ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Transcript

1 ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Ενότητα 8: ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ Α.Ε.Α.Θ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΙΕΡΑΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

2 Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2

3 Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο TEI Δυτικής Μακεδονίας και στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3

4 Σκοποί ενότητας 1 Διευκρινίζεται τι δηλώνουν οι Πατέρες της Εκκλησίας με τον όρο φιλοσοφία. Η διάκριση μεταξύ εμπειρικής βίωσης της θείας παρουσίας και διαλεκτικής παρουσίασης αυτού του βιώματος είναι απόλυτη. 4

5 Σκοποί ενότητας 2 Προβάλλεται η συνεισφορά της βυζαντινής φιλοσοφίας στη διατύπωση του δόγματος και αναγνωρίζεται η προσφορά της στην αντιμετώπιση του γνωστικισμού, που επανάφερε το αίτημα της σωτηρίας μέσω της γνώσης. 5

6 Περιεχόμενα ενότητας ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ 6

7 8.1 Το περιεχόμενο της Οι προϋποθέσεις της : Στο Βυζάντιο δεν γεννιούνται αυτόνομες φιλοσοφίες. Προϋπόθεση του φιλοσοφείν είναι ο χώρος της φύσης και της ιστορίας, όπου φανερώνεται δημιουργικά και απολυτρωτικά ο Τριαδικός Θεός, δηλαδή ο χώρος της Εκκλησίας. Οι Πατέρες χρησιμοποιούν τον όρο φιλοσοφία για να δηλώσουν τη ζωντανή εμπειρία των μυστηρίων του Τριαδικού Θεού.

8 8.2 Το περιεχόμενο της Οι προϋποθέσεις της (συνέχεια): Ο φιλόσοφος ξέρει τα μυστήρια του Θεού εν μέρει, πορεύεται σε μια προοδευτική τελείωση υπό ορισμένες προϋποθέσεις. Χρειάζεται η κάθαρση της ψυχής και του σώματος, ο φωτισμός και η θέωση. Ο ανθρώπινος νους και ο λόγος δεν μπορούν με άλλο τρόπο να προσεγγίσουν τις ενέργειες του Θεού και να γνωρίσουν τα μυστήρια της δημιουργίας.

9 8.3 Το περιεχόμενο της Διάκριση μεταξύ εμπειρικής βίωσης του Θεού και περιρρέουσας ατμόσφαιρας: Οι μεγάλοι Πατέρες μελέτησαν πολύ καλά τη φιλοσοφική γλώσσα του περιβάλλοντος. Η διατύπωση αυτού που εμπειρικά ζούσαν έγινε με τη ζωντανή φιλοσοφική γλώσσα της τότε διανοήσεως. Για να περιγράψουν το περιεχόμενο αυτής της εμπειρίας αντλούν εκφραστικά μέσα από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, όπου κυριαρχεί η φιλοσοφική παράδοση με τον πλατωνισμό, αριστοτελισμό, στωικισμό, νεοπλατωνισμό και άλλες φιλοσοφίες της αρχαιότητας.

10 8.4 Το περιεχόμενο της Διάκριση μεταξύ εμπειρικής βίωσης του Θεού και περιρρέουσας ατμόσφαιρας (συνέχεια): Στην πνευματική τους διδασκαλία ξεκαθαρίζουν ότι είναι άλλο πράγμα η εμπειρία και άλλο η διατύπωσή της με τη φιλοσοφική γλώσσα. Οι Πατέρες δεν παράγουν στοχαστικά, συλλογιστικά και διαλεκτικά το δόγμα, αλλά το διατυπώνουν με τέτοιο τρόπο.

11 8.5 Το περιεχόμενο της Η οργανική ενότητα δόγματος και φιλοσοφίας κατά τη διατύπωση : Επιβάλλει στην έρευνα μια αναγκαιότητα: τη εξέταση τόσο της ιστορίας των δογμάτων όσο και της Βυζαντινής φιλοσοφίας. Η μελέτη των εξελικτικών φάσεων και του περιεχομένου της δογματικής διδασκαλίας προαπαιτεί τη γνώση της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, ώστε να γίνει αντιληπτό πώς αποκρυσταλλώθηκαν τα μορφολογικά στοιχεία του δόγματος.

12 8.6 Το περιεχόμενο της Η οργανική ενότητα δόγματος και φιλοσοφίας κατά τη διατύπωση (συνέχεια): Έτσι θα ξέρει να διακρίνει τι είναι μορφή και τι περιεχόμενο, τι είναι διατύπωση και τι αλήθεια.

13 8.7 Το περιεχόμενο της Η σχέση μεταξύ ιστορίας της φιλοσοφίας και ιστορίας του δόγματος είναι τόσο αλληλένδετη ώστε καμία από τις δύο δεν μπορεί να τα αυτονομηθεί : Φιλοσοφική διδασκαλία. Μορφή. Διατύπωση. Μορφολογικά στοιχεία.

14 8.8 Το περιεχόμενο της Η σχέση μεταξύ ιστορίας της φιλοσοφίας και ιστορίας του δόγματος είναι τόσο αλληλένδετη ώστε καμία από τις δύο δεν μπορεί να τα αυτονομηθεί (συνέχεια): Γλώσσα περιρρέουσας ατμόσφαιρας. Δογματική διδασκαλία. Περιεχόμενο. Βίωμα. Δόγμα. Αλήθεια.

15 8.9 Το περιεχόμενο της Σημασία για τη βυζαντινή φιλοσοφία έχει: Να επισημανθούν οι βασικές αρχές που αφομοιώθηκαν από τη θεολογική σκέψη Να ξεκαθαριστεί πως βλέπει ο βυζαντινός τον κόσμο, τον εαυτό του, τη ζωή, τον Θεό Να αναγνωριστεί το φιλοσοφικό υπόβαθρο, που δε νοείται χωρίς το θεολογικό του περιεχόμενο.

16 8.10 Το περιεχόμενο της Η ιστορία της βυζαντινής φιλοσοφίας οφείλει: Ν αναφέρεται στις βασικές αρχές, όπως διαμορφώθηκαν από τη θεολογία των Πατέρων και τη φιλοσοφική γλώσσα της αρχαιότητας. Να παρουσιάζει την πραγματικότητα σύμφωνα με την οποία η συμφιλίωση μεταξύ θεολογίας και φιλοσοφίας για τη διατύπωση της θεολογικής αλήθειας, αποτελεί φιλοσοφική στάση των θεολόγων της εποχής εκείνης.

17 8.11 Το περιεχόμενο της Η ιστορία της βυζαντινής φιλοσοφίας οφείλει (συνέχεια): Να αποδέχεται ότι οι βασικές αρχές που συγκροτούν το οικοδόμημα της ορθόδοξης πνευματικότητας θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως φιλοσοφικές.

18 8.12 Το περιεχόμενο της Ο ρόλος του Γνωστικισμού στην ανάπτυξη της χριστιανικής σκέψης: Η σύγκρουση μεταξύ γνωστικισμού και βιβλικής θεολογίας υπήρξε ρωμαλέα από τις αρχές της εξάπλωσης του χριστιανισμού. Μέσα από τη σύγκρουση οι δύο αντίθετοι «ιδεολογικοί» κόσμοι παρουσίασαν το περιεχόμενό τους και έδειξαν ποια είναι η ταυτότητά τους.

19 8.13 Το περιεχόμενο της Ο Γνωστικισμός: Ως πνευματικό κίνημα της προ-χριστιανικής εποχής, αποτελεί κράμα φιλοσοφικών ιδεών, που με την εξάπλωση του χριστιανισμού παίρνει ένα επίχρισμα βιβλικής διδασκαλίας. Σ όλες τις αποχρώσεις του κατά τη διάρκεια κάθε περιόδου εμφανίσεώς του οι κοινές αρχές του είναι δύο: o Η διαρχία στα όρια ενός ιεραρχημένου πληρώματος. o Η σωστική ιδιότητα της γνώσης του σύμπαντος.

20 8.14 Το περιεχόμενο της Η διαρχία στον Γνωστικισμό: Το σύμπαν είναι ενιαίο σε μια διαρχική σύμμειξη του υλικού και πνευματικού στοιχείου. Το υλικό είναι κατώτερο και φθαρτό, ενώ το πνευματικό ανώτερο και άφθαρτο. Στον υλικό κόσμο είναι εγκλωβισμένοι οι σπινθήρες του αιώνιου και πνευματικού κόσμου.

21 8.15 Το περιεχόμενο της Η διαρχία στον Γνωστικισμό (συνέχεια): Ανάμεσα σ αυτούς τους δύο κόσμους, της ύλης και του πνεύματος, παρεμβάλλεται ένα ιεραρχικό πλήρωμα δευτερευουσών θεοτήτων, που είναι ιεραρχικά διαταγμένες. Είναι οι αιώνες, που με το πλησίασμα ή την απομάκρυνση, διαδραματίζουν το ρόλο του σωτήρα ή θεραπευτή των ατομικών σπινθήρων ή ψυχών.

22 8.16 Το περιεχόμενο της Διαρχία και ιεραρχία στον Γνωστικισμό: Διαρχία και ιεραρχία συμπλέκονται σε μια συμπαντική νομοτέλεια. Το κακό και το καλό είναι λειτουργικά τμήματα της όλης πραγματικότητας.

23 8.17 Το περιεχόμενο της Διαρχία και ιεραρχία στον Γνωστικισμό (συνέχεια): Το πνεύμα είναι το καλό. Το κακό, ως τμήμα της συμπαντικής ενότητας, είναι η κατώτερη «στόφα» του κόσμου, κατέχει όμως ένα νόημα, μια λειτουργική αποστολή. Διαμέσου του κακού οδηγούνται οι ατομικοί σπινθήρες στη συνειδητοποίηση και γνώση της φωτεινής τους πατρίδας.

24 8.18 Το περιεχόμενο της Η θέση της γνώσης στον Γνωστικισμό: Αποτελεί το κλειδί για την άνοδο του ανθρώπου στη διάσταση του πνεύματος. Η μύηση στα μυστικά του σύμπαντος και η καθαρή γνώση ολόκληρης της δομής του κόσμου συντελούνται με τρόπο φυσιοκρατικό, όπως το υπαγορεύει η νομοτέλεια. Ο μυημένος μαθαίνει ποια είναι η θέση του μέσα σ όλο αυτό το συμπαντικό οικοδόμημα. Η γνώση αυτή είναι φιλοσοφική αλλά και τελετουργική ή θεουργική.

25 8.19 Το περιεχόμενο της Οι ιεροτελεστίες στους Γνωστικούς: Αποτελούν μέσο για την απόκτηση της γνώσης. Η γνώση αυτή χαρίζει την ελευθερία και τη λύτρωση με τη σωστή ένταξη του ανθρώπου στη συμπαντική νομοτέλεια. Η ηθική στον Γνωστικισμό: Δίνει προτεραιότητα στη φυσιοκρατία και φυσιολογία. Αν οποιοδήποτε κακό όπως θεωρείται στην ηθικήοδηγεί στη γνώση και την εξύψωση του ατομικού σπινθήρα, τότε επιβάλλεται να γίνει.

26 8.20 Το περιεχόμενο της Η ηθική στον Γνωστικισμό (συνέχεια). Έτσι αναπτύχθηκαν δύο τάσεις στους κύκλους των γνωστικών: Η άκρα ασκητική ζωή και η αποφυγή κάθε υλικής απόλαυσης. Η ακόρεστη απόλαυση κάθε ηδονής, ώσπου να κατατριβή η ύλη και να ανοίξει ο δρόμος προς την καθαρή γνώση και τη λύτρωση.

27 8.21 Το περιεχόμενο της Η χριστιανική διδασκαλία: Δε συμβιβάζεται με τη νοοτροπία και τη ζωή των γνωστικών. Ο Απόστολος Παύλος και ο Ευαγγελιστής Ιωάννης καταπολέμησαν επίμονα τις γνωστικές δοξασίες. Το πρόβλημα ήταν κοσμολογικό και θεολογικό.

28 8.22 Το περιεχόμενο της Σύμφωνα με τη χριστιανική διδασκαλία: Η διαρχία ύλης και πνεύματος οδηγεί στην άποψη ότι ο Λόγος ενανθρώπησε κατά δόκηση, δηλαδή φαινομενικά. Οι δοκήτες γνωστικοί δε δέχονταν πως ο Θεός είναι δυνατόν να αγγίξει την ύλη, να την προσλάβει και να τη φορέσει. Θυμίζουν τη ρήση του Πλάτωνα Θεός ἀνθρώποις οὐ μείγνυται. Στον Πλάτωνα μεσάζουσα θεότητα ήταν ο δαίμονας ή ο Έρωτας. Στο γνωστικισμό το ιεραρχικό πλήρωμα των αιώνων.

29 8.23 Το περιεχόμενο της Στον χριστιανισμό: Η βιβλική διδασκαλία δεν αναγνωρίζει ιεραρχίες και πληρώματα ούτε ανέχεται τη νομοτελειακή διάρθρωση της συμπαντικής ενότητας. Η δημιουργία εκ του μη όντος σπάζει τη νομοτέλεια και το ιεραρχικό πλήρωμα. Απ το ένα μέρος είναι ο Θεός των πάντων και από το άλλο η κτίση που εξαρτάται απ αυτόν.

30 8.24 Το περιεχόμενο της Στον χριστιανισμό (συνέχεια): Η μόνη πηγή των όντων είναι ο Θεός και καμία άλλη δύναμη. Έχουμε έναν ξεκάθαρο μονισμό.

31 8.25 Το περιεχόμενο της Ο μονισμός στη χριστιανική διδασκαλία: Μία είναι η πραγματικότητα: ο Θεός και η απ Αυτόν εξαρτώμενη κτίση. Η κτίση, η δημιουργία ποτέ δεν μπορεί να νοηθεί μόνη της, αυθύπαρκτη και χωρισμένη από τον δημιουργό Θεό. Κάθε απομάκρυνση της δημιουργίας από τον Θεό δημιουργεί προβλήματα στην ίδια τη δημιουργία.

32 8.26 Το περιεχόμενο της Η θέση της ύλης στη χριστιανική διδασκαλία: Δε χρειάζεται κανένας αγώνας για να εκλείψει το υλικό στοιχείο. Ύλη και πνεύμα δε χωρίζονται αλλά σμίγουν, συμφιλιώνονται και έτσι συντελείται η τελείωση του κτιστού κόσμου. Ο Θεός αγιάζει και τελειοποιεί ολόκληρη την κτίση, υλική και πνευματική.

33 8.27 Το περιεχόμενο της ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ: Ποιες είναι οι προϋποθέσεις της ; Τι δηλώνουν οι Πατέρες με τον όρο «φιλοσοφία»; Με ποιο τρόπο οι Πατέρες της Εκκλησίας διατυπώνουν την προσωπική τους εμπειρία; Ποιες είναι οι προϋποθέσεις για την κατανόηση της δογματικής διδασκαλίας της Εκκλησίας;

34 8.28 Το περιεχόμενο της ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ (συνέχεια): Στη διατύπωση της χριστιανικής αλήθειας τι υιοθετείται από την φιλοσοφία σε σχέση με τη δογματική της διδασκαλία; Ποιο είναι το καθήκον της ; Τι είναι ο Γνωστικισμός και με ποιον τρόπο συνέβαλε στην ανάπτυξη της χριστιανικής σκέψης; Ποιος παράγοντας θεωρείται καθοριστικός για την επίτευξη της σωτηρίας σύμφωνα με τη διδασκαλία του Γνωστικισμού;

35 8.29 Το περιεχόμενο της ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ (συνέχεια): Με ποιο τρόπο αντιστέκεται η Εκκλησία στη διαρχία των Γνωστικών; Ποια είναι η θέση της ύλης στον Γνωστικισμό και ποια στη χριστιανική διδασκαλία;

36 8.30 Το περιεχόμενο της ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ: 1. Η βυζαντινή φιλοσοφία προϋποθέτει τον χώρο της Εκκλησίας, όπου φανερώνεται δημιουργικά και απολυτρωτικά ο Τριαδικός Θεός. Αποτελεί έκφραση της προοδευτικής τελείωσης του θεολόγου, ο οποίος μετέχει ἐν μέρει στα μυστήρια του Θεού, καθώς διανύει τα στάδια της κάθαρσης, του φωτισμού και της θέωσης. 2. Οι Πατέρες της Εκκλησίας χρησιμοποιούν το όρο φιλοσοφία για να δηλώσουν τη ζωντανή εμπειρία των μυστηρίων του Τριαδικού Θεού.

37 8.31 Το περιεχόμενο της ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ (συνέχεια): 3. Οι Πατέρες της Εκκλησίας προκειμένου να διατυπώσουν την προσωπική τους εμπειρία διαχωρίζουν το βίωμα από τη γλώσσα της περιρρέουσας ατμόσφαιρας. Έτσι, για να εκφράσουν και να περιγράψουν το περιεχόμενο αυτής της εμπειρίας αντλούν εκφραστικά μέσα από τη φιλοσοφική γλώσσα του περιβάλλοντος, όπου κυριαρχεί ο πλατωνισμός, αριστοτελισμός, στωικισμός, νεοπλατωνισμός, καθώς και άλλες φιλοσοφίες της αρχαιότητας.

38 8.32 Το περιεχόμενο της ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ (συνέχεια): 4. Οι προϋποθέσεις για την κατανόηση της δογματικής διδασκαλίας της Εκκλησίας αφορούν τόσο την εξέταση της ιστορίας των δογμάτων, όσο και της Βυζαντινής φιλοσοφίας. Φυσικά, προαπαιτούμενη θεωρείται η γνώση της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, ώστε να γίνει αντιληπτός ο τρόπος αποκρυστάλλωσης των μορφολογικών στοιχείων του δόγματος.

39 8.33 Το περιεχόμενο της ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ (συνέχεια): 5. Στη διατύπωση της χριστιανικής αλήθειας από τον χώρο της φιλοσοφίας υιοθετείται η μορφή ως προς τη διατύπωση με τη χρήση της γλώσσας της περιρρέουσας ατμόσφαιρας, ενώ από τον χώρο της δογματικής προέρχεται το περιεχόμενο της αλήθειας ως βίωμα.

40 8.34 Το περιεχόμενο της ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ (συνέχεια): 6. Το καθήκον της αφορά στην επισήμανση των βασικών αρχών που αφομοιώθηκαν από τη θεολογική σκέψη, ώστε να αναγνωριστεί το φιλοσοφικό τους υπόβαθρο, και στην παρουσίαση του τρόπου που ο βυζαντινός βλέπει τον κόσμο, τον εαυτό του, τη ζωή και τον Θεό.

41 8.35 Το περιεχόμενο της ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ (συνέχεια): 7. Ο Γνωστικισμός αποτελεί πνευματικό κίνημα της προχριστιανικής εποχής, παρουσιάζεται ως κράμα φιλοσοφικών ιδεών, και μετά την εξάπλωση του χριστιανισμού αποκτά ένα επίχρισμα βιβλικής διδασκαλίας. Ωστόσο, σε όλες του τις αποχρώσεις διασώζει δύο σταθερές αρχές, που είναι η διαρχία και η σωστική ιδιότητα της γνώσης του σύμπαντος.

42 8.36 Το περιεχόμενο της ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ (συνέχεια): 7. (συνέχεια). Η σύγκρουση μεταξύ Γνωστικισμού και βιβλικής θεολογίας, μέσα από την οποία οι αντιτιθέμενοι αυτοί κόσμοι φανέρωσαν την ταυτότητά τους, συνέβαλλε στην ανάπτυξη της χριστιανικής σκέψης.

43 8.37 Το περιεχόμενο της ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ (συνέχεια): 8. Για την επίτευξη της σωτηρίας σύμφωνα με τον Γνωστικισμό, καθοριστικός παράγοντας θεωρείται αυτός της γνώσης, ως γνώση της σωστής ένταξης του ανθρώπου στη συμπαντική νομοτέλεια. Η γνώση αποτελεί το κλειδί για την άνοδο του ανθρώπου στη διάσταση του πνεύματος και γι αυτό ο μυημένος μαθαίνει ποια είναι η θέση του μέσα σε όλο το συμπαντικό οικοδόμημα.

44 8.38 Το περιεχόμενο της ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ (συνέχεια): 9. Στη διαρχία του Γνωστικισμού, όπου υλικό και πνευματικό στοιχείο συμπλέκονται με αποτέλεσμα οι σπινθήρες του αιώνιου και πνευματικού κόσμου να βρίσκονται εγκλωβισμένοι στον υλικό κόσμο, η Εκκλησία προβάλλει έναν ξεκάθαρο μονισμό, τον Θεό και την απ αυτόν εξαρτώμενη κτίση.

45 8.39 Το περιεχόμενο της ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ (συνέχεια): 10. Στον Γνωστικισμό, η ύλη αφορά την κατώτερη και φθαρτή πραγματικότητα, ταυτίζεται με το κακό, το οποίο όμως επιτελεί μια λειτουργική αποστολή, καθώς διαμέσου της ύλης-κακού οι ατομικοί «σπινθήρες» οδηγούνται στη συνειδητοποίηση και γνώση της φωτεινής τους πατρίδας.

46 8.40 Το περιεχόμενο της ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ (συνέχεια): 10. (συνέχεια). Η απαξίωση της ύλης οδηγεί τον Γνωστικισμό στην άποψη ότι ο Λόγος ενανθρώπησε κατά δόκηση, δηλαδή φαινομενικά. Αντιθέτως, στη χριστιανική διδασκαλία δεν χρειάζεται κανένας αγώνας για να εκλείψει το υλικό στοιχείο, γιατί ο Θεός δημιουργεί, αγιάζει και τελειοποιεί ολόκληρη την κτίση, υλική και πνευματική.

47 8.41 Το περιεχόμενο της ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ, Νίκος. Ιστορία της Βυζαντινής Φιλοσοφίας. 1η εκδ. Θεσσαλονίκη: Βάνιας, ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ, π. Νικόλαος. Ορθοδοξία και εκσυγχρονισμός. 1η εκδ. Αθήνα: Αρμός, ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ, Νίκος. Επιστήμη, φιλοσοφία και θεολογία. 1η έκδ. Θεσσαλονίκη: Πουρναράς, 1990.

48 8.42 Το περιεχόμενο της ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (συνέχεια): osophy.html na.html

49 Τέλος Ενότητας

50 Σημείωμα Αναφοράς Copyright Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης, ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ. «ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ». Έκδοση: 1.0. Θεσσαλονίκη Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: URL. 50

51 Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο. που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο. που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο. Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 51

52 Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς. το Σημείωμα Αδειοδότησης. τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων. το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει). μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. 52

53 Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ, Νίκος. Ιστορία της Βυζαντινής Φιλοσοφίας. 1η εκδ. Θεσσαλονίκη: Βάνιας, ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ, π. Νικόλαος. Ορθοδοξία και εκσυγχρονισμός. 1η εκδ. Αθήνα: Αρμός, ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ, Νίκος. Επιστήμη, φιλοσοφία και θεολογία. 1η έκδ. Θεσσαλονίκη: Πουρναράς,