1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΣΤΑ ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ:

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΟΥ ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ 1 ΟΜΗΡΟΥ Ο ΥΣΣΕΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗ ΡΑΨΩ ΙΩΝ ΚΑΙ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΩΝ (α ω) Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Ο. Ε.. Β. (Σελίδες 12 24 σχολικού εγχειριδίου) 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΣΤΑ ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ: 1.1. Η ΕΠΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: Η αρχική σηµασία του όρου «έπος» ήταν «λόγος». Τον 5 ο αιώνα π.χ. όµως η λέξη χρησιµοποιήθηκε µε µια ειδική σηµασία. Σήµαινε αφηγηµατικό ποίηµα σε δακτυλικό εξάµετρο. Ανάλογα µε το περιεχόµενό τους τα επικά ποιήµατα διακρίνονται σε µυθολογικά, ηρωικά, διδακτικά, φιλοσοφικά κ.α. Ευρύτερα είναι γνωστά τα δύο ηρωικά επικά αριστουργήµατα του Οµήρου, η «Ιλιάδα» και η «Οδύσσεια». ίπλα σ αυτά εξέχουσα θέση έχει και το διδακτικό επικό ποίηµα του Ησιόδου «Έργα και Ηµέρες». Τα µυθολογικά αφηγηµατικά ποιήµατα ήταν η µεγάλη αγάπη των πρώτων Ελλήνων. Τα πρώτα τέτοια ποιήµατα χρονολογούνται γύρω στο 2000 π.χ., ενώ είµαστε πια βέβαιοι για την ύπαρξη τραγουδοποιών στα µυκηναϊκά χρόνια (17 ος 12 ος αιώνας π.χ.). Ήταν οι λεγόµενοι αοιδοί, που συνέθεταν αφηγηµατικά ποιήµατα µε τη µέθοδο του αυτοσχεδιασµού. Όµως η εποχή της µεγάλης ανάπτυξης της επικής ποίησης είναι τα λεγόµενα «γεωµετρικά χρόνια» (11 ος 8 ος αιώνας π.χ.). Η µετανάστευση από τα παρηκµασµένα µυκηναϊκά κέντρα στα νησιά και τη Μικρασία τροφοδότησε µε εξαιρετικό τρόπο την έµπνευση των ποιητών, οι οποίοι επιδόθηκαν σε καταπληκτικές ποιητικές συνθέσεις. Αυτό είναι το λεγόµενο ηρωικό έπος. Οι αοιδοί πλάθουν τραγούδια που η δράση τους συνδυάζει τις περιπέτειες θεών και ηρώων. Οι άνθρωποι πάσχουν και οι θεοί δρουν σαν άνθρωποι δίπλα τους. Τα κύρια γνωρίσµατα της επικής ποίησης συµπυκνώνονται στα εξής: το έπος µιλά για ένα µακρινό παρελθόν, εκφράζει όχι τις αντιλήψεις και τα προσωπικά συναισθήµατα του ποιητή αλλά της κοινωνίας ολόκληρης, θεωρείτο έµµεσο δηµιούργηµα κάποιου θεού, ο οποίος έδινε την έµπνευση στον ποιητή, κι εκείνος µε την αµεσότητα της γραφής του συνέθετε το ποίηµα. Η γλώσσα των επών ήταν η ιωνική διάλεκτος, ανάµεικτη µε πολλά αιολικά στοιχεία. Τα επικά ποιήµατα δεν τα απάγγελναν, αλλά τα τραγουδούσαν µε τη συνοδεία φόρµιγγας/κιθάρας, κυρίως σε συµπόσια στα παλάτια βασιλιάδων ή ευγενών, αλλά και σε δηµόσιους χώρους (π.χ. στην αγορά κ.α.). Εκείνο που µας κάνει να απορούµε είναι το πως οι αοιδοί κατάφερναν να αφοµοιώνουν τόσο εκτεταµένα ποιήµατα και να τα αναπαράγουν µόνο από µνήµης. Σαν µια πρώτη διαπίστωση, θα λέγαµε ότι είχαν ιδιαίτερο ταλέντο. Ταλέντο που το συνόδευαν όµως και ειδικές τεχνικές. Υπήρχαν έτοιµες λέξεις ή φράσεις, ονοµατικές ή ρηµατικές, που επαναλαµβάνονταν και µάλιστα σε συγκεκριµένες θέσεις µέσα στους στίχους. Ακόµη είχαν δηµιουργηθεί τυπικές σκηνές, π.χ. µάχης, θυσίας, φιλοξενίας, αναγνωρισµού κ.α. Οι διάφοροι αοιδοί λοιπόν αφηγούνταν τέτοιες σκηνές σύµφωνα µε το τυπικό, µε τις ίδιες περίπου λεπτοµέρειες, ίσως και µε τις ίδιες λέξεις, αλλάζοντας βέβαια πάντοτε τη διάταξη των λεπτοµερειών και προσαρµόζοντας την όλη σύνθεσή τους στις εκάστοτε ανάγκες. Σε γενικές γραµµές 1

πάντως, ένας καλός αοιδός έπρεπε απαραίτητα να διαθέτει το χάρισµα της εύκολης, σωστής και δηµιουργικής αποµνηµόνευσης. 1.2. Ο ΕΠΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ: Τα περισσότερα από τα επικά ποιήµατα αναφέρονται σε έναν από τους τρεις µεγάλους θεµατικούς κύκλους, οι οποίοι περικλείουν το σύνολο σχεδόν των ελληνικών µύθων που αφορούν ήρωες και θεούς της µυθολογίας. Οι κύκλοι αυτοί είναι: ο αργοναυτικός, ο θηβαϊκός και ο τρωικός. Η παράδοση θέλει ορισµένα έπη να αφηγούνται σε χρονογραφική σειρά τα µυθικά γεγονότα από την ένωση Ουρανού και Γης ως το θάνατο του Οδυσσέα. Είναι τα λεγόµενα «Κύκλια» έπη. Κατά σειρά τα «Κύκλια» έπη είναι: η Τιτανοµαχία, η Οιδιπόδεια, η Θηβαΐδα, οι Επίγονοι, τα Κύπρια, η Αιθιοπίδα, η Μικρή Ιλιάδα, η Ιλίου πέρσις, οι Νόστοι και η Τηλεγονία. Κανένα δε σώθηκε ακέραιο. Έχουµε µόνο αποσπάσµατα εδώ κι εκεί από µερικά, αλλά είµαστε κατατοπισµένοι για την υπόθεσή τους. Η Τιτανοµαχία περιγράφει τις συγκρούσεις των θεών στα αρχαιότατα χρόνια, για την κυριαρχία στον Κόσµο. Τα Κύπρια έπη εξηγούσαν τις αφορµές του Τρωικού Πολέµου και περιέγραφαν τους πρώτους χρόνους της εκστρατείας στην Τροία. Η Αιθιοπίδα κατέγραφε τα τελευταία κατορθώµατα του βασιλιά των Μυρµιδόνων, του Αχιλλέα, καθώς και το θάνατό του. Η Μικρή Ιλιάδα αφηγούνταν τα γεγονότα ύστερα από το θάνατο του Αχιλλέα. Η Ιλίου πέρσις περιέγραφε όσα διαδραµατίστηκαν κατά την άλωση της Τροίας. Οι Νόστοι µιλούσαν για την επιστροφή των ηρώων στην πατρίδα τους, µετά την άλωση της Τροίας (από το έργο έλειπε µόνο ένας «νόστος», αυτός του Οδυσσέα. Το κενό καλύπτει η «Οδύσσεια» του Οµήρου, που τι άλλο είναι παρά ο νόστος του βασιλιά της Ιθάκης). Η Τηλεγονία κλείνει τον Τρωικό κύκλο των «Κύκλιων» επών, περιγράφοντας τις περιπέτειες του Οδυσσέα µετά την επιστροφή του στην Ιθάκη κι ως το θάνατό του. Ακόµη καταγράφεται και η τύχη των δύο γιων του Οδυσσέα, του Τηλέµαχου (από την Πηνελόπη) και του Τηλέγονου (από την Κίρκη). Στο σύνολο των «Κύκλιων» επών, του Τρωικού κύκλου προηγείται ο Θηβαϊκός, ο οποίος περιλαµβάνει τρία έργα: Οιδιπόδεια, Θηβαΐδα και Επίγονοι. Τα έργα αυτά καταπιάνονται µε τους µύθους της γενιάς των Λαβδακιδών. 1.3. ΤΑ ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ: Τα δύο οµηρικά έπη, η Ιλιάδα και η Οδύσσεια θεωρούνται έργα του δεύτερου µισού του 8 ου αιώνα π.χ. Προηγήθηκε η Ιλιάδα και ακολούθησε η Οδύσσεια. Η Ιλιάδα έχει σαν θέµα το θυµό του Αχιλλέα µε τον Αγαµέµνονα και τα παρεπόµενά του. Ουσιαστικά πρόκειται για την αφήγηση ενός επεισοδίου του δέκατου χρόνου του Τρωικού Πολέµου. Ο ποιητής όµως µε έναν εκπληκτικό τρόπο καταφέρνει να σκιαγραφήσει το δεκαετή πόλεµο στο σύνολό του και µέσα στους 15.693 στίχους της Ιλιάδας ο αναγνώστης αισθάνεται οικειότητα µε τα γεγονότα µιας ολόκληρης δεκαετίας συγκρούσεων και έντασης. Η Οδύσσεια (12.110 στίχοι) είναι η πιο διάσηµη ιστορία νόστου. Περιγράφεται η επιστροφή του Οδυσσέα από την Τροία στην Ιθάκη. Μιλάµε για άλλη µια δεκαετία περιπετειών για τον Ιθακήσιο βασιλιά, εκτός από εκείνη του Τρωικού Πολέµου. Όπως είπαµε τα Οµηρικά έπη πρέπει να συντέθηκαν τον 8 ο αιώνα π.χ. Αναφέρονται όµως στην εποχή του Τρωικού Πολέµου (12 ος αιώνας π.χ.) και της επιστροφής των Αχαιών ηρώων στην πατρίδα τους µετά τη λήξη του πολέµου αυτού. 2

Ο ποιητής παρασυρµένος από τον οίστρο της δηµιουργίας βάζει στοιχεία της εποχής του (πολιτιστικά, ιδεολογικά κ.α.) στην εποχή στην οποία αναφέρεται το έργο. Συνεπώς, τα Οµηρικά έπη δεν µπορούν να λογιστούν ως αξιόπιστες ιστορικές πηγές για τα µυκηναϊκά χρόνια, στα οποία και αναφέρονται. Αντίθετα, µπορούµε να αντλήσουµε απ αυτά πολλές πληροφορίες για την εποχή σύνθεσής τους, ίσως και γενικότερα για τη γεωµετρική εποχή. Σε κάθε περίπτωση τα Οµηρικά έπη δεν είναι έργα ιστορίας ή γεωγραφίας, αλλά ευχάριστο λογοτεχνικό ανάγνωσµα. 1.4. ΤΟ ΟΜΗΡΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ: Το λεγόµενο οµηρικό ζήτηµα είναι µια σειρά ερωτηµάτων που γέννησε η µελέτη των οµηρικών επών και αναπτύχθηκαν από σπουδαίους φιλολόγους. Τέτοια ερωτήµατα είναι τα εξής: ήταν ο Όµηρος υπαρκτό πρόσωπο ή απλώς δηµιούργηµα της παράδοσης, ώστε να αποδοθούν σε κάποιον µια σειρά ανώνυµων επικών έργων; Είναι ο Όµηρος ο ποιητής και της Ιλιάδας και της Οδύσσειας; Τα δύο αυτά έπη συντέθηκαν µε βάση ένα ενιαίο σχέδιο ή προέκυψαν από τη συνένωση µικρότερων επικών ποιηµάτων; Στα ερωτήµατα αυτά η επιστήµη ακόµη δεν κατάφερε να δώσει συγκεκριµένες και οριστικές απαντήσεις. Με βεβαιότητα όµως µπορούµε να πούµε ότι ο ποιητής της Ιλιάδας και της Οδύσσειας χρησιµοποίησε στη σύνθεσή του µια τεράστια παράδοση παλιότερων επικών ποιηµάτων. Κάνοντας λοιπόν δηµιουργική πρόσληψη αυτών των ερεθισµάτων που του προσφέρθηκαν και βάζοντας την προσωπική του σφραγίδα, µας χάρισε τα δύο ανυπέρβλητα λογοτεχνικά αριστουργήµατα της αρχαίας ελληνικής γραµµατείας, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Στη σύνθεσή του ο ποιητής πρέπει να είχε στη διάθεσή του και το φωνητικό αλφάβητο. Πάντως, τα δύο έπη είναι έργα που συντέθηκαν κατά βάση προφορικά και προορίζονταν να ακουστούν από ακροατήριο κι όχι να διαβαστούν από αναγνώστες. 1.5. ΟΙ ΡΑΨΩ ΟΙ ΚΑΙ Ο ΟΜΗΡΟΣ: Στα τέλη του 8 ου αιώνα π.χ. (στα τέλη δηλαδή της γεωµετρικής και στις αρχές της αρχαϊκής εποχής) τελειώνει η δηµιουργική περίοδος της επικής ποίησης. Μετά τον Όµηρο, ο µόνος µεγάλος επικός ποιητής που θα εµφανιστεί θα είναι ο Ησίοδος. Αυτός θα γίνει ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του διδακτικού έπους. Οι επόµενες γενιές ποιητών, που ονοµάζονται πια όχι αοιδοί, αλλά ραψωδοί, συνήθως δε δηµιούργησαν νέα δικά τους έργα, αλλά αποµνηµόνευαν και απάγγελναν τα παλιότερα έπη και κυρίως τα οµηρικά. Ακόµη, δεν τραγουδούσαν τα έπη, αλλά τα απάγγελναν µε ρυθµό. Κρατούσαν µάλιστα ένα ραβδί, σύµβολο εξουσίας δοσµένης απ τους θεούς. Σχετικά µε τον Όµηρο λίγα πράγµατα µπορούµε ακόµη να συµπληρώσουµε: Για την καταγωγή του δεν µπορούµε να είµαστε σίγουροι. Εφτά πόλεις της αρχαιότητας διεκδικούσαν αυτήν την τιµή, µε περισσότερες πιθανότητες η Σµύρνη και η Χίος. Πάντως, το σίγουρο είναι ότι επρόκειτο για Ίωνα στην καταγωγή. Για την καταγραφή των Οµηρικών επών υποστηρίζουν ότι ήδη τον 6 ο αιώνα π.χ. στην Αθήνα υπήρχε γραπτό κείµενο των έργων, µε πρωτοβουλία του νοµοθέτη Σόλωνα ή του τυράννου Πεισίστρατου ή του γιου του, του Ίππαρχου. Στον Όµηρο αποδίδονται και µια σειρά άλλα έργα: η Θηβαΐδα και τα Κύπρια (από τα «Κύκλια» έπη), οι λεγόµενοι «Οµηρικοί Ύµνοι», ο Μαργίτης και η Βατραχοµυοµαχία. 3

1.6. Η ΑΞΙΑ ΤΩΝ ΟΜΗΡΙΚΩΝ ΕΠΩΝ: Αναµφισβήτητη είναι η αξία των έργων του Οµήρου, της Ιλιάδας δηλαδή και της Οδύσσειας, που έγιναν από πολύ νωρίς σχολικό βιβλίο για τα παιδιά της αρχαιότητας, αφού θεωρούνται και σωστά κείµενα µε µεγάλη λογοτεχνική και µορφωτική αξία. Τα Οµηρικά έπη όµως δεν έγιναν µόνο αντικείµενο ενδελεχούς µελέτης και εκπαιδευτικά εγχειρίδια, αλλά και πηγή έµπνευσης και πόλος έλξης για τη λογοτεχνία και την τέχνη γενικότερα. 2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ Ο ΥΣΣΕΙΑ: 2.1. Η Ο ΥΣΣΕΙΑ: Η Οδύσσεια πήρε το όνοµά της από το όνοµα του κεντρικού ήρωα του έπους, του Οδυσσέα, που ήταν ένας από τους αρχηγούς της τρωικής εκστρατείας. Το θέµα της είναι ο νόστος του στην πατρίδα του, την Ιθάκη, και ο αγώνας του να ξανακερδίσει το θρόνο και την Πηνελόπη, τη γυναίκα του, που διεκδικούσαν πολλά αρχοντόπουλα από τα γύρω νησιά. Παράλληλα, µιλά και για την αναζήτηση του Οδυσσέα από το γιο του, τον Τηλέµαχο. Ο Ζηνόδοτος ο Εφέσιος (325 260 π.χ.) ο πρώτος από τους µεγάλους Αλεξανδρινούς γραµµατικούς (δηλαδή φιλολόγους), είναι µάλλον εκείνος που χώρισε το καθένα από τα δύο Οµηρικά έπη σε 24 άνισες ραψωδίες. Κάθε ραψωδία της Οδύσσειας δηλώνεται µε ένα µικρό γράµµα του ελληνικού αλφαβήτου, ενώ της Ιλιάδας µε ένα κεφαλαίο. 2.2. ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΦΗΓΗΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΤΗΣ Ο ΥΣΣΕΙΑΣ ΜΕ ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΚΗ ΣΕΙΡΑ: Ο Οδυσσέας φεύγει από την Τροία µε δώδεκα πλοία. Πρώτος σταθµός του η χώρα των Κικόνων, όπου τους παρασύρει ο άνεµος. Εκεί λεηλατούν την πόλη Ίσµαρο και φεύγουν κυνηγηµένοι. Φτάνοντας στα παράλια της Πελοποννήσου, µια θύελλα τους ρίχνει έξω από τα ελληνικά νερά, στη χώρα των Λωτοφάγων, που ο καρπός της φέρνει λήθη. Από εκεί ο Οδυσσέας βρίσκεται στη χώρα των Κυκλώπων. Τυφλώνει έναν απ αυτούς, τον Πολύφηµο, που συµβαίνει να είναι γιος του Ποσειδώνα. Ο θεός οργίζεται τόσο πολύ, που θα κατατρέχει από δω και µπρος τον ήρωα, ώσπου να φτάσει στην Ιθάκη. Έπειτα ακολουθεί η χώρα των Λαιστρυγόνων. Εκεί ο Οδυσσέας χάνει τα 11 καράβια του και τα πληρώµατά τους. Μόνος λοιπόν στο καράβι του, µε όσους συντρόφους του έχουν αποµείνει, φτάνει στο νησί της µάγισσας Κίρκης. Εκεί ο ήρωας καθυστερεί ένα χρόνο. κατεβαίνει στον Άδη. Παίρνει χρησµό από το µάντη Τειρεσία για τη συνέχεια του ταξιδιού του και για το τέλος της ζωής του. Κατόπιν, αποπλέει από το νησί της Κίρκης. Γλιτώνει από τις Σειρήνες, τη Χάρυβδη και τη Σκύλλα, στη Θρινακία όµως οι σύντροφοί του δαµασµένοι από την πείνα τρώνε τα βόδια του Ήλιου. Ο ίας οργισµένος βυθίζει το πλοίο του Οδυσσέα. Όλοι χάνονται στη θάλασσα εκτός από τον Ιθακήσιο βασιλιά που βγαίνει σώος στην Ωγυγία, στο νησί της νύµφης Καλυψώ. Εκεί ο Οδυσσέας µένει εφτά ολόκληρα χρόνια. Τελικά, οι θεοί αποφασίζουν να τον στείλουν πίσω στην Ιθάκη. Μέσω της Σχερίας, της νήσου των Φαιάκων, ο Οδυσσέας βρίσκεται πια πίσω στην πατρίδα του µετά από 20 ολόκληρα χρόνια. Στην Ιθάκη εκδικείται τους µνηστήρες που σφετερίζονταν για χρόνια το θρόνο του και σπαταλούσαν ασύστολα την περιουσία του. Ξανακερδίζει τη θέση του δίπλα στη σύζυγό του, την Πηνελόπη, αναγνωρίζεται µε το γιο του Τηλέµαχο και τον 4

πατέρα του Λαέρτη και παίρνει στα χέρια του τη βασιλική εξουσία, η οποία δικαιωµατικά του ανήκει. Σε όλη αυτή του τη διαδροµή και σε κάθε αδιέξοδο και δύσκολη στιγµή είχε συµπαραστάτη και ακλόνητο αρωγό τη θεά Αθηνά. Τα γεγονότα έγιναν µε τη σειρά που καταγράφηκαν παραπάνω. Ο ποιητής όµως τα αφηγείται µε άλλη σειρά. Θεσσαλονίκη, 6 Αυγούστου 2002 Αλέξανδρος Γ. Αλεξανδρίδης ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 5