Παναγιώτης Σ. Γκουλιαµτζής

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΓΡΙΩΝ ΠΤΗΝΩΝ ΣΤΗΝ ΠΙΘΑΝΗ ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΤΟΥ ΙΟΥ Η5Ν1 ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Παναγιώτης Σ. Γκουλιαµτζής Επιβλέπων: καθηγητής Βασίλης Γκούτνερ Θεσσαλονίκη, εκέµβριος 2007

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΑΓΡΙΩΝ ΠΤΗΝΩΝ ΣΤΗΝ ΠΙΘΑΝΗ ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΤΟΥ ΙΟΥ Η5Ν1 ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Παναγιώτης Σ. Γκουλιαµτζής Επιβλέπων: καθηγητής Βασίλης Γκούτνερ Θεσσαλονίκη, εκέµβριος 2007 Φωτογραφία Εξώφυλλου: Jong Ryeul Πηγή: www.birdlife.org ii

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή κ. Β. Γκούτνερ για την βοήθεια του και για τη συµπαράσταση που µου έδειξε όλον αυτόν τον καιρό. Όλους τους φίλους και τις φίλες που µε το δικό τους τρόπο ο καθένας µε βοήθησαν να φτάσω ως εδώ και ιδιαίτερα τη Στέλλα και τη Μαρίνα. Και τέλος τους γονείς µου, που χωρίς αυτούς τίποτα απ όλα αυτά δεν θα ήταν εφικτό. iii

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ...2 1.1 ΙΟΛΟΓΙΑ...2 1.2 ΟΙ ΙΟΙ ΤΗΣ ΓΡΙΠΗΣ ΤΥΠΟΥ Α...4 1.3 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ...6 1.4 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΤΗΣ ΓΡΙΠΗΣ ΤΩΝ ΠΤΗΝΩΝ...7 1.5 ΙΟΣ ΥΨΗΛΗΣ ΠΑΘΟΓΕΝΕΙΑΣ (HPAI) H5N1 ΣΤΑ AΓΡΙΑ ΠΟΥΛΙΑ...10 1.6. ΜΕΤΑ ΟΣΗ ΤΟΥ ΙΟΥ ΣΤΟΥΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΟΥΣ ΡΟΜΟΥΣ...13 2. ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ...15 3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ...17 3.1. Κορµοράνος (Phalacrocorax carbo)...17 3.2. Λευκοτσικνιάς (Egretta garzetta)...20 3.3. Σταχτοτσικνιάς (Ardea cinerea)...23 3.4. Πελαργός (Ciconia ciconia)...26 3.5. Φοινικόπτερο (Phoenicopterus ruber)...29 3.6. Κύκνος (Cygnus olor)...32 3.7. Πρασινοκέφαλη (Anas platyrhynchos)...35 3.8. Γκισάρι (Aythya ferina)...38 3.9. Μαυροκέφαλη Πάπια (Aythya fuligula)...41 3.10. Γερακίνα (Buteo buteo)...44 3.11. Νερόκοτα (Gallinula chloropus)...47 3.12. Φαλαρίδα (Fulica atra)...50 3.13. Καστανοκέφαλος Γλάρος (Larus ridibundus)...53 4. ΣΥΖΗΤΗΣΗ...56 5. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ & ΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΑ ΜΕΤΡΑ...65 6. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...67 7. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ...73 1

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η γρίπη των πτηνών (avian influenza) είναι µια λοιµώδης νόσος των πτηνών που εκδηλώνεται µε ήπιες ώς πολύ σοβαρές µορφές ασθένειας (Padhi et al., 2004). Ο ιός Η5Ν1 είναι ιός της γρίπης Α. Κάθε χρόνο στην Ευρώπη οι ιοί της γρίπης των πτηνών (AIVs) κυκλοφορούν ανάµεσα στα οικόσιτα και στα άγρια πουλιά, όπως οι ιοί της ανθρώπινης γρίπης στον ανθρώπινο πληθυσµό (Gauthier-Clerc et al., 2007). Aπό το 1997, o ιός Η5Ν1 προκάλεσε σοβαρές εξάρσεις ασθένειας στα πουλερικά και δηµιούργησε σοβαρή απειλή για την ανθρώπινη υγεία (Chen et al., 2006). Οι εξάρσεις επεκτάθηκαν στα άγρια µεταναστευτικά πουλιά σε Κίνα, Μογγολία και Ευρώπη (Munster et al., 2006; Olsen et al., 2006) και οδήγησαν σε ερωτήµατα για τον πιθανό ρόλο των άγριων πουλιών στην µεταφορά του ιού. 1.1 ΙΟΛΟΓΙΑ Οι ιοί της γρίπης ανήκουν στην οικογένεια των Ορθοβλεννοϊών (Orthomyxoviridae) και έχουν σφαιρικό σχήµα µε διάµετρο 80-120 nm. Πρόκειται για ιούς το γενετικό υλικό των οποίων αποτελείται από αντίγραφα µονόκλωνου RNA, αρνητικής πολικότητας και φέρουν φάκελο ο οποίος αποτελείται από λιπίδια. Υπάρχουν τρεις αντιγονικού τύπου ιοί της γρίπης: ο Α, ο Β και ο C. Οι ιοί του τύπου C βρίσκονται µόνο στον άνθρωπο και δεν αποτελούν πρόβληµα για τη δηµόσια υγεία. Εικόνα 1. Ιός γρίπης τύπου Α. Πηγή: http://avianswineflu.blogspot.com Οι ιοί τύπου Β προκαλούν σποραδικά κρούσµατα ελαφριάς αναπνευστικής λοίµωξης και γι αυτό πάντα ένας ιός Β περιλαµβάνεται στο ετήσιο αντιγριπικό εµβόλιο (Κυριάκης & Reeth, 2005). Σηµαντικότεροι ιοί της γρίπης είναι αυτοί που ανήκουν στον τύπο Α. Χαρακτηρίζονται (α) από το µεγάλο εύρος ξενιστών που προσβάλλουν -από τον άνθρωπο, ώς τον χοίρο και τα υδρόβια πτηνά και (β) από την υψηλή ικανότητα τους να µεταλλάσσονται και να ανασυνδυάζονται. Τα οκτώ αντίγραφα RNA του ιού 2

κωδικοποιούν 10 πρωτεΐνες, µε πλέον σηµαντικές τις δύο εξωτερικές γλυκοπρωτεΐνες: την αιµοσυγκολλητίνη (haemagglutinin-ha) και τη νευραµινιδάση (neuraminidase-na). Η αιµοσυγκολλητίνη και η νευραµινιδάση παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί (α) συµβάλλουν στην είσοδο και έξοδο του ιού από τα κύτταρα του ξενιστή και (β) αποτελούν τα κυριότερα αντιγόνα που αναγνωρίζονται από το ανοσοποιητικό σύστηµα µετά από µόλυνση ή εµβολιασµό. Μέχρι σήµερα, 16 τύποι αιµοσυγκολλητίνης (Η1 ώς Η16) και 9 τύποι νευραµινιδάσης (Ν1 ως Ν9) έχουν αποµονωθεί (Κυριάκης & Reeth, 2005). Εικόνα 2. Σχηµατική παράσταση ιού γρίπης τύπου Α. Πηγή: http://avianswineflu.blogspot.com 3

Εικόνα 3. Ιοί γρίπης Α Η5Ν1 (µε χρυσαφί χρώµα) αναπτυγµένοι σε κύτταρα (µε πράσινο χρώµα). Πηγή: Courtesy of the Public Health Image Library, #1841 (Ligon, 2005). 1.2 ΟΙ ΙΟΙ ΤΗΣ ΓΡΙΠΗΣ ΤΥΠΟΥ Α Είναι γενικώς αποδεκτό ότι τα υδρόβια πουλιά παγκοσµίως, αποτελούν τη φυσική δεξαµενή των ιών της γρίπης Α, οι οποίοι µεταδίδονται και σε άλλα είδη καθώς και στον άνθρωπο (Webster et al., 1992). Στα είδη αυτά µέχρι σήµερα περιλαµβάνονται χοίροι, άλογα, µινκ, αιλουροειδή, θαλάσσια θηλαστικά και ένα µεγάλο εύρος οικόσιτων πτηνών (Olsen et al., 2006). Επιπλέον, αξίζει να σηµειωθεί ότι, παρόλο που όλοι οι υποτύποι των ιών της γρίπης Α έχουν εντοπιστεί στα άγρια πουλιά, οι περισσότεροι χαρακτηρίζονται ως ήπια παθογόνοι και δεν προκαλούν σοβαρές ασθένειες (Richardson, 2006). Μόνο οι υποτύποι Η5 και Η7, µπορούν να µετατραπούν σε υψηλής παθογένειας όταν µεταδοθούν σε πουλερικά. Στην περίπτωση αυτή µπορούν να προκαλέσουν εξάρσεις υψηλής παθογένειας γρίπης των πτηνών (highly pathogenic avian influenza HPAI) (Olsen et al., 2006). Ιοί χαµηλής παθογένειας γρίπης των πτηνών (low pathogenic avian influenza LPAI) έχουν αποµονωθεί από τουλάχιστον 105 είδη άγριων πουλιών, που ανήκουν σε 26 διαφορετικές οικογένειες (Olsen et al., 2006). Όλοι οι υποτύποι των ιών της γρίπης 4

καθώς και οι περισσότεροι συνδυασµοί αιµοσυγκολλητίνης (ΗΑ) και νευραµινιδάσης (ΝΑ) έχουν εντοπιστεί στα άγρια και οικόσιτα πτηνά, ενώ σχετικά λίγοι έχουν εντοπιστεί και σε άλλα είδη (Olsen et al., 2006). Παρόλο που πολλά είδη άγριων πουλιών αποτελούν ξενιστές των ιών της γρίπης Α, τα υδρόβια και τα παρυδάτια όπως η Τάξη των Χηνόµορφων (Anseriformes) (ιδιαίτερα πάπιες, χήνες και κύκνοι) και η Τάξη των Χαραδριόµορφων (Charadriiformes) (ιδιαίτερα γλάροι, γλαρόνια και παρυδάτια) αποτελούν τη µεγαλύτερη φυσική δεξαµενή ιών γρίπης χαµηλής παθογένειας (LPAI) (Webster et al., 1992). Τα είδη που ανήκουν στις Τάξεις των Χηνόµορφων και των Χαραδριόµορφων παρουσιάζουν παγκόσµια κατανοµή. Απαντώνται σχεδόν παντού, εκτός από τις πιο άνυδρες περιοχές του πλανήτη (del Hoyo, 1996). Παρόλο που οι ιοί της γρίπης των πτηνών (AIVs) έχουν καταγραφεί στις περισσότερες οικογένειες πουλιών (Olsen et al., 2006), η εξάπλωση και η ποικιλότητα των υποτύπων τους δεν έχουν οµαλή κατανοµή µεταξύ τους (Stallknecht & Shane, 1988). Συγκεκριµένα τα είδη της οικογένειας Νησσίδαι (Anatidae) και ειδικότερα της υποοικογένειας Νησσίναι (Anatinae) (πάπιες), παρουσιάζουν τον υψηλότερο κίνδυνο µετάδοσης στα οικόσιτα πτηνά (Delogu et al., 2003), για τους παρακάτω λόγους: 1) Φιλοξενούν τους ιούς της γρίπης των πτηνών µε τη µεγαλύτερη ποικιλότητα και εξάπλωση (Stallknecht & Shane, 1988). 2) Ιστορικές εξάρσεις γρίπης υψηλής παθογένειας (HPAI) σε πουλερικά, έχουν συνδεθεί κυρίως µε στελέχη ιών που κυκλοφορούσαν περισσότερο σε πάπιες παρά σε άλλα είδη (Munster et al., 2005). 3) Οι οικόσιτες πάπιες (π.χ. πρασινοκέφαλη) µπορούν να απεκκρίνουν µεγάλες ποσότητες ιών γρίπης υψηλής παθογένειας (HPAI) H5N1, παραµένοντας σχετικά υγιείς, γεγονός που τις καθιστά ικανές να µεταφέρουν τον ιό σε µεγάλες αποστάσεις (Hulse-Post et al., 2005). 4) Οι άµεσες επαφές µεταξύ άγριων παπιών και οικόσιτων υδρόβιων πτηνών θεωρείται ότι είναι πιο συχνές απ ότι οι άµεσες επαφές τους µε άλλες οµάδες άγριων πουλιών (Tracey et al., 2004). Συγκεκριµένα από την πρασινοκέφαλη (Anas platyrhynchos) έχουν αποµονωθεί όλοι οι υποτύποι των ιών της γρίπης. 5

1.3 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ Έχει αποδειχθεί ότι όταν τα άγρια υδρόβια πουλιά έρχονται σε επαφή µε οικόσιτα πτηνά, µπορούν να µεταδώσουν ιούς χαµηλής παθογένειας, οι οποίοι αργότερα µπορεί να µεταλλαχθούν στην υψηλής παθογένειας µορφή τους (Richardson, 2006). Κατά την διάρκεια των τελευταίων πενήντα χρόνων, έχουν αναφερθεί 25 εξάρσεις από υποτύπους υψηλής παθογένειας σε πουλιά, πρωτίστως πουλερικά. Κατά την προηγούµενη δεκαετία, συχνά συνέβηκαν εξάρσεις υψηλής παθογένειας (HPAI), που προκλήθηκαν από ιούς του υποτύπου Η5Ν2 στο Μεξικό (1994), Ιταλία (1997) και Τέξας (2004), του υποτύπου Η7Ν1στην Ιταλία (1999), του υποτύπου Η7Ν3 στην Αυστραλία (1994), Πακιστάν (1994), Χιλή (2002) και Καναδά (2003), του υποτύπου Η7Ν4 στην Αυστραλία (1997), του Η7Ν7 στην Ολλανδία (2003) και φυσικά του υποτύπου Η5Ν1 στην Ασία, Ρωσία, Μέση Ανατολή, Ευρώπη και Αφρική που βρίσκεται σε εξέλιξη από το 1997 µέχρι σήµερα (Alexander, 2000; Munster et al., 2005) (Εικόνα 4). Στις περισσότερες περιπτώσεις σηµειώθηκαν επιζωοτίες όπου προκάλεσαν τον θάνατο µεγάλου αριθµού πουλερικών και οδήγησαν σε σηµαντικές οικονοµικές ζηµίες (Gauthier-Clerc et al., 2007). Σε αυτές τις προηγούµενες επιζωοτίες των υψηλής παθογένειας υποτύπων Η5 και Η7 αποδείχθηκε ότι η εξάπλωση του ιού οφείλονταν σε ανθρώπινες δραστηριότητες και ειδικότερα σε µεταφορά πουλερικών και των προϊόντων τους (Alexander, 2000; Webster, 1998). 6

Εικόνα 4. Περιοχές µε επιβεβαιωµένα κρούσµατα εξάρσεων της γρίπης των πτηνών (HPAI) H5N1 σε πουλερικά (µε κόκκινο χρώµα) και σε άγρια πουλιά (µε µπεζ χρώµα) από το 2003 έως τις 27 Σεπτεµβρίου 2007. Πηγή: World Organization for Animal Health (OIE). 1.4 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΤΗΣ ΓΡΙΠΗΣ ΤΩΝ ΠΤΗΝΩΝ Η µετανάστευση είναι µια κοινή στρατηγική για πουλιά που εκµεταλλεύονται τις ευνοϊκές συνθήκες από τις εποχιακές αλλαγές των ενδιαιτηµάτων και συνήθως ποικίλει από µικρές µετακινήσεις τοπικής κλίµακας (προς µεγαλύτερο η µικρότερο υψόµετρο, όπως π.χ. τα κολίβρια στους τροπικούς), έως διηπειρωτικές µετακινήσεις (από τον βόρειο Ατλαντικό στην Ανταρκτική, όπως π.χ. ορισµένα είδη γλαρονιών Sterna spp.). Τα µεταναστευτικά πουλιά µπορούν να µεταφέρουν παθογόνα και ιδιαίτερα εκείνα, τα οποία δεν επηρεάζουν σηµαντικά την υγεία τους και συνεπώς δεν παρεµποδίζουν τη µετανάστευση (Olsen et al., 2006). Πολλά είδη που ανήκουν στις Τάξεις των Χηνόµορφων και των Χαραδριόµορφων πραγµατοποιούν τακτικές µετακινήσεις µεγάλων αποστάσεων (del Hoyo, 1996) γεγονός που µπορεί να έχει ως αποτέλεσµα τη µεταφορά ιών γρίπης χαµηλής παθογένειας (LPAI) µεταξύ χωρών ή ακόµη και ηπείρων. Τα πουλιά που αναπαράγονται σε µια γεωγραφική περιοχή ακολουθούν συνήθως παρόµοιους µεταναστευτικούς διαδρόµους π.χ. το διάδροµο ανατολικής Ασίας Αυστραλίας, που ξεκινά από την ανατολική Σιβηρία, συνεχίζει νότια στην 7

ανατολική Ασία και καταλήγει στην Αυστραλία (Εικόνα 5). Ωστόσο οι κύριοι µεταναστευτικοί διάδροµοι είναι απλουστεύσεις και υπάρχουν αρκετές εξαιρέσεις όπου οι πληθυσµοί συµπεριφέρονται διαφορετικά από τα κοινά πρότυπα (del Hoyo et al., 1996; Van de Kam et al., 2004). Λόγω του φαινοµένου της µετανάστευσης, πολλοί πληθυσµοί πουλιών, εντός των µεγάλων ηπείρων και κατά µήκος των κύριων µεταναστευτικών διαδροµών, συνδέονται χωρικά και χρονικά σε περιοχές αναπαραγωγής ή άλλες (Εικόνα 5). Ως εκ τούτου, µολυσµένα από ιούς πουλιά µπορούν να µεταδώσουν τα παθογόνα τους σε άλλους πληθυσµούς και αυτοί µε τη σειρά τους να µεταφέρουν τους ιούς σε νέες περιοχές (Olsen et al., 2006). ιαπιστώνεται ότι η µετάδοση των ιών, όπως επίσης και η γεωγραφική τους εξάπλωση, εξαρτώνται από την οικολογία των µεταναστευτικών ξενιστών τους. Για παράδειγµα, τα µεταναστευτικά πουλιά σπάνια διανύουν ολόκληρη την απόσταση µεταξύ της περιοχής αναπαραγωγής και της περιοχής διαχείµασης, χωρίς να σταµατήσουν για ανάπαυση ή «ανεφοδιασµό». Συνήθως κάνουν συχνές στάσεις και δαπανούν περισσότερο χρόνο για εύρεση τροφής και προετοιµασία για τη µετανάστευση παρά σε πτήση (Alerstam, Lindstrom & Gwinner, 1990). Επιπλέον, πολλά είδη συγκεντρώνονται στις ίδιες ευνοϊκές περιοχές στάσης ή διαχείµασης. Όλα αυτά έχουν ως αποτέλεσµα την υψηλή τοπική πυκνότητα ειδών. Τέτοιες περιοχές είναι εν δυνάµει ιδιαίτερα ευνοϊκές για µετάδοση ιών γρίπης χαµηλής παθογένειας (LPAI) µεταξύ άγριων πουλιών και εκείνων σε αιχµαλωσία καθώς και µεταξύ διαφορετικών ειδών (Olsen et al., 2006). Έχει αποδειχθεί ότι οι ιοί της γρίπης Α παραµένουν µολυσµατικοί σε επιφανειακά νερά µέχρι 4 µέρες στους 22 0 C και έως 30 µέρες στους 0 0 C (Webster et al., 1978). Συγκεκριµένα ο ιός υψηλής παθογένειας Η5Ν1 µπορεί να επιβιώσει σε περιττώµατα πουλιών, τουλάχιστον 35 ηµέρες στους 4 0 C, ενώ σε υψηλότερες θερµοκρασίες (37 0 C) επιβιώνει για 6 ηµέρες (WHO, 2007). Η σχετικά υψηλή εξάπλωση των ιών σε πουλιά που ζουν σε υδάτινα οικοσυστήµατα µπορεί να οφείλεται εν µέρει στην αποτελεσµατική µετάδοση µέσω της περιττωµατικής στοµατικής οδού, διαµέσου των επιφανειακών υδάτων (Webster et al., 1992; Webster et al., 1978). 8

Εικόνα 5. Μεταναστευτικοί διάδροµοι των πληθυσµών των άγριων πουλιών. (Α) Οι µαύρες κουκίδες δείχνουν τις περιοχές παρακολούθησης ιών γρίπης. Αυτοί οι κύριοι µεταναστευτικοί διάδροµοι είναι απλουστεύσεις και υπάρχουν περιπτώσεις όπου οι πληθυσµοί συµπεριφέρονται διαφορετικά από τα κοινά πρότυπα. (Β) Σχέδια µετανάστευσης της Πρασινοκέφαλης (Anas platyrhynchos) και της Σαρσέλας (Anas querquedula) στην Ευρασία και Αφρική και της Αµερικάνικης Σαρσέλας (Anas discors) στην Αµερική. Με κίτρινο χρώµα είναι οι περιοχές αναπαραγωγής, από τις οποίες τα είδη φεύγουν τον χειµώνα, µε πράσινο οι περιοχές όπου τα είδη παραµένουν όλο το χρόνο και µε µπλε οι περιοχές όπου τα είδη βρίσκονται µόνο τον χειµώνα. (Γ) Τα βέλη δείχνουν τις εποχιακές µεταναστευτικές διαδροµές (Olsen et al., 2006). 9

1.5 ΙΟΣ ΥΨΗΛΗΣ ΠΑΘΟΓΕΝΕΙΑΣ (HPAI) H5N1 ΣΤΑ AΓΡΙΑ ΠΟΥΛΙΑ Το 1997 προκλήθηκε στο Χονγκ Κονγκ µια έξαρση υψηλής παθογένειας (HPAI) από τον ιό της γρίπης των πτηνών H5N1 σε πτηνοτροφεία και σε αγορές ζωντανών πουλερικών, η οποία ουσιαστικά αποτέλεσε την πρώτη τεκµηριωµένη περίπτωση προσβολής ανθρώπου από τον ιό της γρίπης των πτηνών που κατέληξε σε θάνατο (de Jong et al., 1997; Subbarao et al., 1998). Ο ιός υψηλής παθογένειας (HPAI) H5N1 επανεµφανίστηκε το 2002 σε υδρόβια πουλιά σε δύο πάρκα του Χονγκ Κονγκ και σε άλλα άγρια και σε αιχµαλωσία πουλιά (Ellis et al., 2004). Το 2003 εµφανίστηκε ξανά και µέχρι το 2004 κατέστρεψε την βιοµηχανία πουλερικών σε εκτεταµένες περιοχές της νοτιοανατολικής Ασίας. Στη συνέχεια, έγινε ενδηµικός στα πουλερικά της νοτιοανατολικής Ασίας και αποτέλεσε µέγιστη απειλή πανδηµίας για τους ανθρώπους (WHO, 2005). Το 2005 ο ιός εµφανίστηκε κατά τη διάρκεια µιας έξαρσης σε µεταναστευτικά πουλιά στη λίµνη Qinghai της Κίνας, κατά την οποία σκότωσε µεγάλους αριθµούς άγριων πουλιών (Liu et al., 2005). Η συγκεκριµένη επιζωοτία προκάλεσε µείωση του παγκόσµιου πληθυσµού της χήνας Anser indicus (Εικόνα 6) κατά 10%, προβάλλοντας τις πιθανές ολέθριες επιπτώσεις στην ευάλωτη άγρια ζωή (Olsen et al., 2006). Εικόνα 6. Χήνες του είδους Anser indicus. Πηγή: www.justbirds.org Κατόπιν ο ιός εµφανίστηκε στην υπόλοιπη Ασία, στην Ευρώπη, στη Μέση Ανατολή και σε αρκετές χώρες της Αφρικής. Θάνατοι άγριων πουλιών ανακοινώθηκαν σε πολλές χώρες, στην Ευρώπη. Συγκεκριµένα, είδη που επηρεάστηκαν περισσότερο ήταν ο κύκνος (Cygnus olor) και ο αγριόκυκνος (Cygnus cygnus), ενώ θνησιµότητα διαπιστώθηκε και σε άλλα υδρόβια και παρυδάτια είδη και περιστασιακά σε αρπακτικά, γλάρους και ερωδιούς (Olsen et al., 2006). Μέχρι τώρα το στέλεχος του υψηλής παθογένειας (HPAI) ιού H5N1, το οποίο προήλθε από τη νοτιοανατολική Ασία, έγινε αιτία θνησιµότητας για άτοµα άγριων πουλιών, που ανήκουν σε περισσότερα από 60 είδη (Ellis et al., 2004; Olsen et al., 2006). Επιπροσθέτως, κατά την διάρκεια των καταστρεπτικών εξάρσεων στα πουλερικά ο ιός H5N1 µεταδόθηκε σε 348 ανθρώπους, οδηγώντας 216 από αυτούς στο θάνατο (έως 3 Ιανουαρίου 2008) 10

(WHO, 2008) (Παράρτηµα, Πίνακας IV & Εικόνα 7) και αποµονώθηκε από χοίρους, γάτες, τίγρεις και λεοπαρδάλεις. Εικόνα 7. Περιοχές µε ανθρώπινους θανάτους από επιβεβαιωµένα κρούσµατα εξάρσεων της γρίπης των πτηνών (HPAI) H5N1 από το 2003 έως τις 10 Σεπτεµβρίου 2007. Πηγή: WHO. Είναι ιδιαίτερα πιθανό ότι ο ιός Η5Ν1 κυκλοφορούσε στα οικόσιτα πτηνά στη νοτιοανατολική Ασία διαρκώς από το 1997 γεγονός που είχε ως συνέπεια τη ραγδαία εξέλιξή του (Εικόνα 8) (Olsen et al., 2006). Μελέτες παρακολούθησης στην κεντρική Κίνα από το 1999 αποδεικνύουν ότι ο ιός Η5Ν1 έγινε ενδηµικός στα οικόσιτα πτηνά της περιοχής και ότι πολλαπλές εξελικτικές γραµµές του ιού συνυπάρχουν (Chen et al., 2006; Li et al., 2004). Το εµπόριο των πουλερικών καθώς και η µεταφορά των µολυσµένων υλικών αποτελούν πιθανούς τρόπους εξάπλωσης ιών γρίπης υψηλής παθογένειας (HPAI) γενικά (Alexander, 2000). Για τον ιό Η5Ν1 ισχύει αναµφίβολα ότι τα οικόσιτα υδρόβια πτηνά, συγκεκριµένες κτηνοτροφικές πρακτικές και τα αγροοικοσυστήµατα διαδραµάτισαν σηµαντικό ρόλο στην εµφάνιση, στη διατήρηση και στην εξάπλωση του σε πολλές χώρες (Gilbert et al., 2006; Martin et al., 2006). 11

Εικόνα 8. Φυλογενετικό δέντρο για το µητρικό γονίδιο των ιών της γρίπης Α από ποικιλία ξενιστών. Οι ιοί της γρίπης των πτηνών χωρίζονται σε µια Αµερικάνικη εξελικτική γραµµή (ροζ) και σε µια Ευρασιατική (κίτρινο) και δεν υπάρχουν σαφή πρότυπα παρασιτούµενων οργανισµών, καθώς και χρονικές και χωρικές συσχετίσεις µε αυτές τις εξελικτικές γραµµές. Αντιθέτως, η ανθρώπινη εξελικτική γραµµή (γαλάζιο) του ιού της γρίπης Α, η εξελικτική γραµµή του Ευρασιατικού χοίρου (µοβ) και η εξελικτική γραµµή του (HPAI) H5N1 (πορτοκαλί) παρουσιάζουν ξεκάθαρα χρονικά πρότυπα εξέλιξης του ιού (Olsen et al., 2006). 12

1.6. ΜΕΤΑ ΟΣΗ ΤΟΥ ΙΟΥ ΣΤΟΥΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΟΥΣ ΡΟΜΟΥΣ Μέχρι τις αρχές του 2005 ο ιός Η5Ν1 είχε περιστασιακά αποµονωθεί µόνο από νεκρά άγρια πουλιά, που συνήθως βρίσκονταν κοντά σε µολυσµένες φάρµες πουλερικών (Chen et al., 2006; Ellis et al., 2004). Το γεγονός αυτό, οδήγησε τους επιστήµονες στο να πιστεύουν ότι τα άγρια υδρόβια πουλιά δεν αποτελούσαν παράγοντες διάδοσης του ιού (Richardson, 2006). Συµπληρωµατικά, απουσία αποδείξεων ότι ο ιός µεταδίδεται µεταξύ πληθυσµών άγριων πουλιών ή ότι τα µεταναστευτικά πουλιά µπορούν να µεταφέρουν τον ιό, οδήγησε στο συµπέρασµα ότι αυτά τα πουλιά αποτέλεσαν τους τελικούς ξενιστές του ιού που αποκτήθηκε από τα πουλερικά (Chen et al., 2005). Όµως στις 30 Απριλίου 2005, εντοπίστηκε µια έξαρση σε χήνες του είδους Anser indicus (Εικόνα 9) στη λίµνη Qinghai της δυτικής Κίνας. Η περιοχή αυτή είναι προστατευόµενη και επιπλέον σηµαντικός τόπος αναπαραγωγής πολλών µεταναστευτικών ειδών της ανατολικής Ασίας, χωρίς καθόλου φάρµες πουλερικών στη γύρω περιοχή. Ώς τις 4 Μαΐου 2005 η θνησιµότητα ήταν πάνω από 100 πουλιά ανά ηµέρα (Chen et al., 2005). Ουσιαστικά Εικόνα 9. Μια άρρωστη χήνα Anser indicus µε τυπικά συµπτώµατα της ασθένειας, πριν πεθάνει (Liu et al., 2005). αποδείχτηκε ότι ο ιός Η5Ν1 µεταδίδεται µεταξύ µεταναστευτικών πουλιών (Chen et al., 2005). Έτσι δεν υπήρχε µεγάλη πιθανότητα η έξαρση αυτή να τελείωνε εκεί στην λίµνη Qinghai λόγω του µεγάλου αριθµού µεταναστευτικών πουλιών που απαντούν εκεί. Ήταν λοιπόν αναµενόµενο ότι ο ιός θα µεταδιδόταν και σε άλλα µεταναστευτικά είδη που πιθανά θα δρούσαν ως µεταφορείς και παράλληλα θα παρέµενε υψηλής παθογένειας για πουλερικά και ανθρώπους (Chen et al., 2005). Λίγο αργότερα ο ιός H5N1 (HPAI) εντοπίστηκε σε άγρια πουλιά στη Μογγολία, βόρεια της λίµνης Qinghai, κατά µήκος του κεντρικού µεταναστευτικού διαδρόµου και σε µια περιοχή όπου τα οικόσιτα πτηνά ήταν λιγοστά (Karesh, 2005). Τον Ιούλιο και τον Αύγουστο του 2005 αρκετές εξάρσεις αναφέρθηκαν στη Ρωσία και στο Καζακστάν. Παρόλο που οι εξάρσεις αυτές αφορούσαν οικόσιτα πτηνά, τα στελέχη του ιού ήταν γενετικά σχετιζόµενα µε αυτά της λίµνης Qinghai (Lvov et al., 2006). Στις αρχές του Οκτώβρη του 2005, ο ιός H5N1 (HPAI) πρωτοεµφανίστηκε σε άγρια πουλιά και σε πουλερικά 13

στην Τουρκία, Ρουµανία και Ουκρανία, όπως επίσης και σε νεκρούς κύκνους στην Κροατία. Και στις περιπτώσεις αυτές ο ιός βρέθηκε πανοµοιότυπος µε αυτόν της λίµνης Qinghai. Ο ίδιος ιός εντοπίστηκε στην Ουκρανία το εκέµβρη του 2005 (FAO, 2006). Οι αρχικές εξάρσεις στη Ρουµανία, Τουρκία και Ουκρανία συνέβηκαν κοντά σε υγροτόπους τους οποίους χρησιµοποιούν τα υδρόβια και παρυδάτια πουλιά για να διαχειµάσουν. Αυτές οι τοποθεσίες ήταν µακριά από οποιαδήποτε γνωστή περιοχή παρουσίας του ιού και συνέπιπταν µε τις µετακινήσεις τις φθινοπωρινής µετανάστευσης (Gilbert et al., 2006). Την άνοιξη του 2006 ο ιός µεταδόθηκε σε µεγάλους αριθµούς Κύκνων (Cygnus olor) και άλλων άγριων πουλιών κατά µήκος της δυτικής Ευρώπης, σε περιοχές στις οποίες, παρά τη συνεχή παρακολούθηση, δεν είχαν αναφερθεί προηγούµενες εξάρσεις σε οικόσιτα πτηνά (Gilbert et al., 2006). Αυτές οι εξάρσεις πραγµατοποιήθηκαν µετά από ασυνήθιστες µετακινήσεις υδρόβιων και παρυδάτιων πουλιών, οι οποίες συνδέθηκαν µε µια περίοδο ψύχους στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας όπου πιστεύεται ότι ο ιός H5N1 (HPAI) είχε γίνει ενδηµικός από το φθινόπωρο του 2005 (Gauthier-Clerc et al., 2007; Gilbert et al., 2006). Μετά από τα παραπάνω γεγονότα, τα άγρια πουλιά θεωρήθηκαν ύποπτα για τη διάδοση του ιού H5N1 (HPAI) σε µεγάλες αποστάσεις, κατά τη µετανάστευση (Chen et al., 2005; Li et al., 2004). Σκοπός της µελέτης αυτής είναι η κατανόηση των µηχανισµών γεωγραφικής εξάπλωσης του ιού H5N1 µέσω των άγριων πουλιών και ιδιαίτερα στην Ελλάδα. Επίσης, η συµβολή στον αποτελεσµατικότερο σχεδιασµό παρακολούθησης των άγριων πουλιών και σε ασφαλέστερα µέτρα προστασίας του ανθρώπου και των οικόσιτων πουλερικών από την γρίπη των πτηνών. Τα ερωτήµατα στα οποία θα επιχειρηθεί απάντηση είναι: 1. Ποιες είναι οι περιοχές επικινδυνότητας (hot spots); Σε ποιες περιοχές του εξωτερικού παρατηρήθηκαν εξάρσεις του ιού και σε ποιον βαθµό µπορούν να επηρεάσουν την Ελλάδα; 2. Ποια είναι τα «επικίνδυνα» είδη, δηλαδή ποια είδη είναι πιθανότερο να µεταφέρουν τον ιό; 14

2. ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ Από συνολικά 60 διαφορετικά είδη άγριων πουλιών που βρέθηκαν µολυσµένα µέχρι σήµερα από τον ιό (HPAI) Η5Ν1 σε ολόκληρο τον κόσµο (Ellis et al., 2004; Olsen et al., 2006), στην Ελλάδα απαντώνται 38 απ αυτά. Για την κατανόηση των µηχανισµών γεωγραφικής εξάπλωσης του ιού H5N1 µέσω των άγριων πουλιών κρίνεται απαραίτητη η παρακολούθηση των µεταναστευτικών τους µετακινήσεων. Κατά συνέπεια, στην εργασία αυτή µελετήθηκαν 13 είδη καθώς µόνο γι αυτά υπήρχαν κάποια δεδοµένα δακτυλιώσεων και επανευρέσεων (Ακριώτης & Χανδρινός, 2004). Τα είδη που µελετήθηκαν είναι τα παρακάτω: 1. Κορµοράνος Phalacrocorax carbo 2. Λευκοτσικνιάς Egretta garzetta 3. Σταχτοτσικνιάς Ardea cinerea 4. Πελαργός Ciconia ciconia 5. Φοινικόπτερο Phoenicopterus ruber 6. Κύκνος Cygnus olor 7. Πρασινοκέφαλη Anas platyrhynchos 8. Γκισάρι Aythya ferina 9. Μαυροκέφαλη Πάπια Aythya fuligula 10. Γερακίνα Buteo buteo 11. Νερόκοτα Gallinula chloropus 12. Φαλαρίδα Fulica atra 13. Καστανοκέφαλος Γλάρος Larus ridibundus Για κάθε είδος χωριστά δηµιουργήθηκαν χάρτες, οι οποίοι απεικονίζουν τις περιοχές δακτυλίωσης των πουλιών και τις θέσεις επανεύρεσης τους στην Ελλάδα. Με τον τρόπο αυτό, για κάθε είδος προέκυψε µια αδρή εικόνα προέλευσης των πουλιών αυτών, που καταλήγουν στην Ελλάδα. Οι χάρτες δηµιουργήθηκαν µε χρήση του προγράµµατος Google Earth. 15

Επόµενο βήµα ήταν να µετρηθούν οι αποστάσεις των περιοχών δακτυλίωσης των πουλιών από τις περιοχές έξαρσης του ιού (HPAI) Η5Ν1. Οι περιοχές έξαρσης του ιού Η5Ν1 βασίστηκαν σε στοιχεία των οργανισµών Food and Agricultural Organization (FAO) και World Organization for Animal Health (OIE) από µία µελέτη του Butler (2006). Έτσι, για κάθε είδος δηµιουργήθηκε ένας πίνακας µε τα δεδοµένα των περιοχών δακτυλίωσης, των περιοχών έξαρσης του ιού Η5Ν1 καθώς και την µεταξύ τους απόσταση (Παράρτηµα, Πίνακας VI). Από τους πίνακες αυτούς σχεδιάστηκαν διαγράµµατα που απεικονίζουν τις αποστάσεις των περιοχών δακτυλίωσης κάθε είδους, από τις περιοχές έξαρσης του ιού (HPAI) Η5Ν1. Επειδή οι χρονικές περίοδοι κατά τις οποίες έγιναν οι δακτυλιώσεις και οι επενευρέσεις (1985-2004) διέφεραν από τις χρονιές των εξάρσεων του ιού στις περισσότερες περιοχές, όλες οι αναλύσεις που προαναφέρθηκαν βασίστηκαν ότι, απ όσο είναι γνωστό, οι µεταναστευτικοί δρόµοι των πουλιών που µελετήθηκαν δεν έχουν ουσιαστικά αλλάξει. Πιο πρόσφατα δεδοµένα δεν υπήρχαν διαθέσιµα. 16

3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Τα παρακάτω δεδοµένα της φυσικής ιστορίας των πουλιών προήλθαν από τους (Couzens, 2005; Mullarney et al., 2001; Peterson, Mountfort & Hollom, 1981; Παπαγεωργίου, 1990). 3.1. Κορµοράνος (Phalacrocorax carbo) Ο κορµοράνος ανήκει στην Τάξη Πελεκανόµορφα (Pelecaniformes) και στην Οικογένεια Φαλακροκορακίδαι (Phalacrocoracidae). Είναι κοινωνικό είδος και ζει σε µεγάλες αποικίες. Φωλιάζει σε δέντρα, στο έδαφος και σε βραχώδεις ακτές. Το σώµα του είναι προσαρµοσµένο για κατάδυση στο νερό και τρέφεται κυρίως µε ψάρια. Οι ηµερήσιες απαιτήσεις του σε τροφή φτάνουν τα 450-700 g. Τα µη πεπτά συστατικά της τροφής (οστά, λέπια κτλ) αποβάλλονται από το στόµα σε σβώλους οι οποίοι καλύπτονται µε βλέννα. Είναι είδος µονογαµικό και αναπαράγεται τον Απρίλιο Μάιο. Γεννά 3-4 αβγά χρώµατος ανοιχτού µπλε και η επώαση γίνεται και από τα δύο φύλλα και διαρκεί 28-29 ηµέρες. Οι νεοσσοί πετούν σε ηλικία 50-60 ηµερών και ανεξαρτητοποιούνται στους 3 µήνες. Έχει µέτριο µέγεθος σµήνους (αρκετές δεκάδες, έως λίγες εκατοντάδες άτοµα), µέτρια πυκνότητα (αποστάσεις συνήθως 2-5 m µεταξύ των ατόµων), υψηλό βαθµό ανάµειξης µε άλλα είδη (Veen et al., 2007) και µέτρια πιθανότητα επαφής µε τα πουλερικά (EFSA, 2006) (Παράρτηµα, Πίνακας V). 17

18

Τα περισσότερα από τα δακτυλιωµένα άτοµα του κορµοράνου ήρθαν στην Ελλάδα κυρίως από βορειότερες χώρες, όπως η Γερµανία, η ανία, η Σουηδία, αλλά και από την Ουκρανία (Χάρτης 1). Οι περιοχές δακτυλίωσης του κορµοράνου βρέθηκαν πολύ κοντά σε αρκετές περιοχές της Σουηδίας, της ανίας, της Γερµανίας, της Ουκρανίας, της Ρουµανίας, της Τσεχίας, της Ουγγαρίας, της Κροατίας, της Σερβίας και του Μαυροβουνίου όπου εκδηλώθηκαν εξάρσεις του ιού (HPAI) Η5Ν1. Ως πιο επικίνδυνη περιοχή θεωρείται η χερσόνησος της Κριµαίας στην Ουκρανία, λόγω της µεγάλης πυκνότητας των εξάρσεων και της γεωγραφικής της θέσης (βρίσκεται πιο κοντά στις επικίνδυνες περιοχές της Ασίας). Επίσης, αξίζει να αναφερθεί ότι, στις περιοχές Kherson και Odessa της Ουκρανίας, οι εξάρσεις του ιού είχαν θύµατα κορµοράνους. Γενικά οι απόστασεις ποικίλουν από 4 έως 100 χιλιόµετρα. Οι περισσότερες περιοχές δακτυλίωσης του κορµοράνου βρέθηκαν σε απόσταση µικρότερη των 20 χιλιοµέτρων από περιοχές όπου εκδηλώθηκαν εξάρσεις του ιού (HPAI) Η5Ν1 ( ιάγραµµα 1). Αξίζει να αναφερθεί η περιοχή Rugen της Γερµανίας, λόγω της πολύ µικρής της απόστασης από περιοχή δακτυλίωσης (4 km). Απόσταση των περιοχών δακτυλίωσης του Phalacrocorax carbo από τις περιοχές έξαρσης του ιού Η5Ν1 Αριθµός δακτυλιωµένων πουλιών 16 14 12 10 8 6 4 2 0 0-20 21-40 41-60 61-80 81-100 101-120 Km ιάγραµµα 1. Απόσταση των περιοχών δακτυλίωσης του κορµοράνου (Phalacrocorax carbo) από τις περιοχές έξαρσης του ιού (HPAI) Η5Ν1. 19

3.2. Λευκοτσικνιάς (Egretta garzetta) Ο λευκοτσικνιάς ανήκει στην Τάξη Πελαργόµορφα (Ciconiiformes) και στην Οικογένεια Ερωδιίδαι (Ardeidae). Μεταναστευτικό είδος, όµως αρκετά ζεύγη φωλιάζουν στη χώρα µας. Είδος κοινωνικό, που φωλιάζει κατά αποικίες πάνω σε θάµνους και δέντρα σε υγροτόπους, όπως λιµνοθάλασσες, λί- µνες, δέλτα ποταµών και έλη. Φωτό: Πάνος Γκουλιαµτζής Η τροφή του αποτελείται κυρίως από µικρά ψάρια, βατράχια, µαλάκια, καρκινοειδή, έντοµα και σκουλήκια. Aπό τον Απρίλιο ώς τον Ιούνιο αποθέτει 3-5 γαλαζοπράσινα αβγά που επωάζουν και οι δύο γονείς για 21-22 µέρες. Έχει µέτριο µέγεθος σµήνους (αρκετές δεκάδες, έως λίγες εκατοντάδες άτοµα), µέτρια πυκνότητα (συνήθως 2-5 m µεταξύ των ατόµων), µέτριο βαθµό ανάµειξης µε άλλα είδη (Veen et al., 2007), και χαµηλή πιθανότητα επαφής µε τα πουλερικά (EFSA, 2006) (Παράρτηµα, Πίνακας V). 20

21

Τα δακτυλιωµένα άτοµα του λευκοτσικνιά ήρθαν στην Ελλάδα κυρίως από βορειότερες χώρες, όπως η Ουκρανία, η Ρουµανία, η Κροατία, η Σερβία και το Μαυροβούνιο. Σε ορισµένες περιπτώσεις ήρθαν και από τα νοτιοανατολικά, (π.χ. από τη Τυνησία) (Χάρτης 2). Οι περιοχές δακτυλίωσης του λευκοτσικνιά βρέθηκαν πολύ κοντά σε περιοχές της Ρουµανίας, της Ουκρανίας, της Κροατίας, της Βουλγαρίας, της Βοσνίας Ερζεγοβίνης, της Σερβίας και του Μαυροβουνίου όπου εκδηλώθηκαν εξάρσεις του ιού Η5Ν1. Ως πιο επικίνδυνη περιοχή, θεωρείται η Ρουµανία λόγω της µεγάλης πυκνότητας των εξάρσεων. Από τις λίγες διαθέσιµες επανευρέσεις, οι περισσότερες περιοχές δακτυλίωσης βρέθηκαν σε απόσταση 50-100 χιλιοµέτρων µακριά από τις περιοχές όπου εκδηλώθηκαν εξάρσεις του ιού (HPAI) Η5Ν1 ( ιάγραµµα 2). Απόσταση των περιοχών δακτυλίωσης του Egretta garzetta από τις περιοχές έξαρσης του ιού Η5Ν1 4 Αριθµός δακτυλιωµένων πουλιών 3 2 1 0 0-50 51-100 101-150 Km ιάγραµµα 2. Απόσταση των περιοχών δακτυλίωσης του λευκοτσικνιά (Egretta garzetta) από τις περιοχές έξαρσης του ιού (HPAI) Η5Ν1. 22

3.3. Σταχτοτσικνιάς (Ardea cinerea) Ο σταχτοτσικνιάς ανήκει στην Τάξη Πελαργόµορφα (Ciconiiformes) και στην Οικογένεια Ερωδιίδαι (Ardeidae). Είναι είδος µεταναστευτικό, διαχειµάζει στην Αφρική και αναπαράγεται στη νότια και κεντρική Ευρώπη. Στην Ελλάδα απαντάται κατά τη µετανάστευση (περνά κατά το Μάρτιο και Σεπτέµβριο) αλλά και ως αναπαραγόµενο. Φωλιάζει σε αποικίες στις όχθες ποταµών ή λιµνών καθώς και σε έλη επάνω σε ψηλά δέντρα κοντά στο νερό, σε θάµνους, µικρές νησίδες και καλαµώνες. Τρέφεται µε ψάρια, αµφίβια, καρκινοειδή, έντοµα, τρωκτικά, σκουλήκια, µαλάκια και νεοσσούς υδρόβιων πτηνών. Οι ηµερήσιες τροφικές του απαιτήσεις φθάνουν τα 350-500 g. Αναπαράγεται το Μάρτιο και Απρίλιο. Αποθέτει 3-5 αυγά χρώµατος ανοικτού πρασινογάλαζου και η επώαση διαρκεί 23-28 µέρες και οι νεοσσοί διατρέφονται και από τους δύο γονείς. Σύµφωνα µε την (EFSA, 2006) ο σταχτοτσικνιάς έχει µέτρια πιθανότητα επαφής µε τα πουλερικά (Παράρτηµα, Πίνακας V). 23

24

Τα δακτυλιωµένα άτοµα του σταχτοτσικνιά έφτασαν στην Ελλάδα κυρίως από βορειότερες χώρες όπως η Πολωνία, η Ρωσία, η Λευκορωσία, η Τσεχία, η Σουηδία, η Εσθονία, η Βουλγαρία, καθώς και από τα βορειοανατολικά, από την Ουκρανία (Χάρτης 3). Οι περιοχές δακτυλίωσης του σταχτοτσικνιά βρέθηκαν κοντά σε περιοχές της Ρουµανίας, της Ουκρανίας, της Πολωνίας, της Τσεχίας, και της Σλοβακίας, όπου εκδηλώθηκαν εξάρσεις του ιού Η5Ν1. Επικίνδυνη περιοχή θεωρείται η Ουκρανία και συγκεκριµένα η χερσόνησος της Κριµαίας λόγω της µεγάλης πυκνότητας των εξάρσεων και της γεωγραφικής της θέσης βρίσκεται πιο κοντά στις επικίνδυνες περιοχές της Ασίας. Αξίζει να αναφερθεί ότι µία περιοχή δακτυλίωσης στη Βουλγαρία βρέθηκε κοντά σε οκτώ διαφορετικές περιοχές έξαρσης στη Ρουµανία σε απόσταση µικρότερη των 80 χιλιοµέτρων. Αποδεικνύεται έτσι και η επικινδυνότητα της Ρουµανίας λόγω της µεγάλης πυκνότητας των εξάρσεων. Οι περιοχές δακτυλίωσης βρέθηκαν σε απόστασεις 30 έως 142 χιλιοµέτρων µακριά από τις περιοχές όπου εκδηλώθηκαν εξάρσεις του ιού (HPAI) Η5Ν1 ( ιάγραµµα 3). Ο αριθµός των επανευρέσεων ήταν µικρός. Απόσταση των περιοχών δακτυλίωσης του Ardea cinerea από τις περιοχές έξαρσης του ιού Η5Ν1 3 Αριθµός δακτυλιωµένων πουλιών 2 1 0 0-50 51-100 101-150 Km ιάγραµµα 3. Απόσταση των περιοχών δακτυλίωσης του σταχτοτσικνιά (Ardea cinerea) από τις περιοχές έξαρσης του ιού (HPAI) Η5Ν1. 25

3.4. Πελαργός (Ciconia ciconia) npb.jamescook Ο πελαργός ανήκει στην Τάξη Πελαργόµορφα (Ciconiiformes) και στην Οικογένεια Πελαργίδαι (Ciconiidae). Είναι είδος µεταναστευτικό και κοινωνικό. ιαχειµάζει στην Αφρική και αναπαράγεται στην νότια και κεντρική Ευρώπη. Στην Ελλάδα έρχεται την άνοιξη για αναπαραγωγή και φεύγει αρχές Αυγούστου ως µέσα Σεπτεµβρίου. Πριν από την αναχώρηση του σχηµατίζει µεγάλα σµήνη. Ζει κοντά σε έλη, λίµνες, γεωργικές περιοχές µε καλλιέργειες κοντά σε κατοικηµένες περιοχές. Φτιάχνει φωλιές σε ψηλά δένδρα, στέγες σπιτιών ή εκκλησιών και ξύλινους ηλεκτρικούς στύλους. Τρέφεται µε έντοµα, σκουλήκια, βατράχους, τρωκτικά, ερπετά, αυγά και νεοσσούς πτηνών. Αποθέτει τον Απρίλιο 3-5 λευκά αυγά, η επώαση διαρκεί 29-30 µέρες και γίνεται και από τα δύο φύλα. Έχει µεγάλο µέγεθος σµήνους (αρκετές εκατοντάδες, µέχρι χιλιάδες άτοµα), χαµηλή πυκνότητα (συνήθως 2-5 m µεταξύ των ατόµων), µέτριο βαθµό ανάµειξης µε άλλα είδη (Veen et al., 2007), και χαµηλή πιθανότητα επαφής µε τα πουλερικά (EFSA, 2006) (Παράρτηµα, Πίνακας V). 26

27

Τα περισσότερα δακτυλιωµένα άτοµα του πελαργού ήρθαν στην Ελλάδα από τα βόρειο-βορειοδυτικά, κυρίως από τη Γερµανία (Χάρτης 4). Οι περιοχές δακτυλίωσης τους βρέθηκαν πολύ κοντά σε αρκετές περιοχές της Γερµανίας και λιγότερο της Ουγγαρίας, της Κροατίας, της Ελβετίας, της Τσεχίας, της Σλοβακίας, της ανίας και της Σλοβενίας όπου εκδηλώθηκαν εξάρσεις του ιού Η5Ν1. Ως πιο επικίνδυνη περιοχή όµως, θεωρείται η Γερµανία, λόγω των πολλών περιοχών έξαρσης και του µεγάλου αριθµού περιοχών δακτυλίωσης πελαργών. Οι περισσότερες περιοχές δακτυλίωσης του πελαργού βρέθηκαν σε απόσταση 20-60 χιλιοµέτρων από περιοχές όπου εκδηλώθηκαν εξάρσεις του ιού (HPAI) Η5Ν1 ( ιάγραµµα 4). Απόσταση των περιοχών δακτυλίωσης του Ciconia ciconia από τις περιοχές έξαρσης του ιού Η5Ν1 10 8 Αριθµός δακτυλιωµένων πουλιών 6 4 2 0 0-20 21-40 41-60 61-80 81-100 101-120 Km 121-140 ιάγραµµα 4. Απόσταση των περιοχών δακτυλίωσης του πελαργού (Ciconia ciconia) από τις περιοχές έξαρσης του ιού (HPAI) Η5Ν1. 28

3.5. Φοινικόπτερο (Phoenicopterus ruber) Το φοινικόπτερο, γνωστό και µε το όνοµα φλαµίνγκο, ανήκει στην Τάξη Φοινικοπτερόµορφα (Phoenicopteriformes) και στην Οικογένεια Φοινικοπτερίδαι (Phoenicopteridae). Είναι µεταναστευτικό και κοινωνικό είδος. Ο πληθυσµός του αυξάνεται σε πολλές περιοχές της γης. Την Ελλάδα επισκέπτεται µεγάλος αριθµός www.birding.in Φοινικόπτερων που απαντά κυρίως στους υγροβιότοπους της Θράκης. Φωλιάζει περιστασιακά αλλά χωρίς επιτυχία σε ορισµένες περιοχές της Χώρας. Ζει σε λίµνες, βάλτους και λιµνοθάλασσες. Χτίζει φωλιά από λάσπη και άµµο σε σχήµα κώνου. Τρέφεται σε ρηχά νερά µε µαλάκια, καρκινοειδή, έντοµα και σπόρους υδρόβιων φυτών. Γεννάει κατά τα τέλη Μαΐου συνήθως ένα αυγό που επωάζουν και οι δύο γονείς για 28-32 ηµέρες. 29

30

Τα περισσότερα δακτυλιωµένα άτοµα των φοινικόπτερων προήλθαν κυρίως από τα δυτικά, από την Ισπανία και τη Γαλλία, και ορισµένα από ανατολικά από την Τουρκία (Χάρτης 5). Οι περιοχές δακτυλίωσης του φοινικόπτερου βρέθηκαν κοντά σε περιοχές της Γαλλίας και της Τουρκίας όπου εκδηλώθηκαν εξάρσεις του ιού Η5Ν1. ιαπιστώνεται ότι όλες οι περιοχές δακτυλίωσης του φοινικόπτερου στη Γαλλία βρέθηκαν πολύ κοντά (λιγότερο από 40 Km) ( ιάγραµµα 5) στην περιοχή Ain, Saint- Mitre-les-Remparts. Παρά τη µία και µοναδική επανεύρεση από το Καζακστάν, αξίζει να αναφερθεί ότι προήλθε από περιοχή που απέχει λίγο από τις επικίνδυνες περιοχές της Ασίας. Απόσταση των περιοχών δακτυλίωσης του Phoenicopterus ruber από τις περιοχές έξαρσης του ιού Η5Ν1 Αριθµός δακτυλιωµένων πουλιών 14 12 10 8 6 4 2 0 0-40 41-80 81-120 121-160 Km ιάγραµµα 5. Απόσταση των περιοχών δακτυλίωσης του φοινικόπτερου (Phoenicopterus ruber) από τις περιοχές έξαρσης του ιού (HPAI) Η5Ν1. 31

3.6. Κύκνος (Cygnus olor) Ο κύκνος ανήκει στην Τάξη Χηνόµορφα (Anseriformes) και στην Οικογένεια Νησσίδαι (Anatidae). Αναπαράγεται στην βόρεια και κεντρική Ευρώπη και διαχειµάζει νοτιότερα. Στη χώρα µας διαχειµάζει σε σηµαντικούς αριθµούς. Σε ορισµένες περιοχές της Β. Ελλάδας ζει µόνιµα. εν είναι κοινωνικό είδος και ζει κατά ζεύγη. Τρέφεται µε υδρόβια φυτά, έντοµα, σκουλήκια και µαλάκια. Φωλιάζει στις όχθες λιµνών και ελών, σε µικρές νησίδες. Μονογαµικό είδος, γεννά τον Απρίλιο Μάιο 5-7 αυγά. Η επώαση γίνεται και από τα δύο φύλα, κυρίως όµως από το θηλυκό και διαρκεί 34-38 µέρες. Έχει µέτριο µέγεθος σµήνους (αρκετές δεκάδες µέχρι λίγες εκατοντάδες άτοµα), χαµηλή πυκνότητα (συνήθως πάνω από 5 m µεταξύ των ατόµων), µέτριο βαθµό ανάµειξης µε άλλα είδη (Atkinson et al., 2006) και µέτρια πιθανότητα επαφής µε τα πουλερικά (EFSA, 2006) (Παράρτηµα, Πίνακας V). Είναι ένα από τα 26 είδη που θεωρούνται από την Ευρωπαϊκή Ένωση ως είδη υψηλού κινδύνου (Atkinson et al., 2006). 32

33

Τα δακτυλιωµένα άτοµα του κύκνου ήρθαν στην Ελλάδα κυρίως από βορειοανατολικά, από την Ουκρανία. Οι περιοχές δακτυλίωσης των κύκνων βρέθηκαν κοντά σε περιοχές της Ουκρανίας, της Ουγγαρίας, της Γερµανίας, και της Πολωνίας, όπου εκδηλώθηκαν εξάρσεις του ιού Η5Ν1 (Χάρτης 6). Επικίνδυνη περιοχή θεωρείται η Ουκρανία, και συγκεκριµένα η χερσόνησος της Κριµαίας λόγω της µεγάλης πυκνότητας των εξάρσεων και της γεωγραφικής της θέσης βρίσκεται πιο κοντά στις επικίνδυνες περιοχές της Ασίας. Καθώς και το Brandenburg της Γερµανίας, το Sieradzki της Πολωνίας και το Bacs-Kiskun της Ουγγαρίας, επειδή οι εξάρσεις στις περιοχές αυτές είχαν θύµατα κύκνους. Ο αριθµός των επανευρέσεων ήταν µικρός. Οι περισσότερες περιοχές δακτυλίωσης του κύκνου βρέθηκαν σε απόσταση µικρότερη των 50 χιλιοµέτρων από τις περιοχές όπου εκδηλώθηκαν εξάρσεις του ιού (HPAI) Η5Ν1 ( ιάγραµµα 6). Απόσταση των περιοχών δακτυλίωσης του Cygnus olor από τις περιοχές έξαρσης του ιού Η5Ν1 5 Αριθµός δακτυλιωµένων πουλιών 4 3 2 1 0 0-50 51-100 101-150 Km ιάγραµµα 6. Απόσταση των περιοχών δακτυλίωσης του κύκνου (Cygnus olor) από τις περιοχές έξαρσης του ιού (HPAI) Η5Ν1. 34

3.7. Πρασινοκέφαλη (Anas platyrhynchos) Η πρασινοκέφαλη ανήκει στην Τάξη Χηνόµορφα (Anseriformes) και στην Οικογένεια Νησσίδαι (Anatidae). Είναι είδος κοινωνικό, διαχειµάζει στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη, και αναπαράγεται στη νότια Ευρώπη και Αφρική. Στη χώρα µας έρχεται τον Οκτώβριο Νοέµβριο και φεύγει τον zs.sudice.indos.cz Μάρτιο Απρίλιο. Ορισµένα άτοµα ζουν µόνιµα σε διάφορους υγροτόπους της Β. Ελλάδας. Ζει σε αβαθείς λίµνες, έλη και µεγάλους ποταµούς µε καλαµώνες. Φωλιάζει στις όχθες λιµνών και ελών, σε καλαµώνες ή σε ψηλή βλάστηση κοντά στο νερό καθώς και σε µικρές νησίδες λιµνών. Η φωλιά κατασκευάζεται από το θηλυκό και καλύπτεται µε πτίλα. Τρέφεται µε φύλλα, ρίζες και σπόρους υδρόβιων φυτών, σκουλήκια, έντοµα, µαλάκια και αµφίβια. Η περίοδος αναπαραγωγής αρχίζει το φθινόπωρο, οπότε δηµιουργούνται τα ζεύγη. Γεννά τον Απρίλιο 10-12 αυγά, χρώµατος ανοιχτού πράσινου ή πρασινογάλαζου. Η επώαση γίνεται από το θηλυκό και διαρκεί 28-29 µέρες. Έχει µέτριο µέγεθος σµήνους (αρκετές δεκάδες, έως λίγες εκατοντάδες άτοµα), υψηλή πυκνότητα (συνήθως λιγότερο από 2 m µεταξύ των ατόµων), υψηλό βαθµό ανάµειξης µε άλλα είδη (Atkinson et al., 2006) και υψηλή πιθανότητα επαφής µε τα πουλερικά (EFSA, 2006) (Παράρτηµα, Πίνακας V). Είναι ένα από τα 26 είδη που θεωρούνται από την Ευρωπαϊκή Ένωση ως είδη υψηλού κινδύνου (Atkinson et al., 2006). 35

36

Τα περισσότερα δακτυλιωµένα άτοµα της πρασινοκέφαλης προήλθαν από τα ανατολικά, και συγκεκριµένα από τη Ρωσία (περιοχή Astrakhan) (Χάρτης 7). Οι περιοχές δακτυλίωσης της πρασινοκέφαλης βρέθηκαν κοντά σε περιοχές κυρίως της Ρωσίας, όπου εκδηλώθηκαν εξάρσεις του ιού (HPAI) Η5Ν1. Οι περισσότερες από αυτές ήταν κοντά στο έλτα του Βόλγα. Όµως, όπως φαίνεται στο ιάγραµµα 7 οι περισσότερες περιοχές δακτυλίωσης βρέθηκαν περισσότερο από 40 Km µακριά από τις περιοχές έξαρσης του ιού Η5Ν1, ορισµένες µάλιστα περισσότερο από 100 km. Απόσταση των περιοχών δακτυλίωσης του Anas platyrynchos από τις περιοχές έξαρσης του ιού Η5Ν1 Αριθµός δακτυλιωµένων πουλιών 14 12 10 8 6 4 2 0 0-40 41-80 81-120 121-160 161-200 Km ιάγραµµα 7. Απόσταση των περιοχών δακτυλίωσης της πρασινοκέφαλης (Anas platyrhynchos) από τις περιοχές έξαρσης του ιού (HPAI) Η5Ν1. 37

3.8. Γκισάρι (Aythya ferina) Το γκισάρι ανήκει στην Τάξη Χηνόµορφα (Anseriformes) και στην Οικογένεια Νησσίδαι (Anatidae). Είδος µεταναστευτικό, κοινωνικό που έρχεται στη χώρα µας για να διαχειµάσει. Ζει σε µεγάλες φυσικές η τεχνητές λίµνες και σπάνια σε ακτές θαλασσών. www.kenyabirds.org.uk Τρέφεται µε υδρόβια φυτά και ασπόνδυλα, τα οποία προσλαµβάνει µε καταδύσεις. Φωλιάζει µέσα στη βλάστηση δίπλα στο νερό. Έχει µέτριο µέγεθος σµήνους (αρκετές δεκάδες ώς λίγες εκατοντάδες άτοµα), υψηλή πυκνότητα (συνήθως λιγότερο από 2 m µεταξύ των ατόµων), υψηλό βαθµό ανάµειξης µε άλλα είδη (Atkinson et al., 2006) και χαµηλή πιθανότητα επαφής µε τα πουλερικά (EFSA, 2006) (Παράρτηµα, Πίνακας V). Είναι ένα από τα 26 είδη που θεωρούνται από την Ευρωπαϊκή Ένωση ως είδη υψηλού κινδύνου (Atkinson et al., 2006). 38

39

Τα δακτυλιωµένα άτοµα του γκισαριού προήλθαν κυρίως από τα βορειοανατολικά, από την Ρωσία και λιγότερο από Ελβετία και Γαλλία (Χάρτης 8). Οι περιοχές δακτυλίωσης του γκισαριού βρέθηκαν κοντά σε περιοχές της Ρωσίας, της Γαλλίας, της Ελβετίας και της Ουκρανίας όπου εκδηλώθηκαν εξάρσεις του ιού Η5Ν1. Η πιο επικίνδυνη χώρα θεωρείται η Ρωσία, και συγκεκριµένα οι περιοχές Novosibirsk, Omsk, Kurgan, Tiumen, Chelyabinsk λόγω της µεγάλης πυκνότητας των εξάρσεων αλλά κυρίως λόγω της µικρής απόστασης τους από τις επικίνδυνες περιοχές της Ασίας. Επίσης αξίζει να αναφερθούν οι περιοχές Ζυρίχη και Thurgau της Ελβετίας γιατί οι εξάρσεις στις περιοχές αυτές είχαν θύµατα γκισάρια. ιαπιστώθηκε επίσης ότι, µια περιοχή δακτυλίωσης των γκισαριών στη Γαλλία, µε ονοµασία Ain Sandrans, ήταν περιοχή όπου εκδηλώθηκε έξαρση του ιού (HPAI) Η5Ν1 και σε απόσταση µικρότερη των 9 χιλιοµέτρων βρέθηκαν άλλες τρεις περιοχές έξαρσης. Όµως, οι περισσότερες περιοχές δακτυλίωσης του γκισαριού βρέθηκαν σε απόσταση 40-120 χιλιόµετρα µακριά από τις περιοχές όπου εκδηλώθηκαν εξάρσεις του ιού (HPAI) Η5Ν1 ( ιάγραµµα 8). Απόσταση των περιοχών δακτυλίωσης του Aythya ferina από τις περιοχές έξαρσης του ιού Η5Ν1 Αριθµός δακτυλιωµένων πουλιών 6 5 4 3 2 1 0 0-40 41-80 81-120 121-160 Km ιάγραµµα 8. Απόσταση των περιοχών δακτυλίωσης του γκισαριού (Aythya ferina) από τις περιοχές έξαρσης του ιού (HPAI) Η5Ν1. 40

3.9. Μαυροκέφαλη Πάπια (Aythya fuligula) Η µαυροκέφαλη πάπια ανήκει στην Τάξη Χηνόµορφα (Anseriformes) και στην Οικογένεια Νησσίδαι (Anatidae). Κυρίως µεταναστευτικό είδος που έρχεται στη χώρα µας για να διαχειµάσει. Κοινωνικό σε περιόδους εκτός αναπαραγωγής. Ζει σε µικρές και µεγάλες λίµνες και σπάνια στη θάλασσα. Τρέφεται µε υδρόβια φυτά, τα οποία προσλαµβάνει µε καταδύσεις. Φωλιάζει σε καλά κρυµµένα κοιλώµατα δίπλα στο νερό. www.ivnvechtplassen.org Έχει µέτριο µέγεθος σµήνους (αρκετές δεκάδες, έως λίγες εκατοντάδες άτοµα), υψηλή πυκνότητα (συνήθως λιγότερο από 2m µεταξύ των ατόµων), υψηλό βαθµό ανάµειξης µε άλλα είδη (Atkinson et al., 2006) και χαµηλή πιθανότητα επαφής µε τα πουλερικά (EFSA, 2006) (Παράρτηµα, Πίνακας V). Είναι ένα από τα 26 είδη που θεωρούνται από την Ευρωπαϊκή Ένωση ως είδη υψηλού κινδύνου (Atkinson et al., 2006). 41

42

Τα δακτυλιωµένα άτοµα της µαυροκέφαλης πάπιας προήλθαν κυρίως από τα βορειοανατολικά, από την Ρωσία και λιγότερο από Τσεχία, Ελβετία και Φιλανδία. Οι περιοχές δακτυλίωσης της µαυροκέφαλης πάπιας βρέθηκαν κοντά σε περιοχές της Ρωσίας, της Ελβετίας και της Τσεχίας όπου εκδηλώθηκαν εξάρσεις του ιού Η5Ν1 (Χάρτης 9). Ως πιο επικίνδυνη χώρα θεωρείται η Ρωσία, και συγκεκριµένα οι περιοχές Novosibirsk και Chelyabinsk, λόγω της µεγάλης πυκνότητας των εξάρσεων, αλλά κυρίως λόγω της µικρής απόστασης τους από τις επικίνδυνες περιοχές της Ασίας. Επίσης αξίζει να αναφερθεί η Ζυρίχη της Ελβετίας, γιατί εκεί βρέθηκε µια µαυροκέφαλη πάπια θετική στον ιό Η5Ν1 ανάµεσα σε άλλα είδη. Ο αριθµός των επανευρέσεων της µαυροκέφαλης πάπιας ήταν µικρός και οι περιοχές δακτυλίωσης βρέθηκαν σε απόστασεις 13 ώς 140 χιλιόµετρων µακριά από τις περιοχές όπου εκδηλώθηκαν εξάρσεις του ιού (HPAI) Η5Ν1 ( ιάγραµµα 9). Απόσταση των περιοχών δακτυλίωσης του Aythya fuligula από τις περιοχές έξαρσης του ιού Η5Ν1 2 Αριθµός δακτυλιωµένων πουλιών 1 0 0-50 51-100 101-150 Km ιάγραµµα 9. Απόσταση των περιοχών δακτυλίωσης της µαυροκέφαλης πάπιας (Aythya fuligula) από τις περιοχές έξαρσης του ιού (HPAI) Η5Ν1. 43

3.10. Γερακίνα (Buteo buteo) Η γερακίνα ανήκει στην Τάξη Αετόµορφα (Accipitriformes) και στην Οικογένεια Αρπακτικά (Accipitridae). Μεταναστευτικό είδος, που ζει µόνιµα στη χώρα µας και είναι το πιο συνηθισµένο αρπακτικό, ενώ επίσης απαντάται σε σηµαντικούς αριθµούς το χειµώνα. Τρέφεται µε µικροθηλαστικά, έντοµα, ερπετά και πτηνά. Κατασκευάζει σε δέντρο φωλιά την οποία χρησιµοποιεί για πολλά χρόνια. Αναπαράγεται συνήθως σε ηλικία 2-3 ετών. Γεννά το Μάρτιο 3-4 αυγά, χρώµατος λευκού µε φαιές και ερυθρό καστανές κηλίδες. Η επώαση διαρκεί 40- www.aves.be 42 µέρες και γίνεται και από τα δύο φύλα. Οι νεοσσοί τις πρώτες 8-12 µέρες τρέφονται µόνο από το αρσενικό και στη συνέχεια και από τους δύο γονείς. 44

45

Τα περισσότερα δακτυλιωµένα άτοµα της γερακίνας ήρθαν στην Ελλάδα από βόρεια και συγκεκριµένα από τη Φιλανδία και ορισµένα από την Σλοβακία, την Τσεχία, την Ουκρανία και την Σουηδία (Χάρτης 10). Η Φιλανδία δεν είχε καθόλου κρούσµατα εξάρσεων της γρίπης των πτηνών (HPAI) H5N1 ούτε σε άγρια πουλιά αλλά ούτε και σε πουλερικά. Έτσι µόνο οι τρεις παρακάτω περιοχές δακτυλίωσης της γερακίνας βρέθηκαν κοντά σε περιοχές όπου εκδηλώθηκαν εξάρσεις του ιού Η5Ν1. Η περιοχή δακτυλίωσης Breclav στην Τσεχία βρέθηκε σε απόσταση τεσσάρων χιλιόµετρων από µια περιοχή έξαρσης. Επίσης βρέθηκε 80 χιλιόµετρα µακριά από δύο περιοχές έξαρσης της Σλοβακίας. Η περιοχή δακτυλίωσης Pustocapetovskiy στην Ουκρανία βρέθηκε σε απόσταση 118 χιλιόµετρων από µια περιοχή έξαρσης στην Κριµαία. Τέλος η περιοχή δακτυλίωσης Michalovce στην Σλοβακία βρέθηκε σε απόσταση 138 χιλιόµετρων από µια περιοχή έξαρσης στη Ρουµανία. 46

3.11. Νερόκοτα (Gallinula chloropus) Η νερόκοτα ανήκει στην Τάξη Γερανόµορφα (Gruiformes) και στην Οικογένεια Ραλλίδαι (Rallidae). Είδος που ζει σε έλη, ποτάµια και όχθες λιµνών µε άφθονη υδρόβια βλάστηση. Τρέφεται µε σκουλήκια, έντοµα και βλάστηση. Φωλιάζει στα άκρα λιµνών, ποταµών και ελών, στο έδαφος ή σε καλαµώνες. Η www.birding.in αναπαραγωγική περίοδος αρχίζει τον Απρίλιο. Γεννά 5-11 αυγά, χρώµατος γκριζωπού ή κιτρινωπού µε ερυθρόφαιες και γκριζογάλανες µικρές κηλίδες. Η επώαση γίνεται και από τα δύο φύλα και διαρκεί 19-22 µέρες. Η ανατροφή των νεοσσών γίνεται επίσης και από τους δύο γονείς. Σύµφωνα µε την (EFSA, 2006) η νερόκοτα έχει µέτρια πιθανότητα επαφής µε τα πουλερικά (Παράρτηµα, Πίνακας V). 47

48

Τα δακτυλιωµένα άτοµα της νερόκοτας ήρθαν στην Ελλάδα αποκλειστικά από βορειότερες χώρες, όπως η Γερµανία, η Βουλγαρία, η Τσεχία, η Σλοβακία, η Πολωνία και η Λετονία (Χάρτης 11). Οι περιοχές δακτυλίωσης της νερόκοτας βρέθηκαν κοντά σε περιοχές της Γερµανίας, της Τσεχίας, της Σλοβακίας, της Τουρκίας και της Πολωνίας όπου εκδηλώθηκαν εξάρσεις του ιού Η5Ν1. Ως επικίνδυνη περιοχή θεωρείται η Βαυαρία της Γερµανίας, λόγω της πυκνότητας και του µεγάλου αριθµού περιοχών έξαρσης. Ο αριθµός των επανευρέσεων ήταν µικρός. Η περιοχή δακτυλίωσης Ceské Budejovice στην Τσεχία βρέθηκε σε απόσταση µικρότερη από 17 χιλιόµετρα µακριά από τρεις περιοχές έξαρσης του ιού (HPAI) Η5Ν1, ενώ οι υπόλοιπες βρέθηκαν σε απόσταση 60-90 χιλιοµέτρων ( ιάγραµµα 10). Απόσταση των περιοχών δακτυλίωσης του Gallinula chloropus από τις περιοχές έξαρσης του ιού Η5Ν1 5 Αριθµός δακτυλιωµένων πουλιών 4 3 2 1 0 0-30 31-60 61-90 Km ιάγραµµα 10. Απόσταση των περιοχών δακτυλίωσης της νερόκοτας (Gallinula chloropus) από τις περιοχές έξαρσης του ιού (HPAI) Η5Ν1. 49

3.12. Φαλαρίδα (Fulica atra) Η φαλαρίδα ανήκει στην Τάξη Γερανό- µορφα (Gruiformes) και στην Οικογένεια Ραλλίδαι (Rallidae). Αναπαράγεται στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη και διαχειµάζει σε υγρότοπους της Μεσογείου. Ζει σε έλη και λίµνες και τον περισσότερο χρόνο µένει στο νερό. Τρέφεται µε σκουλήκια, έντοµα, µικρά ψάρια και υδρόβια φυτά. Η σύλληψη της τροφής γίνεται µε καταδύσεις. Φωλιάζει σε καλαµώνες ή στο έδαφος. Η περίοδος της αναπαραγωγής αρχίζει στα µέσα Μαρτίου. Γεννά δυο και σπανιότερα τρεις φορές 6-9 αυγά, χρώµατος www.iwpsociety.com γκριζόφαιου µε και µαύρα στίγµατα. Η επώαση γίνεται και από τα δύο φύλα και διαρκεί 21-24 µέρες. Έχει µεγάλο µέγεθος σµήνους (αρκετές εκατοντάδες, µέχρι χιλιάδες άτοµα), υψηλή πυκνότητα (συνήθως λιγότερο από 2 m µεταξύ των ατόµων), υψηλό βαθµό ανάµειξης µε άλλα είδη (Veen et al., 2007), και µέτρια πιθανότητα επαφής µε τα πουλερικά (EFSA, 2006) (Παράρτηµα, Πίνακας V). 50

51

Τα περισσότερα δακτυλιωµένα άτοµα της φαλαρίδας ήρθαν στην Ελλάδα κυρίως από βορειότερες χώρες, όπως η Λιθουανία, η Σλοβακία, η Πολωνία, η Λετονία, αλλά και από τα βορειοανατολικά, από την Ρωσία (Χάρτης 12). Η Λιθουανία και η Λετονία δεν είχαν καθόλου κρούσµατα εξάρσεων της γρίπης των πτηνών (HPAI) H5N1 ούτε σε άγρια πουλιά αλλά ούτε και σε πουλερικά. Έτσι οι περιοχές δακτυλίωσης της φαλαρίδας που βρέθηκαν κοντά σε περιοχές όπου εκδηλώθηκαν εξάρσεις του ιού Η5Ν1 ήταν µόνο στην Ουκρανία, στην Σλοβακία, στην Ρουµανία και στην Ιταλία. Ως πιο επικίνδυνη περιοχή θεωρείται η χερσόνησος της Κριµαίας στην Ουκρανία, λόγω της µεγάλης πυκνότητας των εξάρσεων. Αξίζει να αναφερθεί ότι στην περιοχή Feodosiya της Κριµαίας σύµφωνα µε στοιχεία του ΟΙΕ εξοντώθηκαν 146.175 πουλερικά από τρεις διαφορετικές µονάδες παραγωγής. Ο αριθµός των επανευρέσεων ήταν µικρός. Η περιοχή δακτυλίωσης Lecce στην Ιταλία, βρέθηκε σε απόσταση µικρότερη από 7 χιλιόµετρα µακριά από µία περιοχή έξαρσης του ιού. Η περιοχή δακτυλίωσης Nove Zamky στην Σλοβακία βρέθηκε σε απόσταση 60 χιλιόµετρων µακριά από δυο περιοχές έξαρσης. Η περιοχή δακτυλίωσης Trebisov στην Σλοβακία βρέθηκε σε απόσταση 160 χιλιόµετρων µακριά από µια περιοχή έξαρσης της Ρουµανίας. Τέλος η περιοχή δακτυλίωσης Krasnodar στη Ρωσία βρέθηκε σε απόσταση 120-195 χιλιόµετρα µακριά από οχτώ περιοχές έξαρσης της Ουκρανίας. 52

3.13. Καστανοκέφαλος Γλάρος (Larus ridibundus) Ο καστανοκέφαλος γλάρος ανήκει στην Τάξη Χαραδριόµορφα (Charadriiformes) και στην Οικογένεια Γλάροι (Laridae). Ζει σε λίµνες, έλη, ακτές θαλασσών, λιµάνια και αγρούς. Φωλιάζει σε αποικίες, συνήθως σε νησίδες µε χαµηλή βλάστηση. Είναι παµφάγο είδος. Έχει µεγάλο µέγεθος σµήνους (αρκετές εκατοντάδες, µέχρι χιλιάδες άτοµα), µέτρια πυκνότητα (συνήθως 2-5m µεταξύ των ατόµων), υψηλό βαθµό ανάµειξης µε άλλα είδη (Atkinson et al., 2006) και υψηλή πιθανότητα επαφής µε τα πουλερικά (Παράρτηµα, Πίνακας V) (EFSA, 2006). Είναι ένα από τα 26 είδη που θεωρούνται από την Ευρωπαϊκή Ένωση ως είδη υψηλού κινδύνου (Atkinson et al., 2006). 53

54

Τα περισσότερα δακτυλιωµένα άτοµα των καστανοκέφαλων γλάρων ήρθαν στην Ελλάδα από τα βόρεια και βορειοδυτικά, κυρίως από την Ρωσία, την Φιλανδία, και την Ουγγαρία (Χάρτης 13). Οι περιοχές δακτυλίωσης του καστανοκέφαλου γλάρου βρέθηκαν πολύ κοντά σε αρκετές περιοχές της Ρωσίας, της Ουγγαρίας, της Ουκρανίας, της Γερµανίας, της Πολωνίας όπου εκδηλώθηκαν εξάρσεις του ιού Η5Ν1. Ως πιο επικίνδυνη περιοχή όµως, θεωρείται η περιοχή Moskovskaya στη Ρωσία, λόγω της µικρής της απόστασης από την περιοχή δακτυλίωσης και το µεγάλο αριθµό δακτυλιωµένων ατόµων που προήλθαν από την περιοχή αυτή. Οι περισσότεροι καστανοκέφαλοι γλάροι δακτυλιώθηκαν σε µικρή απόσταση από περιοχές έξαρσης του ιού (µέχρι 40 km µακριά, ιάγραµµα 11). Τέτοιες περιοχές ήταν πρωτίστως η Moskovskaya στη Ρωσία, αλλά και η Βαυαρία στην Γερµανία και η Κριµαία στην Ουκρανία. Απόσταση των περιοχών δακτυλίωσης του Larus ridibundus από τις περιοχές έξαρσης του ιού Η5Ν1 Αριθµός δακτυλιωµένων πουλιών 40 35 30 25 20 15 10 5 0 0-40 41-80 81-120 121-160 Km ιάγραµµα 11. Απόσταση των περιοχών δακτυλίωσης του καστανοκέφαλου γλάρου (Larus ridibundus) από τις περιοχές έξαρσης του ιού (HPAI) Η5Ν1. 55