ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ (Επιλεγόμενο Μάθημα - Χειμερινού Εξαμήνου 2013) Διδάσκων: Αθ. Στογιαννίδης - Λέκτορας 6η εβδοµάδα: Η Φιλοσοφία της Παιδείας στην ορθόδοξη παράδοση Α : Η αρχή της ενότητας του ανθρώπινου και του θείου παράγοντα.
Kατά τον άγιο Ιωάννη τον Δαµασκηνό, διακρίνουµε στην ανθρώπινη ψυχή δύο µέρη: εκείνο που εξουσιάζει, το λογικόν, και εκείνο που υποτάσσεται σ αυτό, το άλογον, το οποίο µε τη σειρά του διακλαδίζεται στο επιθυµητικό και στον θυµό.
Το λογικόν υποδιαιρείται µε τη σειρά του σε άλλα δύο µέρη: το θεωρητικό και το πρακτικό. Ο νους είναι το ανώτατο όργανο αντίληψης, µε το οποίο ο άνθρωπος συλλαµβάνει την πνευµατική και επιστηµονική γνώση των πραγµάτων. Από την άλλη πλευρά ο λόγος εκφράζει προς τα έξω, εξωτερικεύει την εµπειρία του νου, τα αποτελέσµατα δηλ. της ανίχνευσής του, και έχει ως βασικό έργο, µε βάση την εµπειρία του νου, να λογικοποιήσει την επιθυµία και το θυµό.
Βλέπουµε, λοιπόν, ότι στον ψυχικό κόσµο του ανθρώπου συναντούµε µία ανατοµία. Αυτή οπωσδήποτε συνδέεται άµεσα µε την ανάλογη φυσιολογία.
Στην ιατρική επιστήµη ο όρος «φυσιολογία» χρησιµοποιείται για να περιγράψει τη λειτουργία του ανθρώπινου οργανισµού, δηλ. τον τρόπο µε τον οποίον εργάζονται αλλά και συνεργάζονται µεταξύ τους τα επιµέρους όργανα.
Η ορολογία αυτή απαντάται στο δογµατικό έργο του Νίκου Ματσούκα, και µάλιστα όσον αφορά στον τρόπο µε τον οποίο τα πάθη επηρεάζουν τη γνώση και την πράξη του ανθρώπου. Έχοντας ως αφετηρία τον παραλληλισµό αυτόν, µεταφέρω και εφαρµόζω µια αντίστοιχη ιατρική ορολογία στο χώρο της παιδαγωγικής θεωρίας.
Καταρχήν πρέπει να αποσαφηνίσουµε τον τρόπο που λειτουργεί η θεωρητική διάσταση γενικά µέσα στην ανθρώπινη ύπαρξη. Καθοδηγητή στο θέµα αυτό έχουµε τον Ιωάννη τον Δαµασκηνό.
Ο νους είναι το µάτι της ψυχής, είναι το όργανο µε το οποίο ο άνθρωπος συνθέτει µία θεωρία, µία ερµηνεία για τον κόσµο που τον περιβάλλει.
Πολύ εύστοχα έχει αποδώσει η γερµανική γλώσσα την ελληνική λέξη «θεωρία» µε τη λέξη Anschauung (παρατήρηση, θέα). Η θεωρία, όπως επίσης και η γνώση, είναι µία θέα της πραγµατικότητας, του κόσµου, της ζωής ως ενός συµπαντικού όλου.
Ως ορθόδοξος θεολόγος χρησιµοποιώ την έννοια «συµπαντικό όλον» για ν αποδώσω την κτιστή πραγµατικότητα στο σύνολό της. Το συµπαντικό όλο δεν είναι τίποτε άλλο παρά µία ερµηνευτική συνολική εικόνα της πραγµατικότητας, µία βιο- και κοσµοθεωρία.
Από την πλευρά της ορθόδοξης θεολογίας, το όλον αυτό δεν ταυτίζεται ουδέποτε µε τον Θεό, διότι ο Θεός ανήκει σε άλλη οντολογική κατηγορία. Το συµπαντικό όλο και ο Θεός είναι δύο εντελώς διαφορετικά πράγµατα ή, για να το διατυπώσω αλλιώς, το συµπαντικό όλον δεν είναι µία αόριστη και γενική έκφραση του θείου.
Ο Θεός διαφέρει οντολογικά από την κτίση, ωστόσο συνδέεται ενεργητικά µ αυτήν. Συνεπώς, η εµπειρία του συµπαντικού όλου για την ορθόδοξη φιλοσοφία της παιδείας υποδηλώνει τη θέα, και την εµπειρία σύνολης της κτιστής πραγµατικότητας σε αναφορά προς τον κτίστη, δηλ. µία ολοκληρωµένη και συνολική συµπαντική βιοθεωρία και κοσµοθεωρία.
Εκτός από τη λειτουργία που περιγράφηκε, ο νους, αυτή τη φορά ως ύψιστη επιστηµονική αντιληπτική ικανότητα, αποβαίνει εξαιρετικά αναγκαίος για την επιστηµονική και φιλοσοφική σκέψη, η οποία οικοδοµείται πάνω στη διαλεκτική.
Ο νους, για να µιλήσουµε µε τη γλώσσα του Immanuel Kant, είναι η βάση κάθε διαλεκτικής γνωσιολογικής διαδικασίας, γιατί από τη µια θέτει τις ρυθµιστικές αρχές κάθε συλλογισµού, (regulative Prinzipien), δηλ. τις a priori και αυταπόδεικτες κατηγορίες στοχασµού που πραγµατεύεται η διάνοια, και από την άλλη, µε τη συνδροµή των αισθήσεων, πραγµατώνει την πράξη της αντίληψης και κατανόησης τού κάθε υπό εξέτασιν αντικειµένου.
Ο νους συνθέτει τη θεωρία της επιστήµης. Ο νους συλλαµβάνει το συνεχές της επιστηµονικής περιοχής, βλέπει την επιστήµη στην ολότητά της, προσδιορίζοντας το σύνολο των αυταπόδεικτων αρχών της.
Η λογική, ως διάνοια, λειτουργεί, όπως το λέει και η λέξη, δια του νου και όχι αυτόνοµα. Η λογική συλλαµβάνει και διερευνά το ασυνεχές της επιστήµης, δηλ. το επιµέρους µεµονωµένο και περιορισµένο τµήµα της.
Συνοψίζοντας όλα τα παραπάνω, πρέπει να υπογραµµίσουµε ότι ο νους και ο λόγος, αφενός µεν στην επιστηµονική περιοχή αντιστοιχούν στο ζεύγος «ρυθµιστικές και αναπόδεικτες αρχές συλλογιστική διαδικασία της διάνοιας», αφετέρου δε στο χώρο της θρησκευτικής εµπειρίας εκφράζουν τη δυάδα «πνεύµα-λογική σκέψη».
Στο εξής εστιάζω την ανάλυση αποκλειστικά στη θεολογική διάσταση του νου και του λόγου, όπου για λόγους καθαρά µεθοδικούς, ο νους τίθεται ως ταυτόσηµο του πνεύµατος και ο λόγος ως συνώνυµο της διάνοιας. Δηλ. στο εξής ο νους θα ταυτίζεται µε την έννοια της πνευµατικότητας, του µύθου, και ο λόγος µε µία ευρύτερη έννοια, την έννοια της λογικής, δηλ. της επιστηµονικής και φιλοσοφικής σκέψης.
Το βασικό έργο του λόγου είναι η φανέρωση του προσώπου µέσα σε µια συµπαντική πραγµατικότητα. Με το λόγο ο άνθρωπος στρέφεται προς το συµπαντικό όλον, τη δηµιουργία, ενώ µε το νου αντιλαµβάνεται τη δηµιουργία αυτή ως ένα συµπαντικό όλον, ως µία ενότητα στην οποία και αποδίδει ένα νόηµα και µία αξία.
Ο λόγος, φυσικά, είναι ενωµένος µε το νου, και αυτό σηµαίνει πως ο λόγος, κατά την πράξη της έρευνας του κόσµου, έχει να εφαρµόσει ένα νόηµα ζωής για τον άνθρωπο. Φανερώνοντας µε την επιστηµονική έρευνα το ανθρώπινο πρόσωπο, φανερώνει ταυτόχρονα τη θεωρία του νου.
Η θέση αυτή υποδηλώνει ότι κάθε επιστηµονική και φιλοσοφική γνώση δεν θα πρέπει να εγκλωβίζεται αποκλειστικά σ ένα χρησιµοθηρικό σκοπό ούτε και ν αναλώνεται εξολοκλήρου στην επίγεια απόλαυση, αλλά συγχρόνως µαζί µ αυτά να προωθεί και την ιδέα του ανθρωπισµού και τη σπουδαιότητα του ανθρώπινου πνεύµατος.
Δύο φιλόσοφοι της ελληνικής αρχαιότητας προσφέρουν ένα ωραίο παράδειγµα. Αριστοτέλης και Σωκράτης.
Για τον Αριστοτέλη, η γνώση οφείλει να απελευθερώνει τον άνθρωπο από την άγνοια και να τον οδηγεί στην ευδαιµονία. Ο Σωκράτης καταγγέλει την άγνοια και την ονοµάζει κακία, ενώ η γνώση είναι αρετή. Η γνώση αποτελεί έκφραση µίας πνευµατικής ωριµότητας της ψυχής, η οποία έτσι επιτυγχάνει την αυτογνωσία.
Στην ορθόδοξη θεολογία η πνευµατικότητα αυτή, για την οποία µιλήσαµε προηγουµένως, δεν είναι κάποια ιδέα ή κάποια ιδεολογία αλλά εξάπαντος υπαρξιακή εµπειρία, η οποία αφορά και αγκαλιάζει όλο τον άνθρωπο.
Δύο πράγµατα επισηµαίνει η ορθόδοξη θεολογία: α. την εν Χριστώ µεταµόρφωση του ανθρώπου, η οποία εκφράζεται ως θέωση, ως θέα του ακτίστου φωτός και δεν περιορίζεται στο επίπεδο ενός ιδιωτικού ασκητικού αγώνα και ενός εξατοµικευµένου µυστικισµού. Η άσκηση συνδέεται άρρηκτα µε τη θεία Ευχαριστία.
Ωστόσο, ιδιαίτερα γόνιµος προβληµατισµός φαίνεται να είναι αυτός του Χρυσόστοµου Σταµούλη, κατά τον οποίο η ορθόδοξη εκκλησιολογία είναι ευχαριστιακή και γι αυτό ασκητική, όπως και αντίστροφα.
Κάτι ανάλογο αναφέρει µε µία πολύ εύστοχη διατύπωση ο µητροπολίτης Περγάµου, Ιωάννης Ζηζιούλας: «Χωρίς την ασκητική διάσταση το πρόσωπο είναι αδιανόητο. Αλλά τελικά ο χώρος της φανέρωσης του προσώπου δεν είναι το ασκητήριο είναι η Ευχαριστία».
Η αγιοπνευµατικότητα δεν ταυτίζεται αποκλειστικά µε τη θέα του ακτίστου φωτός. Απλώς, η θέα του ακτίστου φωτός αποτελεί την κορύφωσή της. Οι Πατέρες της Εκκλησίας διακρίνουν τρία επίπεδα της πνευµατικής ζωής: την πρακτική φιλοσοφία, δηλ. τον αγώνα ενάντια στα αµαρτωλά πάθη, τη φυσική θεωρία, δηλ. την γνώση των λόγων της δηµιουργίας και τέλος τη µυστική θεολογία, τη θέωση.
Η κίνηση αυτή δεν επιτυγχάνεται όµως µέσω µίας συλλογιστικής διαδικασίας παραγωγής σκέψεων και κρίσεων, η οποία υπάγεται στην περιοχή της διαλεκτικής. Ο άνθρωπος δεν µπορεί να συναντήσει τον Θεό µέσω κάποιας µορφής διαλεκτικής και επιστηµονικής σκέψης.
Η θέα του ακτίστου φωτός αποτελεί γεγονός που υπερβαίνει τις δυνατότητες της ανθρώπινης φύσης, όπως πολύ χαρακτηριστικά επισηµαίνει ο άγιος Μάξιµος ο Οµολογητής: «οὐ γὰρ ἔχοµεν φύσει δεκτικὴν τῆς θεώσεως δύναµιν».
Από την άλλη πλευρά, η διαλεκτική µέθοδος αποβαίνει ιδιαίτερα χρήσιµη και κατάλληλη για τη γνώση των κτιστών πραγµάτων, τόσο για τη µελέτη της δηµιουργίας όσο και για τη φιλοσοφική έρευνα. Αυτή η γνώση βασίζεται ταυτόχρονα τόσο στο συλλογιστικό µηχανισµό του λόγου όσο και στις εµπειρίες που προέρχονται από την παρατήρηση της κτίσης.
Όσον αφορά τώρα στις σχέσεις ανάµεσα στην ορθόδοξη θεολογία και στις φυσικές επιστήµες, ξεκαθαρίζονται απόλυτα µεταξύ τους δύο βασικά ερωτήµατα: άλλο πράγµα είναι το ποιος δηµιούργησε τον κόσµο, και άλλο πράγµα το πώς ο κόσµος αυτός δηµιουργήθηκε.
Η επιστήµη και η φιλοσοφία αναπτύσσονται µε το νου, το λόγο και τις αισθήσεις. Το ίδιο και η εµπειρία του ακτίστου. Πέρα από αυτές τις αντιληπτικές προδιαγραφές και δυνατότητες δεν έχει ο άνθρωπος καµία άλλη. Απλώς, τα ίδια όργανα επιτελούν διπλή λειτουργία.
Η εµπειρία του Θεού έχει ανάγκη το λόγο, για να εξωτερικευθεί και για να εκφράσει τη µοναδικότητα του σκεπτόµενου προσώπου. Ούτως ή άλλως ο άνθρωπος δεν θα µπορούσε ποτέ να στραφεί προς τον Θεό χωρίς τη βοήθεια του λόγου. Ο άνθρωπος θέλει ν αρθρώσει το θρησκευτικό του λόγο ως παράκληση, προσευχή, συνοµιλία µε το θείον και γι αυτό το σκοπό χρησιµοποιεί το λόγο του.
Βλέποντας τα πράγµατα από την αντίστροφη πορεία, θα λέγαµε ότι η επιστήµη έχει ανάγκη της συνεισφοράς της πνευµατικότητας, της ερµηνευτικής θέας των πραγµάτων ως ενός συµπαντικού όλου, ώστε να προωθεί τον εξανθρωπισµό του ανθρώπου.
Οµοίως και η φιλοσοφία χρειάζεται την εµπειρία της πραγµατικότητας, της ζωής και του µύθου, ώστε ο λόγος που διατυπώνει να σχετίζεται µ ένα πραγµατικό συµπαντικό όλον, το οποίο και υπάρχει πραγµατικά και ο άνθρωπος το βιώνει πραγµατικά και όχι εικονικά ή φανταστικά.
Η φιλοσοφία ζευγαρωµένη µε την πνευµατικότητα προάγει τον άνθρωπο, διότι τον αποµακρύνει από τον εγωκεντρισµό και τη φαντασίωση προωθώντας µέσα στα ενδότερα της ψυχής του την εµπειρία της καθολικότητας ή ορθότερα την ανάγκη για κοινωνία, συνύπαρξη, αλληλοπεριχώρηση, ανιδιοτελή αγάπη και αλληλεγγύη.
Ο στοχασµός και εν γένει η διαλεκτική µέθοδος δεν αποµονώνονται ούτε υποτιµούνται ούτε περιθωριοποιούνται στην ορθόδοξη ανθρωπολογία ποτέ, όταν συµµετέχουν λειτουργικά σε µία αγιοπνευµατική εµπειρία.
Η θρησκευτική εµπειρία δεν επιφέρει τον εκµηδενισµό και αφανισµό του λόγου. Οι δύο περιοχές συνδέονται άµεσα. Ο Χριστιανός που βιώνει την αγιοπνευµατική εµπειρία της Εκκλησίας χρησιµοποιεί τη διάνοιά του για να διατυπώσει κρίσεις, για να σχολιάσει πράγµατα και καταστάσεις, για να λάβει θέση σε κάποιο ζήτηµα, για ν αντικρούσει απόψεις, κτλ.
Χωρίς µία έξωθεν εισερχόµενη εµπειρία ή χωρίς µία µυθική δηλ. καθολική θεωρία για το συµπαντικό όλον, το υποκείµενο άνθρωπος ανάγει τον εαυτό του σε ύψιστη αλήθεια.
Τότε το όλον, δηλ. η ζωντανή και υπαρκτή πραγµατικότητα περιορίζεται σ ένα φανταστικό και εικονικό χώρο µέσα στα έγκατα της ανθρώπινης ατοµικότητας. Τι είδους κοσµοθεωρία και µύθο δηµιουργεί ο άνθρωπος ως µεµονωµένο υποκείµενο; Οπωσδήποτε όχι µία θεωρία για το συµπαντικό όλον. Πώς το επιµέρους θα συλλάβει το όλον;
Ο λόγος, η αιτία, η πηγή για την πλήρη µορφή του προσώπου βρίσκεται έξω από τον άνθρωπο. Εάν όµως ο ανθρώπινος λόγος δεν µπορεί να συλλάβει και να εκφράσει κανένα λόγο αιτίας και νοήµατος για τον άνθρωπο, τότε τι είδους πρόσωπο εκφράζει από µόνος του;
Γι αυτό είναι αναγκαίο να δοθεί στον ανθρώπινο λόγο ένας λόγος ύπαρξης της ανθρώπινης ζωής, µία πρωταρχική αιτία. Μόνο τότε θα µπορεί να εκφράσει την αυθεντική διάσταση της ανθρώπινης προσωπικότητας.
Ο λόγος του ανθρώπου έχει σκοπό να κάνει τον άνθρωπο ένα λογικό όν, δηλ. µία ύπαρξη που δρα σύµφωνα µε την αιτία της και το σκοπό της.
η επιστήµη αποκτά για την ορθόδοξη θεολογία την εξής σηµασία: να συλλάβει και να προβάλει τον τρόπο, µε τον οποίο ο άνθρωπος αντιµετωπίζει την κτίση λογικά, δηλ. σύµφωνα µε το λόγο ύπαρξής της. Η ορθόδοξη πνευµατικότητα (ως αγιοπνευµατικότητα) παρουσιάζει ένα νόηµα για τη ζωή. Ο λόγος έχει να εφαρµόσει το νόηµα αυτό στις επιµέρους εκφάνσεις του κόσµου και άρα να θεµελιώσει µία λογική σχέση ανάµεσα στον άνθρωπο και στον εαυτό του, όπως επίσης και ανάµεσα στον άνθρωπο και στη δηµιουργία.
Από αυτή την οπτική γωνία, η αγιοπνευµατική εµπειρία παρέχει στον άνθρωπο την αλήθεια των πραγµάτων, δηλ. µία απάντηση στο ερώτηµα «ποιο είναι το νόηµα της δηµιουργίας»
η επιστήµη προσφέρει στον άνθρωπο µία εικόνα, ένα σχήµα αναφορικά µε τη λειτουργία του κόσµου στις επιµέρους πτυχές του, δηλ. µία απάντηση στο ερώτηµα «πώς λειτουργεί η κτίση στις επιµέρους περιοχές της».
Εποµένως, δεν έχουµε να κάνουµε µε δύο αλήθειες ή δύο πραγµατικότητες, αλλά µε δύο διαφορετικά επίπεδα της πραγµατικότητας, µε δύο διαφορετικούς χώρους αναφορικά µε την έρευνα και αναζήτηση της αλήθειας: το κτιστό και το άκτιστο.
Το ζήτηµα της επιστηµονικής αλήθειας δεν συνδέεται µε το ζήτηµα της αλήθειας περί του νοήµατος της ζωής. Το πρώτο είναι θέµα της επιστήµης, το δεύτερο της πνευµατικότητας
Η ορθόδοξη φιλοσοφία της παιδείας προτείνει ένα τέτοιο παιδαγωγικό ιδεώδες, σύµφωνα µε το οποίο η επιστήµη και η πνευµατικότητα ως θρησκευτική εµπειρία, συνεργάζονται για το καλό του ανθρώπου.
Το π α ι δ α γ ω γ ι κό ι δ ε ώ δ ε ς τ η ς ο ρ θ ό δ ο ξ η ς θρησκευτικής παιδαγωγικής βλέπει και τις δύο να συνυπάρχουν αυτόνοµα και συγχρόνως λειτουργικά, συµπληρωµατικά η µία προς την άλλη. Ο διαχωρισµός και η διάκριση δεν συνεπάγεται και αποµόνωση.
Βασική θέση της ορθόδοξης φιλοσοφίας της παιδείας είναι ότι σε αντίθεση µε άλλες παιδαγωγικές φιλοσοφίες, δέχεται την άποψη ότι οι άνθρωποι µπορούν ν αναφέρονται οντολογικά προς τον Θεό και συνεπώς να γεµίζουν τη ζωή τους µε τη ζωή Του.
Η ορθόδοξη παιδαγωγική φιλοσοφία προτείνει εν τέλει τη λειτουργική συµπληρωµατική σχέση ανάµεσα στη θεωρία και στην πράξη, στο πνεύµα και στη λογική, στην πνευµατικότητα και στο στοχασµό, στη θρησκευτική εµπειρία και στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης.
Η διάνοια οφείλει να συνδέεται µε τη ζωή και τον κόσµο, και όχι αντίστροφα, δηλ. η διάνοια να «επινοεί» αυτόνοµα µία (ιδεατή) ζωή όπως την φαντάζεται.