή έχει αξία, επειδή αναγνωρίζει την ανάγκη να επιβληθεί κάποιο σύστημα ή, όπως λέει ο Αριστοτέλης, κάποια συμμετρία στις πολύμορφες τάσεις που υπάρχουν μέσα μας. H συμμετρία είναι, βέβαια, έννοια ποσοτική, αλλά η αγαθή πράξη έχει και την ποσοτική της πλευρά δεν πρέπει να είναι πολύ λίγη ούτε πάρα πολλή. Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν δίκιο όταν υποστήριζαν ότι για να παράγει κανείς οποιοδήποτε αγαθό απαιτούνται ορισμένες ποσοτικές σχέσεις, η ποιότητα στηρίζεται στην ποσότητα. Ross W.D., Ο Αριστοτέλης σσ. 278-9 6 ergastiriophilosophias.blogspot.com
Υπολογίζοντας τις συνέπειες των πράξεών μας Η πράξη δεν κρίνεται από τις προθέσεις ή τα εγγενή χαρακτηριστικά, αλλά από τα αποτελέσματά της. 7 ergastiriophilosophias.blogspot.com
Η σημασία της ηδονής Α «Επειδή η ηδονή είναι το πρωταρχικό και έμφυτο αγαθό, δεν προτιμούμε οποιαδήποτε ηδονή: ορισμένες φορές αντιπαρερχόμαστε πολλές ηδονές, όταν μας προξενούν μεγαλύτερες δυσκολίες. Ανάλογα, θεωρούμε πολλούς πόνους προτιμότερους από μερικές ηδονές, όταν μακροχρόνια βάσανα τα ακολουθεί εντονότερη ηδονή. [...] Όταν λέμε ότι η ηδονή είναι ο σκοπός της ζωής, δεν εννοούμε τις ηδονές των ασώτων και τις αισθησιακές ηδονές, όπως νομίζουν κάποιοι που αγνοούν, διαφωνούν ή παρερμηνεύουν τις απόψεις μας εννοούμε την απουσία σωματικού πόνου και ψυχικής ταραχής. Γιατί την ευχάριστη ζωή δεν την κάνουν ούτε οι συνεχείς οινοποσίες και οι διασκεδάσεις, ούτε η απόλαυση αγοριών και γυναικών ή ψαριών και όσων άλλων προσφέρει ένα πολυτελές τραπέζι, αλλά ο νηφάλιος στοχασμός, ο οποίος αναζητά τις αιτίες κάθε προτίμησης και κάθε αποστροφής και απομακρύνει τις δοξασίες που προκαλούν μεγάλη σύγχυση στην ψυχή». (Επίκουρος Επιστολή προς Μενοικέα, μτφρ. Γ. Ζωγραφίδη) 8 ergastiriophilosophias.blogspot.com
Η σημασία της ηδονής Β «Η διδασκαλία που αποδέχεται ως θεμέλιο της ηθικής την ωφέλεια ή την αρχή της μέγιστης ευτυχίας πρεσβεύει ότι οι πράξεις είναι ορθές στον βαθμό που μεγιστοποιούν την ευτυχία [για τον μεγαλύτερο κατά το δυνατόν αριθμό ανθρώπων] και εσφαλμένες στον βαθμό που τείνουν να προκαλούν ό,τι αντίκειται σε αυτήν. Ως ευτυχία εννοούνται η ηδονή και η απουσία του πόνου ως δυστυχία, ο πόνος και η στέρηση της ηδονής. [...] Η παραδοχή του γεγονότος ότι κάποια είδη ηδονής είναι περισσότερο επιθυμητά και αξιόλογα από άλλα είναι απόλυτα σύμφωνη με την αρχή της ωφέλειας. [...] Εάν μου τεθεί το ερώτημα τι εννοώ με τις ποιοτικές διαφορές των ηδονών ή τι καθιστά μια ηδονή πιο αξιόλογη από μια άλλη, εκτός από το μεγαλύτερο μέγεθος της, μία μόνο απάντηση μπορώ να δώσω. Εάν μεταξύ δύο ηδονών υπάρχει μία την οποία σταθερά προτιμούν όλοι ή σχεδόν όλοι όσοι είχαν εμπειρία και των δύο, ανεξάρτητα από οποιοδήποτε αίσθημα υποχρέωσης προτίμησής της, αυτή είναι η πλέον επιθυμητή ηδονή. [...] (John Stuart Mill, Ωφελιμισμός, μτφρ. Φ. Παιονίδης, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2002, σ. 80-85) 9 ergastiriophilosophias.blogspot.com
Ενστάσεις στη θεωρία του ωφελιμισμού 1. Αδυναμία πρόβλεψης με ασφάλεια των αποτελεσμάτων των πράξεών μας 2. Δυσκολία «μέτρησης» της παραγόμενης ωφέλειας 3. Ποικιλία ηδονών, διαφορετικές εκτιμήσεις 4. Η υποτίμηση των μέσων στο όνομα της μεγιστοποίησης της ωφέλειας «Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα»(;) 10 ergastiriophilosophias.blogspot.com
Επιβάλλοντας την καθολικότητα των ηθικών αρχών 11 ergastiriophilosophias.blogspot.com
Μία καθημερινή περίπτωση Κάποιος άνθρωπος σπεύδει να βοηθήσει έναν φίλο του ο οποίος έχει παρανομήσει, ώστε να αποφύγει τη δίκαιη τιμωρία του, γιατί τον αγαπά και πιστεύει πως έχει το ηθικό καθήκον να του συμπαρασταθεί με αυτό τον τρόπο. Εσείς τι θα κάνατε, αν βρισκόσασταν ποτέ σε παρόμοια θέση; Πώς θα έκρινε ο Καντ την ηθική αυτής της έμπρακτης εκδήλωσης αγάπης; (Δες το επόμενο κείμενο.) 12 ergastiriophilosophias.blogspot.com
Η κατηγορική προσταγή Θα εξεταστεί η έννοια του καθήκοντος που εμπεριέχει την έννοια της καλής θέλησης. [...] Η ηθική αξία μιας πράξης που γίνεται από καθήκον δεν έγκειται στον σκοπό ο οποίος επιδιώκεται με αυτή την πράξη, αλλά στον γνώμονα σύμφωνα με τον οποίο αυτή η πράξη αποφασίζεται. Η ηθική αξία δεν μπορεί να υπάρχει αλλού παρά μόνο στο αξίωμα που καθορίζει τη θέληση, άσχετα από τους σκοπούς, οι οποίοι μπορεί να πραγματοποιηθούν με μια τέτοια πράξη. [...] Το καθήκον είναι η αναγκαιότητα μιας πράξης που προκύπτει από σεβασμό για τον ηθικό νόμο. [...] Αυτονομία της θέλησης είναι η ιδιότητα της θέλησης να είναι η ίδια νόμος για τον εαυτό της. [...] Η πρόταση η θέληση είναι σε όλες τις πράξεις νόμος στον εαυτό της αναδιατυπώνει απλώς το αξίωμα: δεν πρέπει να πράττουμε σύμφωνα με κανέναν άλλο γνώμονα από εκείνον που μπορεί να εκληφθεί ως καθολικός νόμος. Αλλά αυτή ακριβώς είναι η διατύπωση της καθολικής προστακτικής και το αξίωμα της ηθικότητας άρα μια ελεύθερη θέληση και μια θέληση κάτω από ηθικούς νόμους είναι ένα και το αυτό...» (Ι. Καντ, Τα θεμέλια της μεταφυσικής των ηθών, μτφρ. Γ. Τζαβάρας, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1984, σ. 33, 42-43, 97, 106-107) 13 ergastiriophilosophias.blogspot.com
«Πράττε έτσι, ώστε να χρησιμοποιείς την ανθρωπότητα, τόσο στο πρόσωπο σου όσο και στο πρόσωπο του άλλου ανθρώπου, πάντα ταυτόχρονα ως σκοπό και ποτέ μόνο ως μέσο». (Ι. Καντ, Τα θεμέλια της μεταφυσικής των ηθών, μτφρ. Γ. Τζαβάρα, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1984, σ. 81) Ο ηθικός νόμος: εγγύηση για να συμβιώνουμε αρμονικά ως λογικά όντα, αλλά και για την ελευθερία μας Η αυτοδέσμευση: απόρροια της ορθολογικής και αυτόνομης βούλησής μας Απόλυτος σεβασμός της αξιοπρέπειας και των δικαιωμάτων των άλλων Δυσκολίες: 1. Η κατοχύρωση των θετικών υποχρεώσεών μας π.χ. αλληλοβοήθεια 2. Η αυστηρότητα της κατηγορικής προσταγής 3. Η έλλειψη εμπιστοσύνης στα θετικά ανθρώπινα συναισθήματα έμφαση στον ορθό λόγο. 14 ergastiriophilosophias.blogspot.com
Απορρίπτοντας τις ενστάσεις για τη δυνατότητα ηθικής σκέψης - πράξης Γιατί αξίζει να είναι ηθικός ένας άνθρωπος; 15 ergastiriophilosophias.blogspot.com
1 η ένσταση: Οι μεταηθικές θεωρίες Η ηθική ως ζήτημα καθαρά υποκειμενικών συναισθηματικών αντιδράσεων, που δεν μπορούν να ελεγχθούν ορθολογικά. «οι ηθικές έννοιες είναι μη αναλύσιμες, επειδή απλώς είναι ψευδοέννοιες» A. Ayer Αντεπιχειρήματα: 1. Η καθημερινή διατύπωση περίπλοκων και πειστικών ηθικών επιχειρημάτων. 2. Οι άνθρωποι χαρακτηρίζονται από μία στοιχειώδη ευαισθησία, ένα συναίσθημα συμπάθειας (Χιουμ) 16 ergastiriophilosophias.blogspot.com
2 η ένσταση: Ο ηθικός σχετικισμός Δεν μπορούν να υπάρξουν αξίες και αρχές που να ισχύουν καθολικά, ανεξάρτητα από την εποχή και τον τρόπο εφαρμογής τους. Αντεπιχειρήματα: 1. Οι αντιτιθέμενες πεποιθήσεις υπόκεινται σε ανάλογες αρχές που αποσκοπούν στην ωφέλεια του συνόλου (κοινό αξιακό υπόβαθρο). 2. Το ρυθμιστικό ιδεώδες η συνειδητοποίηση της σημασίας της υιοθέτησης μιας ηθικής στάσης. 3. Η αυτοαναίρεση του σχετικισμού. 17 ergastiriophilosophias.blogspot.com
3 η ένσταση: Τα εγωιστικά κίνητρα Το βαθύτερο κίνητρο κάθε ηθικής πράξης είναι η προσωπική μας ικανοποίηση: να νιώσουμε καλά εμείς. Αντεπιχειρήματα: 1. Βασικό κίνητρο μίας αλτρουιστικής πράξης: η ωφέλεια του άλλου. 2. Στόχος της πράξης: η αντιμετώπιση του προβλήματος του άλλου. 3. Σημασία έχει η ίδια η δυνατότητα αλτρουιστικής συμπεριφοράς, πολλές φορές με κίνδυνο για εμάς. 18 ergastiriophilosophias.blogspot.com
4 η ένσταση: Η απουσία ελεύθερης βούλησης Ντετερμινισμός: Όλα τα συμβάντα στον κόσμο μας καθορίζονται από προηγούμενα συμβάντα σύμφωνα με νόμους αιτιακούς και ότι οι πράξεις μας δεν αποτελούν εξαίρεση. Αντεπιχειρήματα: 1. Σύγχρονη φυσική (αρχή της απροσδιοριστίας). 2. Δυνατότητα κρίσης της ηθικής ποιότητας των αποφάσεων και των πράξεών μας. «να ενεργεί κατά τρόπο που συμβάλλει στην εναρμόνιση του πνεύματός του με τη βούληση εκείνου που κυβερνά το σύμπαν» 19 ergastiriophilosophias.blogspot.com
Γιατί αξίζει να είμαστε ηθικοί; «Η ηθική διέπεται από ορισμένες σταθερές, έχει κάποιον ενιαίο πυρήνα, οριοθετείται από κοινούς άξονες που συνιστούν οικουμενικές ηθικές αρχές παράλληλα με τις κοινωνικές και πολιτισμικές αξίες. Η συνάρτησή της με την ορθολογικότητα, το αίτημα της καθολικότητας και της αμεροληψίας, το ενδιαφέρον για τον άλλον, η προώθηση της κοινωνικής αρμονίας με επιβολή αυτοπεριορισμών και καταδίκη αντικοινωνικών πράξεων και η περιχαράκωση του ευ ζην, μιας ζωής που να έχει νόημα, αποτελούν σταθερές της ηθικής πράξης». (Μ. Δραγώνα-Μονάχου, Σύγχρονη ηθική φιλοσοφία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1994, σ. 51) 20 ergastiriophilosophias.blogspot.com
Ενδιαφέρουσες ερωτήσεις Με ποια επιχειρήματα ένας οπαδός της καντιανής ηθικής θεωρίας θα απέρριπτε την εφαρμογή της θανατικής ποινής; Με ποια επιχειρήματα ένας ωφελιμιστής θα δικαιολογούσε την εφαρμογή της θανατικής ποινής; Κάποιος άνθρωπος σπεύδει να βοηθήσει ένα φίλο του που έχει διαπράξει ένα αδίκημα, ώστε να αποφύγει τη δίκαιη τιμωρία. Πώς θα έκρινε ο Καντ την ηθική αυτής της πράξης αγάπης και συμπαράστασης μεταξύ των δύο φίλων; Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας. 21 ergastiriophilosophias.blogspot.com
Γιατί η θεωρία του ωφελιμισμού μπορεί να καταλήξει στην αποδοχή της επικίνδυνης άποψης «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα»; Πολλές στρατιωτικές ενέργειες στο πρόσφατο και στο απώτερο παρελθόν παρουσιάστηκαν ως ηθικά ορθές βάσει των αρχών της θεωρίας του ωφελιμισμού. Αναπτύξτε τον προβληματισμό σας δείχνοντας τη δυσκολία εφαρμογής τέτοιων απόψεων στον χώρο της ηθικής. Να εξηγήσετε πώς η έννοια της κατηγορικής προσταγής κατοχυρώνει την ανθρώπινη ελευθερία. 22 ergastiriophilosophias.blogspot.com
Πρακτικές εφαρμογές ηθικού προβληματισμού ευθανασία κλωνοποίηση άμβλωση θανατική ποινή 23 ergastiriophilosophias.blogspot.com