ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΕΚ ΡΟΜΗ ΑΜΣΤΕΡΝΤΑΜ ΡΟΤΕΡΝΤΑΜ

ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΕΚ ΡΟΜΗ ΑΜΣΤΕΡΝΤΑΜ ΡΟΤΕΡΝΤΑΜ Το Άµστερνταµ αποτελεί µια χαρακτηριστική ευρωπαϊκή πόλη που αναπτύχθηκε ως εµπορική κοινότητα στον ύστερο µεσαίωνα. Εποµένως, µπορούµε να παρακολουθήσουµε αποτυπωµένες στη σηµερινή µορφή της την εξέλιξη του πολεοδοµικού σχεδιασµού και την ιστορία της αρχιτεκτονικής µέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα. Από την άλλη, το Άµστερνταµ είναι µια ξεχωριστή πόλη, καθώς έχει κτιστεί επάνω στη θάλασσα, σε αποξηραµένη γη και διατρέχεται από τα κανάλια. Το αστικό και φυσικό τοπίο είναι ταυτόχρονα ευρωπαϊκό και µοναδικό και, απ αυτή την άποψη, µας φέρνει σε επαφή µε την ιστορία της ευρωπαϊκής πόλης και το πνεύµα ενός ιδιαίτερου τόπου. 1

Πολεοδοµική εξέλιξη Στις διαρκείς επεκτάσεις της πόλης συναντάµε όλες τις πολεοδοµικές τυπολογίες : εν σειρά κατοικίες σε στενοµέτωπα οικόπεδα µεγάλου βάθους, ανάπτυξη στοιχείων της πολεοδοµίας του 19ου αι., όταν κατεδαφίζονται τα τείχη των πόλεων και εξαπλώνεται η βιοµηχανία, κλειστά οικοδοµικά τετράγωνα και οργάνωση σύµφωνα µε αισθητικούς κανόνες σε εστιακά σηµεία και άξονες, ελεύθερη δόµηση και κηπουπόλεις, καθώς και επεµβάσεις µε αναπλάσεις σε ιστορικές περιοχές. Όλ αυτά µπορούµε να τα ανιχνεύσουµε στην πόλη του Άµστερνταµ. 2

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΠΥΚΝΑ ΚΑΤΟΙΚΗΜΕΝΗΣ ΠΟΛΗΣ Έχει λεχθεί ότι το Άµστερνταµ είναι ένα εργαστήρι πειραµατισµού στα θέµατα του πολεοδοµικού σχεδιασµού. Η δηµιουργικότητα γίνεται φανερή στη διαδοχή της οργανικής ανάπτυξης και του συνειδητού σχεδιασµού. Μια όψη της πόλης από τον αέρα δείχνει ότι η ποικιλία των διαφόρων περιοχών υψώνεται µέχρι την περίµετρο. Στο µέσον βρίσκεται η ονοµαστή, σε σχήµα crescent (ηµικυκλίου), περιοχή των οµόκεντρων καναλιών του 17ου αι., γύρω από την οποία απλώνεται το δακτυλίδι των περιοχών του 19ου αι. και στα περίχωρα εκτείνονται οι πολλές σύγχρονες επεκτάσεις µέχρι το τοπίο της Βόρειας Ολλανδίας. Οι απαρχές Το Άµστερνταµ βρίσκεται στον ποταµό IJ και κτίστηκε όταν δεν είχε ακόµα αποκοπεί από το Zuiderzee. Ο ποταµός Amstel µαζί µε το Dam, που έκτισαν οι κάτοικοι γύρω στα 1270, έδωσαν στην πόλη το όνοµά της. Ένα δάχτυλο γης, απέναντι από το στόµιο του Amstel, προστάτευε το λιµάνι από τους δυτικούς ανέµους, ενώ η παλίρροια του Zuiderzee το προστάτευε από το να γίνει βούρκος. Η αποξήρανση πολλών λιµνών γύρω από την πόλη δηµιούργησε το παχύ βαλτώδες στρώµα τύρφης που είναι διαθέσιµο για κτίσιµο. Τα κτίρια ήταν όλα ξύλινα, αλλά πυρκαγιές το 1421 και το 1453 έκαναν υποχρεωτική την κατασκευή τους µε τούβλο. Για τη στήριξη έµπαιναν ξύλινοι πάσσαλοι στο έδαφος και συνδέονταν µε πλαίσια. Τα αναχώµατα προστάτευαν τη γη από την απειλή της θάλασσας, αλλά, ακόµα και τον 18ο αιώνα, δεν ήταν δυνατόν να προστατευτεί η αγροτική γη από την πληµµύρα. Όταν το 1275 το Άµστερνταµ εξαιρέθηκε από την πληρωµή διοδίων στους ολλανδικούς θαλάσσιους δρόµους, µπορούσε ν αφιερωθεί στο εµπόριο και την αλιεία. Στον 14ο και 15ο αι., η πόλη έγινε το πιο σηµαντικό λιµάνι για τα πλοία, στο δρόµο τους από τις πόλεις της Γερµανικής Χανσεατικής Ένωσης προς την Bruges, τη σηµαντικότερη εµπορική πόλη της εποχής. Η πλεονεκτική θέση του Άµστερνταµ και η ανάπτυξη των µικρών ευκίνητων πλοίων οδήγησε σε µια αύξηση του εµπορίου µε τη Βαλτική και η πόλη απέκτησε µια µόνιµη ετήσια αγορά, στην οποία δηµητριακά και άλλα εµπορεύµατα µπορούσαν ν αποθηκεύονται για µεγάλες περιόδους. Το εµπόριο και η αλιεία ώθησαν τη βιοµηχανία και προσέλκυσαν άνεργους εργάτες από την ύπαιθρο. Οι πρώτοι κάτοικοι της πόλης έζησαν κατά µήκος των όχθεων του Amstel στην Warmoesstraat και τη Nieuwendijk. Ένας ξύλινος προµαχώνας περιβαλλόταν από τη Nieuwendijk Voorburgwal και τη Oudezijds Voorburgwal. Στον 15ο αιώνα η πόλη διπλασιάστηκε µε νέες τάφρους χωρίς να γεµίσουν οι προηγούµενες. Τα πλάγια µονοπάτια των αναχωµάτων έγιναν συνδετήριες αλέες και δρόµοι. Το 1425 η πόλη απέκτησε το πρώτο τείχος από τούβλο. Μολαταύτα, οι νέες επεκτάσεις δεν ήταν επαρκείς για τους µετανάστες και πολύ σύντοµα η πόλη εξερράγη. 3

Τα οµόκεντρα κανάλια του 17ου αιώνα Το Άµστερνταµ επέλεξε την πλευρά του Ουϊλιαµ της Ουράνγης στη διάρκεια της επανάστασης της Bόρειας Ιρλανδίας κατά των Ισπανών Αψβούργων βασιλέων (1568-1648). Το 1578, όταν οι Προτεστάντες ανέλαβαν την πόλη, το Άµστερνταµ κέρδισε τη φήµη για την ελευθερία και την ανεκτικότητα και εµπλουτίστηκε κοινωνικά από νέους πρόσφυγες, µεταξύ αυτών και πολλούς Εβραίους από την Πορτογαλία. Τα Ολλανδικά πλοία ταξιδεύουν στις 7 θάλασσες µ ένα στόλο µεγαλύτερο από τον Αγγλικό, τον Γαλλικό και τον Ισπανικό µαζί. Το Άµστερνταµ έγινε η µεγαλύτερη εµπορική πόλη του 17ου αιώνα. Ιδρύθηκαν διυλιστήρια λαδιού, ναυπηγία, σαπωνοποιεία, αναπτύχθηκε η υφαντουργία και άλλες βιοµηχανίες, που οδήγησαν στην ίδρυση τραπεζών και χρηµατιστηρίου. Μεταξύ 1570 και 1640 ο πληθυσµός αυξήθηκε από 30.000 σε 139.000. Η απόφαση του 1609 να επεκταθεί η πόλη απεδείχθη ορθή. Όλοι οι αδόµητοι χώροι κτίστηκαν και τα πρώην µοναστήρια επιτάχθηκαν για δηµόσιες υπηρεσίες. Οι εύποροι πολίτες ήθελαν να αποµακρυνθούν από τις µυρωδιές και το θόρυβο της παραγωγής και του εµπορίου, έτσι ο δυτικός τοµέας της επέκτασης, όπως και το Leidsegracht ολοκληρώθηκαν µεταξύ του 1612 και 1625 και η επέκταση ανατολικά ξεκίνησε το 1658. Έξω από τα τείχη δηµιουργήθηκαν νέοι δρόµοι προς το Harlem, Leiden,Utrecht, Weesp και Muiden. Στην περιοχή του Jordaan εγκαταστάθηκαν οι µικροί έµποροι και πολλοί Εβραίοι. Λόγω του στενότητας της γης, οι εκκλησίες και τα δηµόσια κτήρια δεν περιβάλλονται από πλατείες ή πάρκα. Ούτε δηµόσιοι κήποι, ούτε ανοιχτές προοπτικές συναντώνται στο Άµστερνταµ του 17ου αι. Τότε ιδρύθηκαν φιλανθρωπικοί θεσµοί από τους πλούσιους κατοίκους. Η ευηµερία της πόλης διατηρήθηκε τον 18ο αιώνα παρότι το λιµάνι ξεπεράστηκε σε σηµασία από το Λονδίνο, το Αµβούργο και τη Βρέµη. Σχέδιο Ανάπτυξης Άµστερνταµ 1866, J.G. van Niftrik. Σχέδιο Ανάπτυξης Άµστερνταµ 1876, J. Kalff 4

19ος αιώνας µια νέα αρχή Το 1813 τα Γαλλικά στρατεύµατα του Ναπολέοντα άφησαν την Ολλανδία σε κατάσταση κατάρρευσης. Με τη στήριξη του βασιλέα Ουϊλιαµ Ι, η Ολλανδία προσπάθησε ν αναβιώσει τις παλιές δόξες του Άµστερνταµ. Έγιναν ανακατασκευές των υποδοµών ως βάση για νέα ανάπτυξη. Το λιµάνι αποκόπηκε από το Zuiderzee και επανασυνδέθηκε µε τη θάλασσα στο βορρά µε το Noord Hollandkanaal (1825). Το άνοιγµα του Hollandkanaal, το 1876,και του Merwedekanaal, στα 1896, έκανε δυνατή την ανάπτυξη του Άµστερνταµ σε σηµαντικό λιµάνι. Η πρώτη σιδηροδροµική γραµµή, στο Haarlem, άνοιξε το 1839. Σύντοµα οι γραµµές προχώρησαν στην Utrecht (1843) και το Hielversum (1874), από το Weesperpoortstation. Το 1889 κτίστηκε ο Κεντρικός Σταθµός σ ένα τεχνητό νησί. Οι σηµαντικές υποδοµές κίνησαν τη βιοµηχανία. Το σύστηµα του τραµ, το γκάζι και ο ηλεκτρισµός ανήκαν σε ιδιωτικές εταιρίες. Αυτό δηµιούργησε τους πιο προοδευτικούς φιλελεύθερους, που είχαν µετά το 1865 µεγάλη επίδραση στο συµβούλιο της πόλης, η οποία αντιµετώπιζε προβλήµατα υποβάθµισης και ανεργίας. Οι φτωχοί και οι άνεργοι κατέλαβαν άδεια σπίτια στα κανάλια και τα µετέτρεψαν ώστε να στεγάσουν τις πολυµελείς τους οικογένειες. Η υγιεινή δοκιµάστηκε καθώς τα κανάλια χρησιµοποιήθηκαν ως υπόνοµοι. Πάλι η λύση ανατέθηκε σε ιδιωτικές εταιρίες. Η γη στο Plantage απελευθερώθηκε για να οικοδοµηθεί από πλούσιους πολίτες. Το 1838, η Natura Artis Magistra έκτισε εκεί ένα ζωολογικό κήπο. Όταν, το 1848, κατεδαφίστηκαν τα τείχη της πόλης έγινε δυνατή η επέκταση πέραν των τειχών. Η πρώτη επέµβαση περιλάµβανε τις περιοχές πάνω και κατά µήκος των τειχών. Βάζοντας µπροστά πολλές επιχειρήσεις και οικοδοµώντας το Paleis voοr Volksvlijt στο Frederiksplein, ο Dr. Sarphati, ήλπιζε να µειώσει την ανεργία, να βελτιώσει την πόλη και να ανυψώσει το ηθικό του κόσµου. Ήταν ο πρώτος που πρότεινε ένα σχέδιο ανοικοδόµησης για την εργατική τάξη και τους εύπορους. Το σχέδιο του µας θυµίζουν σήµερα τα κτίρια στο Westeinde, το Oosteinde και κατά µήκος της Ηemonylaan, όπως και το µαγευτικό ξενοδοχείο Amstel και η Sarphatistraat, που οδηγεί στην γέφυρα Hogesluis. Η ζήτηση για κατοικία αυξήθηκε στη γρήγορα εκβιοµηχανιζόµενη πόλη και πολλοί επιχειρηµατίες ακολούθησαν το παράδειγµα του Sarphati. Η πόλη επεκτεινόταν. Το δηµοτικό συµβούλιο αναγκάστηκε να παρέµβει. Το 1866, ο αρχιτέκτων του δήµου Van Niftrik πρότεινε ένα σχέδιο επέκτασης που περιλάµβανε συνδεδεµένες µεταξύ τους εργατικές περιοχές, πάρκα µε βίλλες και πάρκα περιπάτου. Από το τελικό σχέδιο του 1876 από τον διευθυντή των δηµοσίων έργων Van Niftrik σώζονται το Westerpark, το Sarphatipark και το Oosterpark. Μια οικοδοµική επανάσταση έλαβε χώρα µεταξύ 1874 και 1900, στη διάρκεια της οποίας κτίστηκαν τα περισσότερα δυνατά σπίτια στη µικρότερη δυνατή έκταση. Η ανάπτυξη αυτή έγινε σε κλειστά οικοδοµικά τετράγωνα γύρω από αυλές, στα οποία η αρχιτεκτονική αντιµετώπιση εµφάνιζε τη διαφορά της κοινωνικής θέσης των ενοίκων των κατοικιών. 5

Το συµβούλιο ανέλαβε τις υποδοµές αλλά στο τέλος της δεκαετίας του 1870, οι ίδιοι οι κατασκευαστές όφειλαν να πληρώνουν για τους δρόµους. Υπήρξαν προβλήµατα στη χάραξη και τις συνδέσεις των δρόµων. Ταυτόχρονα, η εµφάνιση οικοδοµικών τετραγώνων γραφείων και πολυκαταστηµάτων στο κέντρο της πόλης έκανε αναγκαίο να κλείσουν ορισµένα κανάλια για να δηµιουργηθούν επαρκείς συνδέσεις µε τον Κεντρικό Σταθµό. Οι εργάτες, που είχαν τη δυνατότητα να αποκτήσουν σπίτι, εγκαταστάθηκαν κυρίως στα ανατολικά και δυτικά τµήµατα της ζώνης του 19ου αι., ενώ οι πιο εύποροι µετακινήθηκαν σε κατοικίες κατά µήκος του Weteringschans και, γύρω στο 1900, στη γειτονιά της Museumplein. Μαζί µε βελτιώσεις στην εκπαίδευση και την υγεία, η κατοικία των ανειδίκευτων εργατών έγινε µέρος του κοινωνικού ζητήµατος που από το 1850 και µετά άρχισε να αποκτά ένα σηµαντικό ρόλο στην πολιτική. Οι φιλανθρωπικές ενώσεις δεν είχαν να προσφέρουν πολλά. Όταν το 1896 τµήµατα των γειτονικών δήµων, όπως το Nieuwer Amstel, προσαρτήθηκαν, η γη και η εφαρµογή κανονισµών δόµησης άρχισαν να υπόκεινται σε αυστηρότερους ελέγχους. Η δηµόσια συγκοινωνία, ο ηλεκτρισµός και το γκάζι περνούν στην αρµοδιότητα του δήµου. Επιπλέον ψηφίζεται η Οικιστική Πράξη του 1901 για τη βελτίωση των συνθηκών κατοικίας της εργατικής τάξης. Σχέδιο Ανάπτυξης Άµστερνταµ, 1922, Η. P. Berlage 6

Το συµβούλιο παρεµβαίνει Εκτός από µια µικρή ύφεση το 1923 η ανάπτυξη της οικονοµίας και η αύξηση του πληθυσµού συνεχίστηκαν µέχρι το 1929. Η Οικονοµική Πράξη του 1901 επέτρεψε στις αρχές της πόλης να θεσπίσουν οικοδοµικούς κανονισµούς και να επιδοτήσουν κατασκευές κατοικιών, µε προτεραιότητα στους οικοδοµικούς συνεταιρισµούς. Επιπλέον, τα οικοδοµικά υλικά είχαν γίνει ακριβά για τους ιδιωτικούς φορείς. Χάρις στην αυξανόµενη επέµβαση της τοπικής αρχής στη δηµόσια κατοικία, το Τµήµα Κατοικίας και ηµοσίων Έργων έγιναν σηµαντικοί θεσµοί και ενεπλάκησαν στη συζήτηση για τη θεωρία του πολεοδοµικού σχεδιασµού. Οι περιοχές γύρω από το Lairessestraat και το Willemsparkweg κτίστηκαν σε γη που αποκτήθηκε από προσαρτήσεις. Τα έργα ξεκίνησαν στο Indische Buurt, η περιοχή του Oosterpark ολοκληρώθηκε και η περιοχή του Transvaal, στην οποία ενεπλάκησαν σηµαντικοί αρχιτέκτονες όπως ο Berlage, υλοποιήθηκε. Το Transvaalbuurt αποτέλεσε µια διακήρυξη για τον σχεδιασµό των πλατειών της πόλης. Το Plan Zuid προκηρύχθηκε από το συµβούλιο της πόλης για να καλύψει ένα τοµέα νότια του Ceintuurbaan και ολοκληρώθηκε σχεδιαστικά µε κάπως ανανεωµένη µορφή. Ήταν η πρώτη φορά που οι αισθητικές προσεγγίσεις έπαιξαν σηµαντικό ρόλο στο σχεδιασµό. Με συνδυασµό από ευρείς λεωφόρους και ελικοειδείς κλειστούς δρόµους, ο Berlage φιλοδοξούσε να επιτύχει µείξη του µνηµειώδους και του γραφικού, που χαρακτήρισαν τα οµόκεντρα κανάλια του 17ου αι. Οι λεωφόροι οδηγούν σε πλατείες, στις οποίες µνηµειακά κτίρια οριοθετούν την προοπτική. Πάντως, αντί για κατοικίες καλλιτεχνών και µια ακαδηµία τέχνης, τα κτίρια που χτίστηκαν ήταν πιο γήϊνα. Στο ανατολικό µέρος αναγέρθηκε ένας «ουρανοξύστης» στη συνάντηση των Rooseveltlann, Vrijheidslaan και Churchilllaan. Στο δυτικό τµήµα, που δέσποζε µια τρίδυµη διαµόρφωση των δρόµων, εµφανίστηκε ένα ξενοδοχείο στο τέλος του κεντρικού άξονα. Εξ αιτίας του αυξανόµενου κυκλοφοριακού προβλήµατος, οι πλατείες µετατράπηκαν σε αλληλοτοµίες δρόµων κυκλοφορίας 75% των κτιρίων προορίζονται για κατοικία της εργατικής τάξης, εκφράζοντας µε το γενικό σχέδιο τις θεµελιώδεις αρχές της Οικιστικής Πράξης. Για την κοινωνική άποψη του Berlage όλοι οι άνθρωποι ήταν ίσοι και παρά τις ταξικές διαφορές ήθελε να προσεγγίσει τις τάξεις προσφέροντας σε καθένα το ίδιο περιβάλλον. Η ιδέα της κηπούπολης που πήγασε στην Αγγλία εισήχθη στο Άµστερνταµ από σοσιαλιστές συµβούλους Αυτές οι ιδέες πήραν µορφή στο Tuindorp Oostzaan, στο Volenwijk, και µε την ενσωµάτωση στο Άµστερνταµ του Natergraafsmeer, στο Betondorp. Οι αρχιτέκτονες Van Eesteren και ο πολεοδόµος Van Lohuizen, του Τµήµατος Πολεοδοµικού Σχεδιασµού, δηµιούργησαν το Γενικό Αναπτυξιακό Σχέδιο (AUP). Το σχέδιο αυτό ήταν µοναδικό στο ότι βασίστηκε σε ένα συνδυασµό απαιτήσεων, που προέκυψαν από στατιστικές και δηµογραφικές έρευνες. Η κατοικία, η εργασία, η κυκλοφορία και η αναψυχή ήταν λειτουργίες της πόλης και έπρεπε να τους δοθεί εξ ίσου προσοχή. Το AUP του 1935 προέβλεπε την ολοκλήρωση του Άµστερνταµ µέχρι το 2000, µε περίπου 900.000 κατοίκους. Πριν τον πόλεµο, το 1934, προκηρύχθηκε ένας διαγωνισµός για χαµηλού κόστους εργατικές κατοικίες, ως µέρος του AUP. 7

Τον κέρδισαν αρχιτέκτονες αντιπροσωπευτικοί του Nieuwe Bouwen (Φονξιοναλισµός). Με βάση το σχέδιο τους κτίστηκαν οι κατοικίες στο Bos en Lommer, µια περιοχή στο δυτικό µέρος της πόλης. Το κλειστό οικοδοµικό τετράγωνο εγκαταλείφθηκε για να υπάρξουν περισσότερος ήλιος, αέρας και πράσινο. Η εκκαθάριση των slums στο Jordaan και το Oostelijke Eilanden, που ξεκίνησε στη δεκαετία του 1920, ανακόπηκε λόγω της ύφεσης του 1929. Νέες σιδηροδροµικές γραµµές δηµιουργήθηκαν στη 10ετία του 1930 και το 1939. Ο Weesperpoorstation αντικαταστάθηκε από τον Amstelstation πιο βόρεια. Οι ενέργειες αυτές σκόπευαν στη δηµιουργία µιας σιδηροδροµικής γραµµής γύρω από την πόλη. Μαζί µε την τοπική διαµόρφωση του Amsterdamse Bos (Landscape Park) ήταν µέρος ενός σχήµατος εργασίας και αναψυχής. Μετά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο : επέκταση και ανανέωση Όταν ο πόλεµος τελείωσε, η πόλη ανέκτησε την ισορροπία της εκπληκτικά γρήγορα. Μετά µια αρχική άνοδο, ο πληθυσµός κυµαίνονταν γύρω στις 700.000, αλλά το AUP δεν είχε προβλέψει την αύξηση των ΙΧ αυτοκινήτων και τη ζήτηση για περισσότερο ζωτικό χώρο ανά κάτοικο. Το Τµήµα Κατοικίας και Τµήµα Πολεοδοµικού Σχεδιασµού, υπεύθυνα για τα περισσότερα νέα σχέδια, αντελήφθησαν ότι τα δυτικά προάστια των Geuzenveld, Slotervaart, Slotermeer, Osdorp, Westlandgracht και Buitenveldert στο νότο ήταν ανεπαρκή. Η οικοδόµηση ήταν αναγκαία στο Amsterdam Noord και Amsterdam Zuid Oost στη δεκαετία του 1960. Κτίρια µε περισσότερους των 5 ορόφων εµφανίστηκαν για πρώτη φορά στο βορρά της πόλης, που το 1952 συνδέθηκε µε το κέντρο µε το IJ τούνελ. Το Coentunnel και το Scelling Wouderbrug ολοκλήρωσαν τον περιφερειακό δακτύλιο της πόλης και προστάτευσαν την Waterland βόρεια από περαιτέρω επεκτάσεις. Στο AUP δόθηκε µεγαλύτερη προσοχή στη διαµόρφωση του τοπίου - η ίδια προσοχή µε την κατοικία, την εργασία και την κυκλοφορία. Το σχέδιο του Amsterdamse Bos ξεκίνησε πριν τον πόλεµο και στη δεκαετία του 1950, τα προάστια δυτικά του Άµστερνταµ χωροθετήθηκαν γύρω από τη µεγάλη λίµνη Sloterplas. Στο Bijlmermeer στο Amsterdam Zuidoost η διάκριση των διαφορετικών τύπων κυκλοφορίας, σύµφωνα µε την λειτουργία σε διαφορετικά επίπεδα, διαµόρφωσε τη δοµή του σχεδίου. Η περιοχή συνδέθηκε µε το κέντρο µε το µετρό. Το Bijlmermeer, µε το άφθονο πράσινο, τις χωριστές ζώνες κυκλοφορίας, τους µεγάλους χώρους στάθµευσης και τα καταστήµατα στο κέντρο, θα µπορούσε ν αποτελέσει το θρίαµβο των ιδεών που περιέχονταν στο AUP. Έγινε επίσης αναφορά στα CIAM. Πάντως, η µεγαλύτερη κλίµακα του Bijlmermeer συνάντησε κριτική και η περιοχή του Gaasperdam σχεδιάστηκε σε µικρότερη κλίµακα µε χαµηλού ύψους κτίρια. Η εγγύτητα των αυτοκινητοδρόµων και της σιδηροδροµικής γραµµής έκανε το Zuidoost πολύ ελκυστικό για την εγκατάσταση επιχειρήσεων. 8

Αυτή η ανάπτυξη είναι αντίθετη µε ότι συνέβη στη δεκαετία του 1960. Τότε, πολλές επιχειρήσεις εγκαταστάθηκαν στο κέντρο της πόλης και µεγάλοι δρόµοι απείλησαν να ερηµώσουν χαρακτηριστικά τµήµατα της πόλης. Από τους µεγάλους αυτούς δρόµους µόνο η Wibautstraat υλοποιήθηκε. Η κατασκευή του µετρό, για το οποίο πολλά σπίτια κατεδαφίστηκαν στο Nieuwmarktbuurt, συνάντησε µεγάλη αντίσταση από τον τοπικό πληθυσµό. Η αντίθεσή τους οδήγησε σ ένα σηµείο στροφής την πολιτική του συµβουλίου, όσον αφορά στην αστική ανανέωση. Σ αυτήν έχει τώρα µεγαλύτερη επίδραση ο κόσµος. Το Pentagon και οι κατοικίες γύρω από την Nieuwmarkt είναι επιτυχή παραδείγµατα αυτής της εξέλιξης. Η κατοικία και η εργασία στο κέντρο της πόλης έτυχαν τώρα της ίδια προσοχής, πράγµα που οφείλεται σε δρώσες οµάδες. Οι γειτονιές που επιλέγονταν για αστική ανάπλαση ανακαινίζονταν κατά φάσεις, µε εµµονή στην υποδοµή του 19ου αι. Το συµβούλιο είχε τον δύσκολο στόχο να κρατήσει την κυκλοφορία του αυτοκινήτου µακριά από το κέντρο της πόλης χωρίς να δυσκολέψει τις επιχειρήσεις. Έτσι, η δηµόσια συγκοινωνία βελτιώνεται και ενθαρρύνεται η χρήση ποδηλάτου. Το 1978 η σιδηροδροµική γραµµή από το Schiphol στον σταθµό Άµστερνταµ Rai άνοιξε και το 1986 προστέθηκε δεύτερη γραµµή και στη συνέχεια υπήρξαν και άλλες επεκτάσεις γραµµών. Το 1985 ολοκληρώθηκαν δύο ασυνήθιστα σχέδια. Για το U-plein, ο Rem Koolhaas δηµιούργησε ένα σχέδιο στο οποίο αστικές βίλλες και σειρές κτιρίων χαµηλού ύψους τοποθετήθηκαν µε τρόπο ώστε όσο το δυνατόν περισσότεροι κάτοικοι να έχουν θέα στον U. Ο Carel Weeber ήταν υπεύθυνος για την ανάπτυξη στο Venserpolder, όπου µε αναφορά στο Plan Zuid του Berlage έκτισε κλειστά συγκροτήµατα κατοικιών µε µεγάλες αυλές κατά µήκος των δρόµων µε µεγάλο πλάτος. Η συµπαγής πόλη Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 η συνεχής έµφαση στην αστική ανανέωση και την κοινωνική κατοικία, οδήγησαν σε µια µεγάλη έξοδο των πιο εύπορων κατοικιών από το Άµστερνταµ. Επειδή δεν υπήρχε η δυνατότητα να εκφράσουν την κοινωνική τους άνοδο στην κατοικία, µετακινήθηκαν προς τους γοργά αναπτυσσόµενους γειτονικούς δήµους αρχικά µε την ενθάρρυνση του ίδιου του Άµστερνταµ. Υπήρχαν διαθέσιµες µονοκατοικίες για οικογένειες µε κήπους σ αυτές τις περιοχές, όπως η Almere και η Purmerend. Αλλά οι διαρκείς µετακινήσεις από και προς το Άµστερνταµ δηµιούργησαν κυκλοφοριακό πρόβληµα. Προβλήθηκε έτσι η ιδέα της συµπαγούς πόλης. Αν και µε την οικοδόµηση του Bijlmermeer, ο δήµος θεωρούσε το Άµστερνταµ κορεσµένο, αναζήτησε νέους χώρους κατοικίας µέσα στα όρια της πόλης, προτιµώντας αυτές που µπορούσαν να προσφέρουν ευκαιρίες εργασίας. Με την ανάκτηση τόπων εγκαταλελειµµένων από τη βιοµηχανία δηµιουργήθηκαν τα τελευταία χρόνια αστικά κύτταρα, που έχουν τη δική τους µοναδική ατµόσφαιρα και στυλ αρχιτεκτονικής. 9

Το Oostelijk Havengebied (περιοχή Ανατολικού Λιµανιού), που βρίσκεται κεντρικά ως προς το κέντρο της πόλης, ανακαλύφθηκε εκ νέου. Και αρκετές µη ανεπτυγµένες περιοχές, ανάµεσα στα δυτικά προάστια της πόλης, επισηµάνθηκαν για κατοικία. Μια περιοχή είναι το Nieuw Sloten. Πριν το 1996 κατασκευάστηκαν 5767 κατοικίες στο Oostelijk Havengebied για 17.000 κατοίκους. Την επόµενη δεκαετία θα κτιστούν µέσα στο Άµστερνταµ 33.000 κατοικίες. Η ανάπτυξη του Oostelijk Havengebied από το τέλος της δεκαετίας του 1980 δείχνει πως η εµφάνιση της δηµοτικής πολιτικής και των ιδεών του σχεδιασµού της πόλης, µετατοπίστηκαν. Αν και τα προηγούµενα παραδείγµατα (κατά µήκος του Cruquinsweg) πρότειναν µόνο κοινωνική κατοικία, στο νησί Java και στην περιοχή Borneo Sporenburg το 70% των νέων οικιστικών προγραµµάτων αφορούν τον τοµέα της αγοράς. 10

Πριν το 1700 Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΟ ΑΜΣΤΕΡΝΤΑΜ Τα πρώτα σπίτια του Άµστερνταµ ήταν ξύλινα και µε τρεις πτέρυγες. Η εντατικότερη χρήση της γης οδήγησε στον τύπο µε δύο πτέρυγες ενώ, το σπίτι µε µια πτέρυγα, που είναι τυπικό στην αρχιτεκτονική του Άµστερνταµ, δηµιουργήθηκε στο τέλος του14ου αρχές 15ου αιώνα. Πρόκειται για στενοµέτωπα µε µεγάλο βάθος και αυξανόµενο ύψος σπίτια µε κεκλιµένες οροφές. Σταδιακά αντικαθίστανται τα ξύλινα τµήµατα των σπιτιών µε τµήµατα από τούβλο, µέχρι που το ξύλο αποσύρεται οριστικά 106. Σωζόµενο ξύλινο σπίτι, 1550 Όλες οι φάσεις της αρχιτεκτονικής από την Αναγέννηση µέχρι τον κλασικισµό αποτυπώνονται στα σπίτια του Άµστερνταµ που διατηρούν την τυπολογία εν σειρά κατοικιών µε στενό µέτωπο στο δρόµο. Ο σηµαντικότερος αρχιτέκτονας της νέας περιόδου είναι ο Jacob van Campen (1595-1657) που έκτισε το δηµαρχείο στο Dam 147. ηµαρχείο, 1648, Αρχ. Jacob van Campen 11

18ος αιώνας Στη διάρκεια του 17ου αιώνα διευρύνθηκε το χάσµα µεταξύ πλούσιων και φτωχών και δεν υπήρξε ζήτηση για νέα οικιστική ανάπτυξη επειδή δεν αυξήθηκε παρά ελάχιστα ο πληθυσµός. Τότε ξανακτίστηκαν πολλά πολιά σπίτια και έγιναν µετατροπές σε παλαιότερα. Ιδρύθηκαν φιλανθρωπικά ιδρύµατα hofjes - για τη µέριµνα των φτωχών 149. Συγκρότηµα κατοικιών από σπίτια ενός δωµατίου, αρχ. Daniel Stalpaert, 1650 205. Ίδρυµα για ηλικιωµένες γυναίκες, 1721-1731 19ος αιώνας, η Σχολή του Άµστερνταµ Η διεθνής αρχιτεκτονική πραγµατικότητα γύρω στα 1900 διαµορφώνει το περιβάλλον µέσα στο οποίο εµφανίζεται η Σχολή του Άµστερνταµ (Art Nouveau, Jugendstil, Sezession). ύο κτίρια στο Άµστερνταµ είναι σηµαντικά αυτής της εποχής : το χρηµατιστήριο από τον Berlage και το American Hotel από τον Kromhout. Ο Berlage αναπτύσσει το χρηµατιστήριο στη βάση ενός αυστηρού συστήµατος ενώ η αρχιτεκτονική του Kromhout είναι πιο ελεύθερη και παράξενη. Ανεξάρτητα από τις ποικίλες επιδράσεις από το εξωτερικό οι ολλανδοί αρχιτέκτονες έχουν παράδοση στην οικοδόµηση µε τούβλο, την οποία συνεχίζει η Σχολή του Άµστερνταµ. Μπορούµε να διακρίνουµε δύο τάσεις : η πρώτη είναι πιο παραδοσιακή και πιο κλασσική και η δεύτερη λιγότερο εξαρτηµένη από την κληρονοµιά του κλασικισµού. 12

328. Rijksmuseum, αρχ. P.J.H. Cuypers, 1877-1885 334. Σιδηροδροµικός Σταθµός, αρχ. P.J.H. Cuypers etc,, 1882-1889 404. American Hotel, αρχ. W. Kromhout, 1898-1902 401. Χρηµατιστήριο, αρχ. H.P. Berlage, 1898-1903 13

422. Συγκρότηµα κατοικιών Dageraad, αρχ : P.L. Kramer, 1921-1922 20ος αιώνας µέχρι το 1940 419. Συγκρότηµα κατοικιών, αρχ : Michel de Klerk, 1921-1922 Nieuwe Bouwen Πλην της Σχολής του Άµστερνταµ δηµιουργήθηκαν και άλλα αρχιτεκτονικά ρεύµατα µε διεθνή απήχηση, που είχε πηγές αναφοράς ρεύµατα του Μοντέρνου Κινήµατος µε φονξιοναλιστική προσέγγιση. Χρησιµοποιήθηκαν νέα οικοδοµικά υλικά όπως το µπετόν, ο χάλυβας και το γυαλί, ενώ το φως, ο αέρας και ο ήλιος αποτέλεσαν τις κινητήριες ιδέες της νέας αρχιτεκτονικής. Το Nieuwe Bouwen ή νέος φονξιοναλισµός συγκροτήθηκε από διάφορες οµάδες. Στο πλαίσιο αυτό εµφανίζεται και η σχολή του Delft, αλλά ο φονξιοναλισµός δεν έχει σηµαντική επίδραση στα κτίρια πριν τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο. 437. Ανοιχτό Σχολείο, αρχ. J. Duiker 1929-1930 14

Κατοικίες στο Άµστερνταµ αρχ. P.Zansta, J.H.L.Giesen, K.L.Sijmons,1934 Εργοστάσιο Van Nelle, Ρότερνταµ, αρχ. J.A. Brinkman, L.C. van der Vlugt,1925-31 Κατοικία στην Ουτρέχτη αρχ. G. Rietveld, 1930-1931 15

Ο 20ος αιώνας µετά το 1940 Μετά τον πόλεµο, στην αρχή της δεκαετίας του 1950, δόθηκε προσοχή στην κατοικία. Το προπολεµικό Γενικό Σχέδιο Ανάπτυξης (AUP), για τη σταδιακή ισορροπηµένη επέκταση της πόλης µέχρι το 2000, όριζε ότι το κέντρο θα είχε κεντρικές λειτουργίες και η κατοικία θα αναπτυσσόταν στα προάστια. Τα σχέδια για τις κηπουπόλεις είχαν ήδη εγκαταλειφθεί στο AUP. Τα ανοικτά συγκροτήµατα κατοικιών µε περισσότερο φως και κοινόχρηστο πράσινο, που εφαρµόστηκαν στα σχέδια για το Stotermeer, αντικαταστάθηκαν από ένα σχέδιο συγκροτηµάτων σε σχήµα L. Αυτή η µέθοδος οικοδόµησης µπήκε σε εφαρµογή για πρώτη φορά το 1947, όταν αναπτύχθηκε η περιοχή Frankendael. Το 1950 έγινε µια αρχή µε την κατοικία στο Stotermeer. Το επόµενο προάστιο για οικοδόµηση ήταν το Geuzenveld. Αποφασίστηκε η διαίρεση της περιοχής σε 6 µεγάλους τοµείς και η ανάθεση κάθε τοµέα σ ένα γνωστό αρχιτέκτονα για να σχεδιάσει 600-1000 κατοικίες. Οι αρχιτέκτονες που ανέλαβαν ήταν οι W.M. Dudok, Bj Bijvoet, Β. Merkelbach, J.H. van der Broek και Bakema, W. van Tijen και Th. Lammersl Εξαρτήθηκαν από την επιδότηση και έγκριση του ήµου και η αρχιτεκτονική που προέκυψα δεν ήταν ιδιαίτερα διακεκριµένη. Οι ιδέες του Nieuwe Bouwen (Φονξιοναλισµός) έχασαν µεγάλο µέρος της δύναµης τους όταν πραγµατοποιήθηκαν. Ο ρασιοναλισµός και ο φονξιοναλισµός αποκτούσαν ολοένα µεγαλύτερη έµφαση. 506. Συγκρότηµα κατοικιών, αρχ. J.H. van den Broek,1957 507. Συγκρότηµα κατοικιών, αρχ. J.F. Berghoef,1959 16

Forum Προς το τέλος της δεκαετίας του '50 µεγάλωσε η αντίθεση για την υποκατάσταση του φονξιοναλισµού από τον πραγµατισµό. Την έκδοση του αρχιτεκτονικού περιοδικού FORUM ανέλαβαν αρχιτέκτονες όπως οι Α. Van Eyck, J.B. Bakema, H. Hertzberger και P.C. Apon. Αυτοί οι αρχιτέκτονες ανέδειξαν τη σηµασία της σχέσης ανάµεσα στον άνθρωπο και την αρχιτεκτονική. Επιπλέον συσχέτισαν την αρχιτεκτονική µε τον στρουκτουραλισµό. Οι ιδέες αυτές βρήκαν εφαρµογή στο ηµοτικό Ορφανοτροφείο του Van Eyck (1960). 510. Ορφανοτροφείο ( µετατροπή) αρχ. Α. Van Eyck 1960 504. Κατοικίες για ηλικιωµένους, αρχ. Α. Van Eyck 1957 17

Πολεοδοµική Ανανέωση Στην αρχή της δεκαετίας του 1970 αποφασίστηκε η βελτίωση της ποιότητας ζωής στην πόλη. Για να ενισχυθεί η κατοικία στο κέντρο της πόλης διαµορφώθηκε ένα σχέδιο επικεντρωµένο στις γειτονιές του κέντρου. Η πολιτική των κατεδαφίσεων αντικαταστάθηκε από την πολιτική των αναπλάσεων. Μέχρι τα µέσα της δεκαετίας του 70 είχαν εκτελεστεί τα πρώτα πολεοδοµικά σχέδια ανανέωσης και στη δεκαετία του 80 αυτή η επιλογή παρέµεινα σηµαντικό τµήµα της οικοδοµικής πολιτικής. Πολλοί αρχιτέκτονες που σχεδίασαν αυτά τα σχέδια επηρεάστηκαν από τις ιδέες των αρχιτεκτόνων του forum. Κτίζουν σε µικρή κλίµακα µε φαντασία και πολλές λεπτοµέρειες. 527. Συµπλήρωση του αστικού ιστού, αρχ. H. Zeinstra, 1977 531.Κατοικία για µονογονεϊκές οικογένειες, αρχ. Α. Van Eyck, 1981 18

ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΟΥ, JORDAAN Από την περιοχή του κέντρου ξεκίνησε η πόλη, που διατηρεί σήµερα πολλά από τα χαρακτηριστικά της αρχικής της αυτότητας. Εδώ βρίσκεται το δηµαρχείο και άλλα σηµαντικά κτίρια, κατοικία, γραφεία και χώροι αναψυχής. Το κέντρο και η ευρύτερη περιοχή του χαρακτηρίζονται από την ανεπανάληπτη τοπιογραφία των καναλιών στα οποία προβάλλονται οι όψεις των κτιρίων σε συνεχείς σειρές. Στην περιοχή συναντάµε όλες τις περιόδους της αρχιτεκτονικής από τον µεσαίωνα µέχρι σήµερα Τα όρια της περιοχής Jordaan είναι στις οδούς Brouwersgracht, Leidsegracht, Lijnbaausgracht και Prinsengracht. Από το κωδωνοστάσιο της εκκλησίας Westerkerk, από ύψος δηλ. 85 µ., η περιοχή φαίνεται ολόκληρη. ηµιουργήθηκε όταν η πόλη επεκτάθηκε στις αρχές του 17ου αι. και αρχικά κατοικήθηκε από την εργατική τάξη και αυτούς που αναζητούσαν θρησκευτική ανοχή -Εβραίους και Ουγενότους. 19

Σύµφωνα µε την κοινωνική θέση των κατοίκων, τα σπίτια είναι χαρακτηριστικά µικρά και µε µεγάλη πυκνότητα µεταξύ τους, αν µάλιστα συγκριθούν µε τις µάλλον µεγαλοπρεπείς κατοικίες στο γειτονικό Grachtengold. Στην περιοχή συναντάµε µια µείξη παλιών κτιρίων - πολλά συγκαταλέγονται στα µνηµεία, σύγχρονης κοινωνικής κατοικίας και σηµείων που δηλώνουν το παλιό πολεοδοµικό σχέδιο. Παρά την ύπαρξη εργατικών συνεταιρισµών η ιδιοκτησία εδώ είναι περιζήτητη. Αν και οι κάτοικοι νοιώθουν υπερήφανοι και συνέχονται από το κοινωνικό πνεύµα του κατοίκου του Jordaan, οι νέοι πλούσιοι, πολλοί καλλιτέχνες και µουσικοί, κινούνται αργά προς το Brouwersgracht, το πιο ωραίο κανάλι της περιοχής µε τα εργαστήρια των συντεχνιών που σήµερα έχουν µετατραπεί σε διαµερίσµατα. Υπάρχουν πολλές εκδοχές για την προέλευση του ονόµατος Jordaan: ορισµένοι πιστεύουν ότι αποτελεί µια παραφθορά του joden, της ολλανδικής λέξης για τους Εβραίους, ή της γαλλικής λέξης jardin - κήπος. Η δεύτερη εκδοχή φαίνεται πιο πειστική: η πόλη ήταν αρχικά ένα υγρό λιβάδι και πολλοί δρόµοι έχουν ονόµατα φυτών και λουλουδιών. Στην περιοχή βρίσκονται µεταξύ άλλων τα 544, 538, 442, 139, 627, 410,106, 401, 147, 630, 406, 603, 314, 149,334, 428, 547, 138, 534, 308, 546, 154, 346, 636, ακόµα πιο πέρα βρίσκονται τα 412,414,415 Επίσης κοντά στην περιοχή των µουσείων βρίσκονται τα 404, 205, 601 544. Nέο ηµαρχείο και Όπερα, αρχ.w. Holzbauer e.t.c, 1986-1987 538. Κατοικία, αρχ.p. de Ley/ F. Roos, 1984 20

442, Cineac αρχ. J. Duiker, 1934 139, Αποθήκες, 1636 Σήµερα έχουν µετατραπεί σε κατοικίες, 627, Κατοικίες, αρχ. Heren 5, 1999 410, Κατοικίες, aρχ. J.M van der Mey, 1911-1916 106, Ξύλινη κατοικία, 1550, χαρακτηριστικός τύπος ενός µεσαιωνικού σπιτιού Σήµερα έχει µετατραπεί σε ξενοδοχείο. 401, Χρηµατιστήριο, αρχ. H. P. Berlage, 1898-1903 21

147, ηµαρχείο (παλιό) αρχ. Jacob van Campen 1648 630, Επέκταση µουσείου Anne Frank, 1999 406, Τράπεζα, aρχ. G. van Arkel, 1905 603, Κατοικία, aρχ. Cees Nagelkerke, 1991 314,Ενοικιαζόµενα συγκροτήµατα για παροχή «φιλανθρωπικής» κατοικίας της εργατικής τάξης, αρχ. P.J Hamer, 1862-1864 149,Μονόχωρες κατοικίες εν σειρά, aρχ.daniel Stalpaert, 1650 22

334, Kεντρικός σταθµός, αρχ. P.J. H.Cuypers e.t.c, 1882-1889 428, Σχολείο, aρχ. P.L. Marnette, 1925 547, Κατοικίες, Αρχ. R. Uytenhaak, 1989 138, Αποθήκες, aρχ. Koning David e.t.c, 1636, Σήµερα έχουν µετατραπεί σε κατοικίες 534,Κατοικία, αρχ. Η. Hertzberger, 1982 308,«Φιλανθρωπική» κατοικία για την εργατική τάξη, aρχ. P.J Hamer, 1854-1856 23

546, Κατοικία, αρχ. L. Lafour και R. Wijk, 1989 154, Κατοικίες χαµηλού εισοδήµατος, δεύτερο µισό του 17 ου αιώνα 346, Επέκταση και εσωτερική µετατροπή, αρχ. van Stigt (εσωτερικό) και MVRDV (επέκταση), 2002 636, Κατοικίες, aρχ. MVRDV, 2002 412, Κατοικίες, αρχ. Μ. de Klerk, 1913-1915 414, Ταχυδροµείο, αρχ. M. De Klerk, 1917-1920, Σήµερα έχει µετατραπεί σε σχολικό µουσείο 24

415, Κατοικίες, αρχ. M. De Klerk, 1917-1920 404,American Hotel, αρχ. W. Kromhout, 1898-1902 205,Κατοικίες για ηλικιωµένες γυναίκες, 1721-1731 601, Κτήριο γραφείο, κατοικιών και καταστηµάτων, αρχ. ΟΜΑ (Rem Koolhaas), 1991 25

ΣΥΝΟΙΚΙΑ ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΜΟΥΣΕΙΟ RIJKSMUSEUM Stadhouderskade 41,P.J.Η. Cuypers, 1877-1885 Κτίστηκε µε τρεις σκοπούς: µουσείο της εθνικής ιστορίας, της εθνικής τέχνης και για την εκπαίδευση των καλλιτεχνών. Παρά τη µαγευτική γοτθική σιλουέτα του και τις φίνες αναλογίες, η δύναµη αυτού του κτιρίου, σε εθνικό αναγεννησιακό στυλ, έγκειται περισσότερο στη λεπτοµέρεια παρά στο χειρισµό του χώρου. To Rijksmuseum - το εθνικό ολλανδικό µουσείο - διαθέτει το µεγαλύτερο κύρος στην Ολλανδία και στεγάζει τη µεγαλύτερη συλλογή ολλανδικής ζωγραφικής που υπάρχει. 26