ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος...2 Ο Αλέξης Σολομός αναβιώνει την Αττική Κωμωδία...3 Ι. Η Δεκαετία του 50...7 Εκκλησιάζουσαι 1957...7 Λυσιστράτη 1957...11 Θεσμοφοριάζουσαι 1958...13 Βάτραχοι 1959...15 ΙΙ. Η Δεκαετία του 60...18 Λυσιστράτη 1960...18 Αχαρνής 1961...20 Σφήκες 1963...23 Ειρήνη 1964...25 Ιππής 1968...27 ΙΙΙ. Η Δεκαετία του 70...31 Νεφέλαι 1970...32 Βάτραχοι 1973...33 IV. Τα βασικά στοιχεία της μεθόδου του Αλέξη Σολομού για τις παραστάσεις της αριστοφανικής κωμωδίας...35 V. Επίλογος...36 Παράρτημα...37 Βιβλιογραφία-Άρθρα......43 1
Πρόλογος Η παρούσα εργασία έχει στόχο τη συλλογή και τη μελέτη των κριτικών των παραστάσεων της αρχαίας ελληνικής κωμωδίας που σκηνοθέτησε ο Αλέξης Σολομός για το Εθνικό Θέατρο και οι οποίες παραστάθηκαν στο θέατρο της Επιδαύρου από τα τέλη της δεκαετίας του 1950 έως τα μέσα της δεκαετίας του 1970, οπότε το Φεστιβάλ της Επιδαύρου άνοιξε τις πύλες του σε νέους θιάσους. Μέσα από τη συλλογή των κυριότερων σημείων της κριτικογραφίας η εργασία καταγράφει και συνθέτει μια γραπτή εικόνα της παράστασης. Το πρόβλημα που προκύπτει από τις κριτικές μελέτες είναι διττό: Καταρχάς εξαρτάται στην επιστημονική εγκυρότητα της κριτικής. Αρκετοί είναι αυτοί που αρκούνται σε μια κριτική αμιγώς υποκειμενική. Κάθε κριτική αξιολογείται με βάση την εγκυρότητα, (η οποία κρίνεται σύμφωνα με την αντικειμενική επιστημονική διαδικασία τεκμηρίωσης του συλλογισμού), καθώς και την ειδίκευση του κάθε μελετητή, αν για παράδειγμα είναι φιλόλογος, σκηνοθέτης, ή άλλης συναφούς ιδιότητας. Στη συνέχεια ο δεύτερος άξονας αφορά στη συχνότητα που οι ίδιοι κριτικοί ασχολούνται με τις παραστάσεις του Σολομού. Είναι άξιο παρατήρησης ότι σχεδόν για δύο δεκαετίες η πλειονότητα των κριτικών που γράφουν για τον εξεταζόμενο σκηνοθέτη παραμένει η ίδια, με συνέπεια η κριτικογραφία να μην είναι παραγωγική και να μην εγείρει δημιουργικούς προβληματισμούς. Με την πάροδο των χρόνων δε, χαρακτηρίζεται από στασιμότητα και επανάληψη. Η εργασία διαρθρώνεται ως εξής: Ακολουθείται η χρονολογική κατάταξη των Αριστοφανικών παραστάσεων, έχοντας ως αφετηρία το 1957 όπου ο Αλέξης Σολομός σκηνοθετεί τις Εκκλησιάζουσες αρχικά για το Ωδείο Ηρώδου του Αττικού και ακολούθως για τα Επιδαύρια. Οι συντελεστές παρουσιάζονται μέσα από τις κριτικές που δημοσιεύτηκαν στον τύπο εκείνη την περίοδο. Επομένως, η κάθε παράσταση είναι ένα διαφορετικό υποκεφάλαιο, του οποίου η δομή προκύπτει από την παρουσίαση των συντελεστών της παραγωγής. Στην εισαγωγή των υποκεφαλαίων αναφέρονται αμιγώς γενικές συνθήκες και γεγονότα της παράστασης. 2
Ο Αλέξης Σολομός αναβιώνει την Αττική Κωμωδία Ο Σολομός υπήρξε μαθητής του Κάρολου Κουν στο Κολλέγιο Αθηνών. Στη συνέχεια σπούδασε σκηνοθεσία κοντά στον Δημήτρη Ροντήρη στη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου. Επίσης, ταξίδεψε στο εξωτερικό όπου μαθήτευσε στη Βασιλική Ακαδημία Δραματικών Τεχνών του Λονδίνου (1945-46), στο Πανεπιστήμιο Γαίηλ των Η.Π.Α. και στο Δραματικό Εργαστήρι του Πισκάτορ (1946-48). Η μεγάλη συμβολή του Αλέξη Σολομού στη θεατρική παράδοση της Ελλάδας δεν στηρίζεται μόνο στις εκατόν έντεκα σκηνοθεσίες που επιχείρησε κατά τη διάρκεια της ενεργούς δράσης του. Πληθώρα θεωρητικών κειμένων, μεταφράσεων, διασκευών, αλλά πολύ περισσότερο θεατρικών δοκιμίων, απέδειξαν ότι η αξία του Αλέξη Σολομού έγκειται σε μια αμφίδρομη και αλληλοεξαρτούμενη σχέση μεταξύ θεωρίας και πράξης. Ο Σολομός μαθήτευσε κοντά στον Κάρολο Κουν και η πρώτη επαφή του με την αρχαία κωμωδία πραγματοποιήθηκε στο Κολλέγιο Αθηνών. Κατά την περίοδο εκείνη είχε ήδη διαμορφώσει συγκεκριμένες αντιρρήσεις για τη μεσοπολεμική οπτική του δασκάλου του ως προς τη σκηνοθεσία της κωμωδίας, θεωρώντας ότι οι πρωτοβουλίες του Κουν ήταν ανεπαρκείς προς εκμετάλλευση 1. Η προσπάθεια αναβίωσης της Αττικής κωμωδίας τόσο στο Αθηναϊκό Φεστιβάλ (Αττική κωμωδία), όσο και στο φεστιβάλ της Επιδαύρου, στο πλαίσιο πάντα του Εθνικού Θεάτρου, ξεκίνησε πιλοτικά το καλοκαίρι 1951. Τότε το ελληνικό κράτος υλοποιούσε πρόγραμμα του ΕΟΤ με στόχο την ανάδειξη του ελληνικού πολιτισμού και επιθυμητό αποτέλεσμα τις οικονομικές απολαβές μέσω του λυτρωτικού τουρισμού. Την απόπειρα ένταξης του Αριστοφάνη σε αυτήν τη διαδικασία για πρώτη φορά στη μεταπολεμική Ελλάδα 2, την ανέλαβε ο πρόεδρος της Καλλιτεχνικής Επιτροπής του Εθνικού Θεάτρου, ο Αιμίλιος Χουρμούζιος 3. Ο Σωκράτης Καραντινός σκηνοθέτησε αυτό το εγχείρημα, παρουσιάζοντας τις Νεφέλες, όχι όμως με επιτυχία. Εκείνη την περίοδο λόγω της εμβρυακής επαφής του ευρύτερου κοινού με το πνεύμα και τη σάτιρα του Αριστοφάνη, επικρατούσε μια αποστροφή προς το δραματουργό, θεωρώντας ότι παρουσίαζε ήρωες κατώτερης ηθικής και εκχυδαϊσμών. Αυτό ενισχύεται από τη συγκεκριμένη σκηνοθετική προσέγγιση, αφού ο σκηνοθέτης έμεινε προσκολλημένος στο αρχαίο πρότυπο. Το 1 Βλ. Σολομός,(1980), Βίος και Παίγνιον, σελ.61. 2 Η Αρχαία Κωμωδία είχε αποκλειστεί είκοσι χρόνια από το δραματολόγιο του Εθνικού Θεάτρου. 3 Βλ. Χουρμούζιος. Α., «Από το Θέατρον. Περί τας Νεφέλας (Ολίγα δια την Αρχαίαν Κωμωδίαν)», Καθημερινή, 13 Νοεμ.1951. 3
αστικό κοινό της εποχής δεν αποδεχόταν ευμενώς τα απαρχαιωμένα αριστοφανικά κωμικά τεχνάσματα, έτσι δεν βρέθηκε το κοινό σημείο που θα ένωνε τους δύο κόσμους, της αρχαιότητας και της σύγχρονης αστικής κοινωνίας. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Άλκης Θρύλος για τις Νεφέλες του 1951: «Η αφέλεια των κωμωδιών του Αριστοφάνη συχνά μας προκαλεί την κατάπληξή μας όταν την τοποθετούμε πλάι στον Παρθενώνα, πλάι στον Αισχύλο, στο Σοφοκλή, τον Ευριπίδη.» 4 Αξίζει να σημειωθεί ότι η συγκεκριμένη αναδιοργάνωση του Φεστιβάλ, πραγματώθηκε έπειτα από μια σειρά οικονομικών σκανδάλων, τα οποία έφτασαν να συζητούνται στη Βουλή. 5 Σε αυτό το κλίμα, το καλοκαίρι του 1956, ο Αλέξης Σολομός κλήθηκε να διευρύνει το ψυχαγωγικό χαρακτήρα της αριστοφανικής κωμωδίας και να προσδώσει ένα επιπλέον κίνητρο για την κινητοποίηση των αλλοδαπών τουριστών προς τον ελληνικό πολιτισμό. Όπως θα δούμε στη συνέχεια, ο Σολομός ήρθε αντιμέτωπος με μια σειρά διαδικασιών, οι οποίες θα στράτευαν τις επιλογές του, ώστε το αστικό κοινό να δεχτεί ευμενώς την αριστοφανική κωμωδία. Οι θεωρητικές απόψεις του περί θεάτρου και ειδικότερα περί κωμωδίας θα διαμορφώνονταν μέσα από αυτές τις διαδικασίες. Στόχος πλέον του Σολομού ήταν η αναβίωση του αριστοφανικού ιδεώδους σε άμεση συνάρτηση με την κοινωνία, τις αστικές της συνήθειες και αντιλήψεις. 6 Το σημείο που θα αποτελούσε τομή ανάμεσα στην κλασική Αθήνα του 5 ου αιώνα π.χ και στην Αθήνα του μεταπολέμου, θα ήταν η κινητήριος δύναμη για την πραγματική αναβίωση της κωμωδίας, αλλά και της σκηνοθετικής μεθόδου του Αλέξη Σολομού. Το γενικό ύφος το οποίο έπρεπε να ακολουθηθεί από το νέο σκηνοθέτη ήταν προδιαγεγραμμένο από τον Αιμίλιο Χουρμούζιο, τόσο στο ερμηνευτικό, όσο και στο αισθητικό επίπεδο. Οι νέοι στόχοι έπρεπε να μην απομακρύνονται από τη λογική της τουριστικής απόλαυσης. 7 Αν θεωρηθεί ότι η θεατρική πραγματικότητα εκείνης της περιόδου συμπεριλάμβανε θεάματα όπως η Επιθεώρηση 8 και η φάρσα 9, συνάγεται ότι η σύγχρονη προσληπτικότητα του κοινού ήταν κοντά στο αριστοφανικό πνεύμα. Ο Σολομός πέτυχε να πραγματώσει αυτή τη σύζευξη 4 Βλ. Θρύλος. Ά., «Μια αρχαία και μια νέα κωμωδία στο Εθνικό Θέατρο :Αριστοφάνη, Νεφέλες», Νέα Εστία 586 (1 Δεκεμ. 1951 ), σ.1601. 5 Βλ. «Τα θεατρικά Νέα», Νέα, 22 Σεπτ. 1956 και 12 Οκτ. 1956. 6 Βλ. Σολομός. Α., «Από το Διεθνές Θεατρικό Συνέδριο της Αθήνας. Η ερμηνεία του δράματος. Η διάλεξη του Αλέξη Σολομού (Β )», Αυγή, 16 Ιουλ. 1957. 7 Βλ. Χουρμούζιος. Α., «Παρενθέσεις. Το Εθνικόν Θέατρον», Καθημερινή, 3-9 Μαρτ. 1955. 8 «Ψυχαγωγικό θέαμα που απαρτίζεται από έναν αριθμό σύντομων θεαμάτων, (τραγούδια, χοροί, σκετς, μονόλογοι), συνήθως άσχετοι μεταξύ τους» Βλ. Λεξικό του Θεάτρου,(2000), σελ.163, Παν/μιο της Οξφόρδης. 9 «Δημοφιλής μορφή κωμωδίας, στην οποία το γέλιο προκαλείται από το χονδροειδές, υπερβολικό και έντονο σωματικό παίξιμο σε καταστάσεις τεχνητές και άκρως απίθανες.» Βλ. ό.π., σελ. 691. 4
χάρη στις: «έξυπνες σκηνικές λύσεις» 10, όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Αιμίλιος Χουρμούζιος. Για τον σκηνοθέτη του Εθνικού, η Επιθεώρηση είναι «το μόνο θέατρο επικαιρότητας», αφού παρακολουθεί και σατιρίζει το δημόσιο βίο 11. Ο Αλέξης Σολομός πίστευε πως ο Αριστοφάνης ήταν αυτός που γέννησε την Επιθεώρηση 12 και ταυτόχρονα θεάματα όπως η παντομίμα, το βαριετέ και το μπουρλέσκ. 13 Θεωρούσε ότι εάν υιοθετούσε στις παραστάσεις του Αριστοφάνη την ελαφριά, καθημερινή πλοκή της Επιθεώρησης, μπορούσε να περιορίσει τις κοινωνικοπολιτικές προεκτάσεις της σάτιρας που πρέσβευε η αρχαία κωμωδία και να προβάλλει το εθνικό συναίσθημα το οποίο κατείχε ιδιαίτερη θέση στη συνείδηση των πολιτών. Η παρωδία λοιπόν θα μπορούσε να είναι εν δυνάμει η γέφυρα που θα έσμιγε τον Αριστοφάνη με τη σύγχρονη επιθεώρηση και ταυτόχρονα με τις προσδοκίες των αστών θεατών. Τα σχόλια του Σολομού για την επικαιρότητα δεν ήταν γνήσια πολιτικά, αλλά ένα παιχνίδι με τα κοινωνικά ταμπού. Ο Αλέξης Σολομός κατακρίνει όλους εκείνους που «.δεν τους ικανοποιεί το πηγαίο και αβίαστο γέλιο του Αριστοφάνη και το μεταβάλλουν σε πορνογραφικό καραγκιοζιλίκι δικής τους όρεξης.» 14 Στην αποφυγή της απόδοσης της σεξουαλικής κυριολεξίας των αριστοφανικών κειμένων, βοήθησαν οι μεταφράσεις του Θρασύβουλου Σταύρου 15, αλλά και η σκηνοθετική ευαισθησία του Σολομού. Όσον αφορά τη σκηνογραφία, ο Σολομός θεωρούσε ότι το μη περιγραφικό σκηνικό που αποδιδόταν στο πρωτότυπο ήταν ένα κίνητρο για δημιουργία. Επίσης έβλεπε την τεχνολογική πρόοδο ως πλεονέκτημα για την αρχαία δραματουργία 16. Ο σκηνοθέτης κατηγόρησε για «ψευτοαρχαιολογικό χαρακτήρα» τις εως τότε απόπειρες παρουσίασης του Αριστοφάνη. Θεώρησε ότι ήταν άσχετες προσπάθειες ανύπαρκτου μουσειακού δείγματος περί όψεως. Αναφέρει χαρακτηριστικά: «Η χρησιμοποίηση του προσωπείου ή ακόμα πιο μουσειακά, της «σκευής», του «όγκου» και του «κοθόρνου» που δοκιμάσανε παλιότερα μερικοί αρχαιόπληκτοι σκηνοθέτες μας- γνώρισε εφήμερη ζωή ( )» 17 10 Βλ. Χουρμούζιος. Α., «Τα προβλήματα ερμηνείας της αριστοφανικής κωμωδίας». Καθημερινή, 17 Σεπτ.1958. 11 Βλ. Σολομός,(1990), Ο Ζωντανός Αριστοφάνης., σελ.381. 12 Η πρώτη παράσταση Επιθεώρησης στην Ελλάδα δόθηκε το 1890 και από τις αρχές του 20 ου αιώνα και μετά, γνώρισε μεγάλη άνθιση. 13 Βλ. Σολομός,(1990), Ο Ζωντανός Αριστοφάνης, σελ.375. 14 Βλ. Σολομός,(1986), Έστιν Θέατρον, σελ.11. 15 Πραγματοποιήθηκαν προσθαφαιρέσεις λέξεων, αλλά και ολόκληρων στίχων, με σκοπό την αποφυγή της σεξουαλικής κυριολεξίας. 16 Βλ. Σολομός,(1986), Έστιν Θέατρον, σελ.15. 17 Βλ. Σολομός,(1986), Έστιν Θέατρον, σελ.125. 5
Και συνεχίζει ως εξής: «Και για μια μεγάλη και γόνιμη χρονική περίοδο οι άμασκες παραστάσεις του Εθνικού Θεάτρου στην Επίδαυρο χρησίμεψαν σαν ένα πραγματικό πανδιδακτήριο τραγωδίας και κωμωδίας για όλους τους αλλοδαπούς». 18 Ο Σολομός είναι πολέμιος της μάσκας την οποία θεώρησε ως «στοιχείο γραφικότητας, που πνίγει την ανθρωπιά και αποξενώνει το θεατρικό πρόσωπο από το θεατή.» 19 18 Ό.π., σελ.125-6. 19 Βλ. Σολομός,(1990), Ο Ζωντανός Αριστοφάνης, σελ. 380. 6
Ι. Η Δεκαετία του 50 Από τις Εκκλησιάζουσες του 1956 και μετά, ο Αλέξης Σολομός ανέλαβε και πέτυχε την αναγέννηση της αρχαίας κωμωδίας. Όπως ήδη αναφέρθηκε, το κυριότερο μέσο για την υλοποίηση της επανένταξης του Αριστοφάνη στα θεατρικά δρώμενα της μεταπολεμικής Ελλάδας, ήταν η ανάδειξη των αστικών αξιών του αριστοφανικού έργου και η αφομοίωσή τους από τη σύγχρονη κοινωνία. Άλλωστε, ο Αιμίλιος Χουρμούζιος έβλεπε στον Αριστοφάνη έναν αστό της κλασικής Ελλάδας και αναφερόταν χαρακτηριστικά στο happy end των κωμωδιών του, λ.χ ο γάμος (αληθινός ή συμβολικός) 20. Εξάλλου, όπως αναφέρει ο ίδιος ο Σολομός: «Πέρα από κάθε φαινομενική διαφορά, η εποχή μας μπορεί να ανακαλύψει όλα τα φλέγοντα αιτήματα στη μαγική εικόνα του προαιώνιου ελληνικού θεάτρου» 21. Εκκλησιάζουσαι 1957 22 Η απόπειρα για την αναβίωση της αρχαίας κωμωδίας από το Εθνικό θέατρο πραγματοποιήθηκε το 1956 με τις Εκκλησιάζουσες. Η πρώτη παράσταση του έργου πραγματώθηκε σκηνικά στο Ωδείο Ηρώδου του Αττικού και μια χρονιά αργότερα παραστάθηκε στο θέατρο της Επιδαύρου στις 13 Ιουνίου 23. Οι Εκκλησιάζουσες εγκαινίασαν την αναβίωση και καθιέρωσαν τον Αριστοφάνη στην ελληνική παραστασιογραφία του Εθνικού Θεάτρου και των αρχαιότυπων φεστιβάλ. Ο Αλέξης Σολομός σε άρθρα και συνεντεύξεις του, είχε ήδη ξεκαθαρίσει την οπτική σύμφωνα με την οποία θα προσέγγιζε τις Εκκλησιάζουσες: «μακριά από στείρες και μάταιες αναπαραστάσεις και πιστότητα που δεν μπορούσαν να συγκρατήσουν το σύγχρονο κοινό.» 24 Η «μουσειακή αναπαράσταση» δεν ήταν στους επιδιωκώμενους στόχους του σκηνοθέτη. Άλλωστε, «εκείνο που πρέπει να αναβιώσει δεν είναι η μορφή, αλλά το 20 Βλ. Χουρμούζιος.Α., «Από το Θέατρον. Η Αττική Κωμωδία (Περί τας παραστάσεις της Επιδαύρου)», Καθημερινή, 20 Ιουν. 1957. 21 Βλ. Σολομός,(1986), Έστιν Θέατρον, σελ.14. 22 Μετάφραση: Θρασύβουλος Σταύρου, Σκηνοθεσία: Αλέξης Σολομός,Σκηνογραφία: Γιώργος Βακαλό, Ενδυμασία: Γιώργος Βακαλό, Μουσική σύνθεση: Μάνος Χατζιδάκις, Μαέστρος: κος Παρίδης, Χορογραφία: Τατιάνα Βαρούτη. 23 Να σημειωθεί ότι το 1957 δόθηκαν δύο αριστοφανικές παραστάσεις στα Επιδαύρια: Οι Εκκλησιάζουσες και η Λυσιστράτη. Η πρώτη παρουσιάστηκε το Σάββατο, ενώ η δεύτερη την Κυριακή. 24 Βλ. Χριστοφίδης, Α.Δ., «Αι Εκκλησιάζουσαι του Αριστοφάνη», Έθνος Λευκωσίας, 31 Ιουλ.1956. 7
περιεχόμενο, δεν είναι το γράμμα, αλλά το πνεύμα, δεν είναι η εικόνα, αλλά ο άνθρωπος.» 25 Το σκηνοθετικό ύφος του Αλέξη Σολομού επηρεάστηκε σαφώς από τα θεατρικά είδη που άκμαζαν ή απλώς επιβίωναν στην Ελλάδα του 50. Επομένως, οι τότε σύγχρονες σκηνοθετικές παρεμβάσεις στη σκηνική απόδοση ήταν δεδομένες, αφού η σύζευξη του παρελθόντος με το παρόν ήταν ένα από τα ζητούμενα. Για τον σκηνοθέτη των Εκκλησιαζουσών, αυτό που είχε προτεραιότητα ήταν ο συνδυασμός της αρχαίας με τη σύγχρονη αντίληψη: Έτσι ζήτησε από τον Χατζιδάκι «να γράψει γνήσια Ρωμέικη μουσική» και από το Βακαλό να δημιουργήσει «σκηνικά και κοστούμια σύμφωνα με τη σύγχρονη αισθητική αντίληψη, πάνω στα χνάρια της αρχαίας ελληνικής μόδας». 26 Σύμφωνα με τις κριτικές, τα βασικά χαρακτηριστικά της σκηνοθεσίας του Σολομού για την αττική κωμωδία ήταν: α) η έντονη λαϊκότητα με έκδηλα στοιχεία Επιθεώρησης, τα οποία έτειναν αρκετές φορές να φτάνουν στα όρια του πανηγυριού και του τσίρκου 27 (εικόνα 1), β) η κοινά αποδεκτή ευφάνταστη διάθεση με την οποία απέδιδε το αριστοφανικό κείμενο 28. Την παράσταση παρακολούθησαν 6-7.000 θεατές, οι οποίοι για πρώτη χρονιά στο φεστιβάλ τήρησαν την τάξη και την πειθαρχία, τόσο κατά τη διάρκεια των παραστάσεων, όσο και στο τέλος 29! Η μετάφραση του Θρασύβουλου Σταύρου αποτέλεσε το μήλον της έριδος τόσο για τους θεατές, όσο και για τους κριτικούς. Βασικός στόχος του μεταφραστή ήταν η πρόσθεση και αφαίρεση λέξεων ή φράσεων, 30 ώστε το αριστοφανικό κείμενο να καθαρθεί από ακραίες χυδαιολογίες. Παλαιότερες προσπάθειες πιστής απόδοσης του αρχαίου κειμένου, απέδειξαν πως το κοινό κάθε άλλο παρά ώριμο ήταν να αποδεχτεί ένα τόσο ακραίο λεξιλόγιο 31. Άλλωστε, η άποψη ότι οι κυρίαρχες αριστοφανικές αντιλήψεις έπρεπε να ανταποκρίνονται στο πνεύμα 25 Βλ. Σολομός.Αλ., «Ένας διάλογος για τις "Εκκλησιάζουσες". Η αποψινή πρώτη εις το Ωδείον του Ηρώδου», Η Καθημερινή, 14/07/1956. 26 Βλ. Σολ.Αλ.,ό.π. 27 «παρεμβολή σύγχρονων σκηνοθετικών απόψεων στη ζωντάνευση των κειμένων Επιθεωρησιακός τόνος Έπρεπε να πραγματοποιηθεί κλασική και όχι σύγχρονη προσέγγιση στην ερμηνεία Η σκηνοθεσία έφτασε στα επίπεδα της πιο φτηνής Επιθεώρησης» : Μποζώνης Γ., Το Εθνικό Θέατρο, «"Εκκλησιάζουσες" του Αριστοφάνους. Ως που φθάνει το πρόβλημα», Περιοδικό Ακτίνες, 1956/11. 28 «Μεγάλη η φαντασία του Σολομού: Μετέφερε το πνεύμα και της ευθυμία της κωμωδίας, άριστα δοσμένη στο πνεύμα της εποχής»: Θρύλος.Αλ., «Μια έξοχη παράσταση. Θέατρο Ηρώδου του Αττικού», Οργανισμός Εθνικού Θεάτρου, Αριστοφάνους "Αι Εκκλησιάζουσαι", Νέα Εστία, 15/10/1956. 29 Τόσο ο Κορομηλάς, όσο και ο Καγκελάρης τονίζουν στις κριτικές τους αυτό το επίτευγμα! 30 «Δεν υπάρχει καμιά ακρίβεια στη μετάφραση. Έγιναν αυθαίρετες προσθήκες και αφαιρέσεις για σκηνικούς λόγους. «Η μετάφραση ήταν μια αποτυχία». «Η τυραννία του Μεταξά επέτρεψε να τυπωθούν μεταφράσεις του Αριστοφάνη με όλες τις βωμωλοχίες, ( ). Τάχα η σημερινή απαγόρευση της ελευθερίας του λόγου να ναι πιο αυστηρή; Το φοβούμαι.»: Γιοφύλλης. Φ., «Γιατί δεν προεκρίθη η μετάφρασις Φώτη Γιοφύλλη των "Εκκλησιαζουσών";», Τα Νέα, 02/03/1956 και Γιοφύλλης. Φ., «Άλλες απόψεις για τις "Εκκλησιάζουσες" του Αριστοφάνη», Η Αυγή, 25/07/1956 (Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Φώτος Γιοφύλλης είχε γράψει τη μετάφραση των Εκκλησιαζουσών και ήλπιζε ότι θα επιλεχθεί η δική του. Η επιλογή του Θρ. Σταύρου τον εξόργισε απόλυτα). 31 Βλ. Σταύρου. Θρ., «"Αι Εκκλησιάζουσαι" του Αριστοφάνους (Η περίοδος αττικής κωμωδίας του Εθνικού Θεάτρου)», Η Καθημερινή, 12/07/1956. 8
μιας σύγχρονης Ελλάδας κι όχι της κλασικής Αθήνας ήταν γενικά αποδεκτή και σαφώς αναμενώμενη από το σκηνοθέτη και το μεταφραστή. Επίσης, ο Σταύρου μετέφερε το ουσιώδες της μετάφρασης από τη σφαίρα του πολιτειακού, στη σφαίρα του κοινωνικού, τονίζοντας καταστάσεις όπως ιδιοκτησία ή εθνικοποίηση, μονογαμία ή ελεύθερος έρωτας, ατομικό ή συλλογικό ενδιαφέρον κλπ. 32 Ο εξευγενισμός του Αριστοφάνη πραγματοποιήθηκε σε πεζό ύφος 33. Η συμβολή του σκηνογράφου και ενδυματολόγου Βακαλό έχρηζε ιδιαίτερου ενδιαφέροντος. Βασική ένστασή του υπήρξε ο δήθεν λογιοτατισμός που επικρατούσε στην τέχνη, η οποία αντλούσε από αρχαία πρότυπα. Θεωρούσε ότι με αυτό τον τρόπο αντί να ζωντανέψει το αρχαίο πνεύμα, είχε νεκρώσει κι αυτό έπρεπε να αλλάξει. 34 Με αφετηρία τα αρχαία χρωματιστά αγάλματα, τις Ιωνικές κόρες τις φορτωμένες με κοσμήματα και τις αρχαίες τερακότες, οι ενδυματολογικοί του τύποι ήταν εμπνευσμένοι από αντίγραφα των αγγείων και άλλων παραστάσεων. Η ιδέα να ντύσει τους κωμικούς ηθοποιούς με παντελόνια, προέκυψε από τα αγγεία και τα ειδώλια τα οποία πρόσφατα είχαν έρθει στο φως και επέτειναν την κωμικότητα της ανδρικής αμφίεσης στις γυναίκες 35. Τα γυναικεία κοστούμια σύμφωνα με τον ίδιο τον ενδυματολόγο, αντλούσαν την έμπνευσή τους από τις Ταναγραίες (ιμάτια),και από αγγειογραφίες που εμφάνιζαν μεγάλη ποικιλία αντικειμένων όπως το σκιάδειον, ακόμα και τύπο ομπρέλας (εικόνα 2). Η επιλογή του για το άλογο, (το οποίο θα συζητηθεί από την πλειονότητα των κριτικών), στηρίχτηκε στην άποψη του ιδίου του Βακαλό, ότι ο χορός της κωμωδίας θα μπορούσε να εμφανιστεί ακόμα και πάνω σε στρουθοκαμήλους! Για τον Βακαλό δεν υπήρχε θέμα πιστότητας αλλά θέμα σκηνικών επιλογών. Θεωρούσε ότι η ελαφρότητα των καταστάσεων στις Εκκλησιάζουσες επέτρεπε μια ελευθεριότητα. 36 Με την άποψη ότι «ο σκηνογράφος δεν είναι αρχαιολόγος και έχει δικαίωμα να παραβεί», (εννοώντας την πιστότητα στο αρχαίο πρωτότυπο), ο Βακαλό δημιούργησε πολύχρωμα σκηνικά, των οποίων η αισθητική 32 Βλ. Σταύρου.Θρ., ό.π. 33 «Πεζή μετάφραση του Θρασύβουλου Σταύρου,( ), αλλαγές μεταφραστή για σκηνικούς λόγους και για ό,τι δεν είναι κατανοητό σήμερα εξοβελισμός τολμηρών εκφράσεων που δεν είναι ανεκτές σήμερα»: Χριστοφίδης. Δημ., «Περίοδος αττικής κωμωδίας. Αι "Εκκλησιάζουσαι" του Αριστοφάνη», Έθνος Λευκωσίας, 31/07/1956. 34 Βλ. Βακαλό. Γιωρ., «Απάντησις εις απορίες... Τα ενδυματολογικά πρότυπα των "Εκκλησιαζουσών"», Η Καθημερινή, 08/08/1956. 35 «τα σκηνικά και τα κοστούμια ήταν μια αποτυχία Θύμιζαν αμερικανική επιθεώρηση Τα στενοβράκια ήταν βαρβαρικά περσικά ενδύματα, ενώ τα πολύχρωμα σακάκια, φράγκικα- Κατακριτέα η κόκκινη σκάλα, οι σκελετοί από τις σπασμένες ομπρέλες και η γκαμήλα της Αποκριάς στο τέλος Αμερικάνικο γούστο κακού σκηνογράφου»: Γιοφύλλης. Φ., ό.π. 36 Βλ. Βακαλό. Γιωρ., ό.π. 9
ήταν κοινώς αποδεκτή 37. Επικράτησε η ελληνιστική γραμμή με λίγα κλασικά στοιχεία (εικόνα 3). Το πρόσωπο του Μάνου Χατζιδάκι ήταν ήδη αναγνωρισμένο την περίοδο που παίχτηκαν οι Εκκλησιάζουσες. Εκτός από ελάχιστες περιπτώσεις, θεωρήθηκε ότι η μουσική του σύνθεση για την παραγωγή εξέπεμπε δροσιά, κέφι, μπρίο 38. Με τη χρήση απλών και μελωδικών μέσων έδωσε έντονο ρυθμό, άλλοτε στο ξυλόφωνο και στο πιάνο και άλλοτε στα πνευστά. 39 Ελάχιστες πληροφορίες μπορούν να αντληθούν για τα τεχνικά μέρη των χορικών. Σε γενικές γραμμές τονίστηκε η αρμονία των κινήσεων του χορού 40 με στοιχεία δανεισμένα από σύγχρονα θεάματα (είτε θεατρικά, είτε χορευτικά), όπως για παράδειγμα η επιθεώρηση 41. Από τις κριτικές της εποχής παρατηρούμε ότι η απουσία του Αριστοφάνη από το δραματολόγιο τόσο του Εθνικού, όσο και άλλων φορέων, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην πρόσληψη των Εκκλησιαζουσών. Φάνηκε ότι αυτή η απουσία στάθηκε εμπόδιο στην άμεση προσληπτικότητα των θεατών και των κριτικών, αφού απουσίαζε η εμπειρία. Οι νέοι τρόποι προσέγγισης του Αριστοφάνη ξένισαν αρκετούς. Οι περισσότεροι όμως έκριναν σε γενικές γραμμές θετικά την παράσταση. Ο Σολομός πέτυχε αυτό που επεδίωκε τόσο ο ίδιος, όσο και ο Χουρμούζιος: την παράσταση αριστοφανικής κωμωδίας με έντονα αστικά στοιχεία. Το κοινό είχε πάρει μια ιδέα ενός εκσυγχρονισμένου Αριστοφάνη. Ο Σολομός έδωσε ένα διαφορετικό δραματικό τέλος τύπου αστικού Happy Εnd, (αντίθετα με το αριστοφάνικό κείμενο 42 ), και αυτό είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα του εκμοντερνισμού. 37 «Λαμπρά πετυχημένα σκηνικά σαν χρωματικό συμπόσιο Τα κοστούμια συνταίριασαν με το κωμικό κοστούμι της παράδοσης και το κομψό ταναγραιικό ιμάτιο, με τερπνές αποχρώσεις»,: Πλωρίτης.Μ., «Ο χαρίεις σαρκαστής. Αριστοφάνης και "Εκκλησιάζουσαι"», Ελευθερία, 13/07/1956. 38 «κέφι, δροσιά, μπρίο που υπογραμμίζει τη σκηνοθεσία. ( ), απλά μελωδικά και αρμονικά μέσα έντονος ρυθμός. ( ) Η εκτέλεση όμως ήταν απαράδεκτη: έλλειψη συντονισμού μουσικής χορού εξοργιστικό»,: Ανωγειανάκης. Φοιβ., «Η μουσική στις Εκκλησιάζουσες», Έθνος, 20/07/1958. 39 Βλ. Ανωγειανάκης. Φοιβ., «Η μουσική στις Εκκλησιάζουσες», Έθνος, 20/07/1958. 40 «η Βαρούτη θεωρείται άξια επαίνου, αφού επέτυχε αρμονική σύνθεση των εικόνων»,: Πλωρίτης.Μ., «Ο χαρίεις σαρκαστής. Αριστοφάνης και "Εκκλησιάζουσαι"», Ελευθερία, 13/07/1956. 41 Βλ. Σκουλούδης. Μαν., «Περίοδος αττικής κωμωδίας. Αι "Εκκλησιάζουσαι" του Αριστοφάνη», Έθνος Λευκωσίας, 31/07/1956. 42 Βλ. Πλωρίτης,Μ., «Το θέατρο. Εκκλησιάζουσαι του Αριστοφάνους από το Εθνικό θέατρο στο Ωδείο Ηρώδου Αττικού», Ελευθερία, 17/071956. 10
Λυσιστράτη 1957 43 Η Λυσιστράτη του 1957 ήταν η πρώτη κωμωδία που ανέβηκε στο θέατρο της Επιδαύρου 44 και από πολλούς χαρακτηρίστηκε ως η πρώτη θριαμβευτική παρουσία του Αριστοφάνη εκεί. Για τον Αλέξη Σολομό είναι η παραγωγή που θα ανοίξει ουσιαστικά το δρόμο για την σκηνική αναβίωση του αρχαίου Έλληνα κωμικού στη σκηνή. Η πρώτη απόπειρα με τις Εκκλησιάζουσες είχε πετύχει τόσο, ώστε η αρχαία κωμωδία να συνεχίσει την πορεία της και οι συντελεστές, (οι οποίοι παρέμειναν οι ίδιοι), να είναι σε θέση να εκτιμήσουν θετικά και αρνητικά τα στοιχεία των προσεγγίσεων. Η παράσταση έλαβε χώρα τη δεύτερη μέρα του φεστιβάλ και την παρακολούθησαν 11.000 θεατές, μεταξύ των οποίων ο πρωθυπουργός κ. Καραμανλής και ο υπουργός Προεδρίας κ. Τσάτσος. 45 Η παράσταση της Λυσιστράτης ήταν μια συνέχεια της προηγούμενης προσέγγισης των Εκκλησιαζουσών. Οι συντελεστές κινήθηκαν σε παρόμοια μοτίβα, αν όχι στα ίδια, κάτι το οποίο υποδήλωνε κάποια διαδικασία πειραματισμού, αλλά κυρίως μια καλλιτεχνική εγκράτεια. Μια εντελώς διαφορετική προσέγγιση θα έθετε την αυτό-αναίρεση των θεατρικών γραμμών που ακολουθήθηκαν τον προηγούμενο χρόνο. Άλλωστε, η χρόνια αναβολή της σκηνικής παρουσίασης του Αριστοφανη, έδωσε το δικαίωμα σε κάθε λογής θεωρητικό, να εκθέτει διαρκώς τις δικές του αισθητικές και ιδεολογικές απαιτήσεις για τη θεατρική πρακτική που πρέπει να ακολουθηθεί. Σε γενικές γραμμές, ο Θρασύβουλος Σταύρου, παρόλο που ήταν αρκετοί οι επικριτές της μετάφρασης των Εκκλησιαζουσών, κινήθηκε ξανά στα ίδια πρότυπα για τη μεταφραστική προσέγγιση της Λυσιστράτης 46. Περίκοψε τα σεξουαλικά και κοπρολογικά στοιχεία του αρχαίου πρωτότυπου και στήριξε μια προσέγγιση περισσότερο νεοελληνική. 47 43 Μετάφραση: Θρασύβουλος Σταύρου, Σκηνοθεσία: Αλέξης Σολομός, Σκηνογραφία: Γιώργος Βακαλό, Ενδυμασία: Γιώργος Βακαλό, Μουσική σύνθεση: Μάνος Χατζιδάκις, Χορογραφία: Τατιάνα Βαρούτη 44 Πρώτα παίχτηκε στην Επίδαυρο και μετά στο Ωδείο Ηρώδου του Αττικού. 45 «Και το παρελθόν Σαββατοκύριακο 18 χιλιάδες ερασταί της αρχαίας κωμωδίας απεθέωσαν στην Επίδαυρο τον... Αριστοφάνη», «Αι "Εκκλησιάζουσαι" και η απόδοσις της "Λυσιστράτης". Η προσαρμογή της αττικής κωμωδίας εις την σημερινήν πραγματικότητα. Η υποδειγματική τάξις.» : Καγκελάρης.Κ, Ακρόπολις, 25/06/1957. 46 «οι σημερινές αποδόσεις του Αριστοφάνειου λόγου, πολύ απέχουν από το διαμαντένιο στίχο του. ( ), φράσεις και λέξεις των παρόδων που προξενούν ζημιά στον αρχαίο λόγο. Η παράσταση της Λυσιστράτης δεν απέφυγε τις ατραπούς. ( )ακολούθησαν δυστυχώς λέξεις που προσβάλλουν το πολιτισμένο επίπεδο του λαού μας)»,: Περσεύς Αθηναίος, «Λυσιστράτη», Ελληνική Ώρα, 05/08/1969. 47 «ένα έργο που στη μετάφραση για να γίνει ανεκτό από το σύγχρονο θεατή, χρειάστηκε να θυσιάσει το σπίρτο και το αλάτι της κεφάτης αθυροστομίας, και να τα μεταπλάθει σε εύκολα αστεία και υπονοούμενα. ( )Η μετάφραση του κ. Σταύρου έξοχη!», : Καλκάνη. Ειρ., «Αριστοφάνους Λυσιστράτη». Θέατρον Ηρώδου του Αττικού, Απογευματινή, 17/07/1957. 11
Η σκηνοθεσία, παρέμεινε στα ίδια επίπεδα με αυτήν των Εκκλησιαζουσών και οι κριτικές ήταν γενικά θετικές. 48 Άφθονα στοιχεία επιθεώρησης και διάσπαρτα στοιχεία άλλων επίκαιρων θεατρικών ειδών, ήταν παρόντα επίσης. Κύριο μέλημα ήταν η εναρμόνιση του αριστοφανικού χιούμορ με τα κοινωνικοπολιτικά δρώμενα. 49 Ο Γεώργιος Βακαλό δεν διαφοροποιήθηκε από την προσέγγιση της προηγούμενης χρονιάς. Ζωηρά, πολύχρωμα κοστούμια, μερικά από αυτά χρυσοκέντητα, λειτούργησαν σύμφωνα με τα πρότυπα που ο ίδιος είχε ορίσει στις Εκκλησιάζουσες (εικόνα 4). 50 Στη σκηνογραφία ήταν εμφανή τα ελληνιστικά στοιχεία με κλασικές γραμμές (εικόνα 5). Στη μουσική του Χατζιδάκι κυριάρχησαν έντονα λαϊκά μοτίβα 51. Ο Ι.Λ παρατηρεί την ύπαρξη κερκυραϊκών σκοπών και ήχων μπουζουκιού. 52 Χαρακτηριστική θεωρήθηκε η ύπαρξη εύθυμων και χαρούμενων σκοπών. 53 Το λαϊκό στοιχείο κυριάρχησε και στη χορογραφία της Τατιάνας Βαρούτη. 54 Οι πολέμιοι της μεθόδου της χορογράφου, διαπίστωσαν την ύπαρξη κινήσεων που παρέπεμπαν στο χασάπικο χορό 55, όμως αυτό που διαπιστώθηκε από τη μεγαλύτερη μερίδα των κριτικών ήταν η εναρμονισμένη κίνηση των χορευτών. 56 48 «ο δρόμος που ακολούθησε ο σκηνοθέτης κ. Αλέξης Σολομός, πέρσι με τις Εκκλησιάζουσες και φέτος με τη Λυσιστράτη, είναι ο μόνος ορθός. Η συγγένεια ή ακριβέστερα η αντιστοιχία που υπάρχει μεταξύ της αττικής κωμωδίας και της σύγχρονης σατιρικής επιθεωρήσεως, νομιμοποιούν, θεωρητικά τουλάχιστον, την ερμηνεία του σύγχρονη θεαματική υπερ-επιθεώρηση και κατά διαστήματα οπερέτα: λάθος σολομού»,: Βαρίκας. Βας., «Λυσιστράτη», Τα Νέα, 13/07/1957. 49 «Οι τρόποι ερμηνείας που επέλεξε ο σκηνοθέτης του Εθνικού θεάτρου κ. Αλ. Σολομός, φαίνεται ότι ήταν οι προσφορότεροι για να εξυπηρετήσουν τους σκοπούς του, γι αυτό και το γέλιο του σύγχρονου θεατού», :Καγκελάρης ό.π και «μια σωστή μυσταγωγία στον αρχαίο εκείνο χώρο ένα όραμα ζωντανό της εκπληκτικής εκείνης δύναμης του πνεύματος των αρχαίων μας προγόνων, μετουσιωμένο σε σύγχρονη αισθητική χαρά, χωρίς σχολαστικές ακαμψίες, δίχως άγονους μουσειακούς μημου-απτισμούς»,: Ψαθάς. Δημ., «Αριστοφάνης», Τα Νέα, 17/08/1957. 50 «τα σκηνικά και τα κοστούμια του κ. Βακαλό εντυπωσιακά, καλαίσθητα και με αρμονικούς ζωηρούς χρωματισμούς, βρίσκονταν απόλυτα μέσα στο πνεύμα της σκηνοθεσίας, αλλά όχι βέβαια της αττικής κωμωδίας»,: Βαρίκας. Βας., «Λυσιστράτη», Τα Νέα, 13/07/1957. 51 «η μουσική του Μ. Χατζιδάκι, που στιγμές, στιγμές μετέφερε το κοινό σε ατμόσφαιρα σύγχρονων λαϊκών μοτίβων»,: Καγκελάρης. Κ., «Και το παρελθόν Σαββατοκύριακο 18 χιλιάδες ερασταί της αρχαίας κωμωδίας απεθέωσαν στην Επίδαυρο τον... Αριστοφάνη. Αι Εκκλησιάζουσαι και η απόδοσις της Λυσιστράτης. Η προσαρμογή της αττικής κωμωδίας εις την σημερινήν πραγματικότητα. Η υποδειγματική τάξις.», Ακρόπολις, 25/06/1957. 52 «η μουσική με τους κερκυραϊκούς σκοπούς, τις κρητικές μαντινάδες και τα μπουζούκια της»,: Ι.Λ., «Λυσιστράτη», Εστία, 13/07/1957. 53 «γεμάτη κέφι κι εμπνευσμένη μουσική Σ έκανε να χαίρεσαι τα παραπατήματα κάποιων θεών»,: Καλκάνη. Ειρ., «Αριστοφάνους Λυσιστράτη. Θέατρον Ηρώδου του Αττικού», Απογευματινή, 17/07/1957. 54 «ρόλος να διακοσμήσει και να ενδυναμώσει το θέαμα με σύγχρονα λαϊκά μοτίβα»,: Παπανούτσος. Ε.Π., «Αριστοφάνους Λυσιστράτη. Εθνικό Θέατρον», Το Βήμα, 16/07/1957. 55 «και ο χορός των γερόντων, οι οποίοι πότε χορεύουν χασάπικο (μετά των σχετικών τσαλιμακιών και κροταλίσματος των δαχτύλων, που ενθυμίζουν Παναμέζους μεγαλοκαρχαρίας), και πότε μεταβάλλονται εις τραγουδιστάς όπερας», :Ι.Λ., «Λυσιστράτη», Εστία, 13/07/1957. 56 «τόσο ο χορός των γερόντων, όσο και των γυναικών κινήθηκε με γραφικότητα, εναρμονισμένος με τη θαυμάσια μουσική του Μ. Χατζιδάκι και με την τόσο εντυπωσιακή διδασκαλία και χορογραφία της Τατιάνας Βαρούτη», :Περσεύς Αθηναίος, «Λυσιστράτη», Ελληνική Ώρα, 05/08/1957. 12
Σε γενικές γραμμές η παράσταση της Λυσιστράτης ικανοποίησε τους κριτικούς. Τα θέματα στα οποία εστίασαν ήταν κυρίως η μετάφραση και η ελευθεριότητα της απόδοσής της,καθώς και η σκηνοθετική άποψη του εκσυγχρονισμένου Αριστοφάνη. Όπως φαίνεται, και σε αυτήν την παράσταση δεν έλειψαν οι οξύτατες κριτικές που αντικατόπτριζαν προσωπικές προτιμήσεις και αισθητικές αρχές. Πάντως, με τις δύο πρώτες παραγωγές επετεύχθη ένας πολύ βασικός στόχος, να γεμίσει πάλι η Επίδαυρος 57. Θεσμοφοριάζουσαι 1958 58 Το κοινό μετά τις Εκκλησιάζουσες και τη Λυσιστράτη, περίμενε με ανυπομονησία την τρίτη παράσταση του Εθνικού θεάτρου, η οποία ήταν και αυτή γυναικεία. Οι συντελεστές του Εθνικού παρέμειναν οι ίδιοι. Η μόνη αλλαγή η οποία ανησύχησε λίγο το κοινό της Επιδαύρου, ήταν η απουσία της Μαίρης Αρώνη. Φήμες άρχισαν να διαδίδονται ότι η Αρώνη εγκατέλειψε το Εθνικό θέατρο όμως, όπως ανέφεραν χαρακτηριστικά τα δημοσιεύματα, η Αρώνη δεν κλήθηκε να παίξει, λόγω του ότι δεν υπήρχε κάποιος ρόλος του δικού της βεληνεκούς. 59 Παρόλα αυτά, αξίζει να σημειωθεί ότι ύστερα από τις αριστοφανικές της επιδόσεις, η Μαίρη Αρώνη το καλοκαίρι του 1958 ίδρυσε το δικό της θίασο σε συνεργασία με τον Ντίνο Ηλιόπουλο. Ο Σολομός όφειλε να αφήσει το κοινό ικανοποιημένο. Ο Αριστοφάνης έπρεπε να κυριαρχήσει στις παραστασεις του Εθνικού και η μέθοδος προσέγγισης των έργων έπρεπε να είναι ικανή να τέρψει το κοινό της Επιδαύρου. Ο Θρασύβουλος Σταύρου δεν άλλαξε την οπτική του στη μετάφραση της κωμωδίας, όμως επενέβη πιο ουσιαστικά στο πρωτότυπο κείμενο των Θερμοφοριαζουσών. Με την επίβλεψη του σκηνοθέτη Σολομού κατέφυγε σε προσθέσεις και αφαιρέσεις στα διαλογικά μέρη, άλλαξε τα πρόσωπα, περίκοψε τα υπερβολικά χορικά. 60 Με απώτερο σκοπό να γίνει το κείμενο πιο προσιτό στους θεατές, ο Αλέξης Σολομός εισήγαγε ακόμα περισσότερα φαρσικά στοιχεία στη σκηνοθεσία των Θερμοφοριαζουσών κι έτσι 57 Βλ. Μαλούχος. Γ., «Η χθεσινή πρώτη της κωμωδίας του Αριστοφάνη στην Επίδαυρο», Αθηναϊκή, 30/06/1958. 58 Μετάφραση: Θρασύβουλος Σταύρου, Σκηνοθεσία: Αλέξης Σολομός, Σκηνογραφία: Γιώργος Βακαλό, Ενδυμασία: Γιώργος Βακαλό, Μουσική σύνθεση: Μάνος Χατζιδάκις Μαέστρος: κος Παρίδης, Χορογραφία: Τατιάνα Βαρούτη. 59 Βλ. «Ποιοι θα παίξουν στις Θερμοφοριάζουσες. Τα περί Μαίρης Αρώνη», Έθνος, 10/01/1958. 60 Βλ. Θρύλος,Α., «Το φεστιβάλ της Επιδάυρου. Αριστοφάνους Θερμοφοριάζουσαι, Νέα Εστία, 15/07/1958. 13
ολοκλήρωσε τη μέθοδο που θα ακολουθούσε στο μέλλον ως προς τις αριστοφανικές παραστάσεις 61. Ο Γεώργιος Βακαλό διατήρησε την ίδια σκηνογραφική και την ενδυματολογική προσέγγιση. Η μόνη αλλαγή που θα μπορούσε να διακρίνει κάποιος στο ενδυματολογικό επίπεδο ήταν η πολύ περιορισμένη χρήση παντελονιών από τους άντρες ηθοποιούς (εικόνα 6). 62 Θα πρέπει επίσης να επισημανθεί η χρήση έντονων γραμμών και χρωμάτων, καθώς επίσης και τα ελληνιστικά στοιχεία με τις κλασικές λεπτομέρειες στα σκηνικά (εικόνα 7). Η μουσική του Μάνου Χατζιδάκι κατηγορήθηκε από ορισμένους ότι είχε κατεύθυνση, επειδή υπηρέτησε τις σκηνοθετικές υπερβολές του Σολομού 63. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι πιθανόν, σε αυτήν την παραγωγή, να ενσωμάτωσε στη σύνθεσή του περισσότερα λαϊκά στοιχεία. Η χορογραφία της Βαρούτη έδωσε την εντύπωση της δραματικής επιθεώρησης. Η αρμονία που διακατείχε τις προηγούμενες χορογραφίες της δεν έλειψε αλλά διέφερε ως προς το ύφος που επιδίωκε να αποδώσει. 64 Αυτό που σε γενικές γραμμές χαρακτήρισε τους συντελεστές της συγκεκριμένης παράστασης, (αλλά και των προηγούμενων), είναι η συνεργασία ώστε να αναδειχθεί το ενιαίο ύφος. Η τελευταία παράσταση φαίνεται ότι ήταν λίγο πιο υπερβολική από τις προηγούμενες, ως προς τις εκσυγχρονιστικές σκηνές. Από τους κριτικούς έγινε λόγος για μια επιτυχημένη παράσταση, με την προϋπόθεση ότι επρόκειτο περί φάρσας ή επιθεώρησης. 65 Η πεποίθηση ότι δεν πρόκειται για Αριστοφάνη, παρά για διασκευή του, ολοένα και μεγάλωνε. 61 «Μα αυτό που μας παρουσίασαν πρόπερσι, πέρυσι και περισσότερο φέτος, μονάχα με το αρχαίο κωμικό δεν έχει σχέση. ( ). Υπάρχει βέβαια η δικαιολογία της εκλαΐκευσης ( ) Ο διασκευαστής του ποιητή των «Βατράχων», ο οποίος άλλωστε τόσο λίγη εκτίμηση δείχνει γενικώς στα ποιητικά κείμενα, δεν φαίνεται να αντιλήφτηκε τίποτα άλλο από τον Αριστοφάνη, εκτός από το στήσιμο μερικών κωμικών σκηνών.»,: Βαρίκας.Β., «"Θεσμοφοριάζουσαι" στο Θέατρο Ηρώδου του Αττικού», Τα νέα, 25/07/1958. 62 «Συμφωνία γραμμών και χρωμάτων.»,: Βαρίκας.Β., «"Θεσμοφοριάζουσαι" στο Θέατρο Ηρώδου του Αττικού», Τα νέα, 25/07/1958. 63 Βλ. Βαρίκας.Β., "Θεσμοφοριάζουσαι" στο Θέατρο Ηρώδου του Αττικού, Τα νέα, 25/07/1958. 64 «Ο χορός της κα Βαρούτη ολοκλήρωσε την εντύπωση δραματικής επιθεωρήσεως.»,: Βαρίκας, ό.π. 65 Βλ. Βαρίκας.Β.,ό.π και Κουκούλας.Λ., «Από το φεστιβάλ αρχαίου δράματος. Οι Θεσμοφοριάζουσες στο θέατρο της Επιδαύρου».,Αθηναϊκή, 01/07/1958. 14
Βάτραχοι 1959 66 Οι Βάτραχοι ανέβηκαν το καλοκαίρι του 1959 στην Επίδαυρο. Την ίδια χρονιά το Εθνικό θέατρο ανέβασε για πρώτη φορά τον Κύκλωπα του Ευριπίδη, σε σκηνοθεσία Αλέξη Σολομού και τους ίδιους βασικούς συντελεστές με εξαίρεση την Τατιάννα Βαρούτη και τον Γιώργο Βακαλό. Όλοι περίμεναν ανυπόμονα την παράσταση και φαινόταν ότι το βάρος είχε μετατοπιστεί από τον Αριστοφάνη, στο σατιρικό δράμα του Ευριπίδη. Η τέταρτη παράσταση είχε μια πολύ βασική διαφορά από τις προηγούμενες : Η θεματολογία ήταν εντελώς διαφορετική, καθώς από τη σφαίρα του πολιτειακού περνούσε στη σφαίρα του καλλιτεχνικού. 67 Επιπλέον, οι μεταφράσεις του Θρασύβουλου Σταύρου παραχώρησαν τη θέση τους στη μετάφραση του Απόστολου Μελαχρινού, ο οποίος δεν βρισκόταν στη ζωή. Όσοι είχαν κατηγορήσει το Σολομό και το Σταύρου για κειμενική κακοποίηση, τώρα περίμεναν το διαφορετικό αποτέλεσμα μιας νέας συνεργασίας. Ο Αλέξης Σολομός είχε παρουσιάσει τις σκηνοθετικές επιλογές του τόσο σε θεωρητικό, όσο και σε πρακτικό επίπεδο. Όπως έχει αναφερθεί, ο Αιμίλιος Χουρμούζιος στήριζε και εν μέρει απαιτούσε τη συγκεκριμένη σκηνοθετική γραμμή για τις αριστοφανικές κωμωδίες. Το χειμώνα του 1959 φρόντισε με δημοσίευμά του να υπενθυμίσει στους θεατές τις κατευθυντήριες αρχές του Εθνικού Θεάτρου σχετικά με την ερμηνεία της αριστοφανικής κωμωδίας: «Το επικαιρικό στοιχείο της αριστοφανικής κωμωδίας είναι να μη φοβηθούμε τη λέξη, στοιχείο επιθεωρησιακό. Η σάτιρα επίκαιρων καταστάσεων και η διακωμώδηση ζωντανών προσώπων συνήθως διοχετεύεται στην Επιθεώρηση. Γιατί η Επιθεώρηση είναι το κατεξοχήν επικαιρικό θέατρο» 68 Λίγοι κριτικοί σχολίασαν τη μετάφραση του Απόστολου Μελαχρινού. Οι δύο κριτικές που αναφέρθηκαν στο συγκεκριμένο ζήτημα είναι μοιρασμένες σε θετικά και αρνητικά σχόλια. Ο Κλέων Παράσχος παρατήρησε τη ζωντάνια και την πιστότητα στο κείμενο της μετάφρασης 69,ενώ ο «Χ.Σ» θεώρησε ότι η μετάφραση διακατέχεται από επιθεωρησιακή 66 Μετάφραση: Απόστολος Μελαχρινός, Σκηνοθεσία: Αλέξης Σολομός, Σκηνογραφία: Γιώργος Βακαλό, Ενδυμασία: Γιώργος Βακαλό, Μουσική σύνθεση: Μάνος Χατζιδάκις, Χορογραφία: Τατιάνα Βαρούτη. 67 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον προκαλεί το γεγονός ότι το καλοκαίρι του 1959 ο τότε υπουργός Προεδρίας της Κυβέρνησης στην Κυβέρνηση Κ.Καραμανλή, Κ.Τσάτσος, απαγόρευσε την παράσταση των Ορνίθων του Κάρολου Κουν στο Ωδείο Ηρώδου του Αττικού ως ανεπίτρεπτη για τα κοινωνικά δεδομένα. Η σύγκρουση μεταξύ της εξουσίας και της τέχνης ήταν δεδομένη. 68 Βλ. Χουρμούζιος. Αιμ., «Ο Αριστοφάνης και οι σύγχρονοι Περί της ερμηνείας της αττικής κωμωδίας», Η Καθημερινή, 12/02/1959. 69 «η μετάφραση του έργου καμωμένη από τον αείμνηστο Απόστολο Μελαχρινό, έχει ζωντάνια και φαίνεται να διατηρεί τη φυσιογνωμία του πρωτότυπου»,: Παράσχος. Κλ., «Εις το Φεστιβάλ της Επιδαύρου. Οι Βάτραχοι του Αριστοφάνους, ο Κύκλωψ του Ευριπίδου», Η Καθημερινή, 30/06/1959. 15
αντίληψη 70. Θα μπορούσε να υποτεθεί πως το ότι ο Απόστολος Μελαχρινός δεν βρισκόταν στη ζωή συγκράτησε και περιόρισε το σχολιασμό του μεταφραστικού κομματιού. Ο Αλέξης Σολομός χρησιμοποίησε την ίδια ερμηνευτική μέθοδο, μόνο που στην περίπτωση των Βατράχων αρκετοί ήταν εκείνοι που τη θεώρησαν ανεπαρκή για τα νεοελληνικά δεδομένα: «εξ άλλου λείπει το θηλυκό στοιχείο, το γυναικείο σεξ-απήλ που κυριαρχεί στα προηγούμενα έργα» 71. Είναι γεγονός ότι η γυναικεία παρουσία στις προηγούμενες παραστάσεις μόνο εγκώμια αποκόμισε. Εντύπωση προκαλεί ότι οι κριτικοί, μίλησαν για χονδροκοπιές, μπουφονικούς αστεϊσμούς και φτηνά αστεία στη σκηνοθεσία του Σολομού. 72 Από την άλλη, οι υποστηρικτές της σκηνοθεσίας του τόνισαν την απόδοση του σύγχρονου στοιχείου, καθώς και τη συνέπειά του ιδίου στο σκηνοθετικό σύστημα που έχει προτείνει. 73 Ο Βακαλό δημιούργησε τα σκηνικά του με σχετική απλότητα, 74 παρόλο που η σκηνογραφική και ενδυματολογική άποψη στο σύνολό της δεν διαφοροποιήθηκε ιδιαίτερα από τις προηγούμενες παραστάσεις. Αξίζει να αναφερθεί ότι ως σκηνικά χρησιμοποιήθηκαν τα σκηνικά της Ορέστειας με κάποιες μικρές αλλαγές (εικόνα 8). 75 Η 70 Βλ. Χ.Σ., «Το δεύτερο πρόγραμμα του Φεστιβάλ. Βάτραχοι και Κύκλωψ. Η ερμηνεία και σκηνοθεσία», Εμπρός, 4/7/1959. 71 Βλ. Σπηλιωτόπουλος. Στ., «Αρχαίο δράμα: Κύκλωπας και Βάτραχοι», Ακρόπολις, 23/07/1959. 72 «βρεθήκαμε μπροστά σε μια παράσταση σύγχρονης θεαματικής επιθεωρήσεως. Ο σκηνοθέτης ( ) κατέφυγε σε κάθε είδους χοντροκοπιά για να προκαλέσει το ενδιαφέρον και την ευθυμία του θεατή, χωρίς όμως να το πετύχει. Τούτη τη φορά έλειψε το στοιχείο της έκπληξης.( )Ανιαρή επανάληψη του εαυτού τους», : Βαρίκας.Βας., «Βάτραχοι και Κύκλωψ στο Θέατρο Επιδαύρου», Τα Νέα, 04/07/1959 και «Περισσότερο από κάθε άλλη διδασκαλία αριστοφάνειας κωμωδίας, η παράσταση των Βατράχων ακολούθησε την επικίνδυνη τάση (φάρσας-επιθεώρησης) την ευρεία οδό που άγει στην απώλεια του αληθινού πνεύματος του ποιητή και του έργου του. Όλο το βάρος έπεσε σε κωμικά τρυκ και γελοιότητες»,: Πλωρίτης. Μαρ., «Βάτραχοι" και "Κύκλωψ" από το Εθνικό Θέατρο στο θέατρο Επιδαύρου», Ελευθερία, 30/06/1959 και «Ωστόσο τώρα στους Βατράχους το επιθεωρησιακό στυλ με το ρεμπέτικο χρώμα, τα κουδούνια, τους σαλταδορισμούς και τις άλλες γραφικότητες, αποκαλύφτηκε ακόμα πιο καθαρά πόσο ασυμβίβαστο είναι με το μόνο γνήσιο πνεύμα του ποιητή-έπαψε να εντυπωσιάζει»,: Σταύρου. Γερ., «Βάτραχοι και Κύκλωπας. Η κωμωδία του Αριστοφάνη και το σατυρικό δράμα του Ευριπίδη στο θέατρο της Επιδαύρου», Η Αυγή, 01/07/1959. 73 «ουδείς ψόγος για τις ελευθερίες του Σολομού. Απεναντίας, ήταν απαραίτητες για να ζωντανέψει σκηνοθετικά τον Αριστοφάνη και να τον φέρει στα σύγχρονα κατανοητά μέτρα μας ( ) Κατέφυγε σε υπερβολές όπου η ανάγκη το απαιτούσε»,: Καραγάτσης, «Κύκλωψ και Βάτραχοι από [τον] θίασο του Βασιλικού Θεάτρου στο Ωδείο Ηρώδου», Η Βραδυνή, 21/07/1959 και «οι Βάτραχοι είναι μια λαμπρή παράσταση ( ) ο Σολομός τους ανέβασε με απόλυτη συνέπεια στο σύστημα ερμηνείας που έχει προκρίνει»,: Μαμάκης. Αχ., «Βάτραχοι και Κύκλωψ», Εικόνες, 06/07/1959. 74 «Απλές, αλλά καλοστημένες οι σκηνογραφίες και σωστές οι μακέτες των κοστουμιών», : Περσεύς Αθηναίος., «Βάτραχοι του Αριστοφάνους, Θέατρον Ηρώδου Αττικού», Νεολόγος Πατρών, 12/08/1959 και «Ο Βακαλό πλαισιώνει την παράσταση με ένα σκηνικό που είναι ταυτόχρονα καλαίσθητο κι εξυπηρετικό της αλλαγής τόπου δράσεως»,: Σπηλιωτόπουλος. Στ., «Αρχαίο δράμα: Κύκλωπας και Βάτραχοι», Ακρόπολις, 23/07/1959. 75 «Ο κ. Γ. Βακαλό περιορίστηκε σε διακοσμήσεις πάνω στο σκηνικό της Ορέστειας διακοσμήσεις αρκετά βολικές για την περίσταση»,: Πλωρίτης. Μαρ., «Βάτραχοι και Κύκλωψ από το Εθνικό Θέατρο στο θέατρο Επιδαύρου», Ελευθερία, 30/06/1959 και «έξοχη σκηνογραφική εργασία του Βακαλό (παρόλες τις δυσκολίες των βαριών σκηνικών του Κλώνη) και τα γεμάτα φαντασία κοστούμια», :Καλκάνη. Ειρ., «Βάτραχοι Κύκλωψ, στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου», Απογευματινή, 30/06/1959. 16
Ορέστεια ανέβαινε την ίδια χρονιά στο φεστιβάλ της Επιδαύρου σε σκηνοθεσία του Δημ. Ροντήρη και σκηνογραφία του Κλ. Κλώνη. Σε γενικές γραμμές ο Βακαλό αποκόμισε κυρίως θετικά σχόλια από τους κριτικούς, οι οποίοι τόνισαν την ευφάνταστη καλαισθησία του, καθώς και τη γνώση της ελληνικής αισθητικής 76. Τα πολύχρωμα, ευχάριστα σχέδια τόσο στη σκηνογραφία, όσο και στην ενδυματολογία των Βατράχων πρέπει να θεωρήθηκαν δεδομένα. 77 Ο Μάνος Χατζιδάκις δημιούργησε μια μουσική σύνθεση ευχάριστη, που υπογράμμισε τη σκηνοθεσία και πρόβαλε βασικά λαϊκά μοτίβα. Η συμβολή της Τατιάνας Βαρούτη ήταν καθοριστική. Έδωσε μεγάλη βαρύτητα τόσο στο χορό των βατράχων, όσο και στο χορό των μυστών, αναδεικνύοντας την ετερότητά τους μέσα από την κινησιολογία και το σύνολο της χορογραφίας (εικόνα 9). Οι κριτικοί αφιέρωσαν μεγάλο κομμάτι στην συμβολή της στην παραγωγή. Η χορογραφία των βατράχων και των μυστών ήταν μια από τις σημαντικότερες στιγμές στην καριέρα της Τατιάννας Βαρούτη. Οι κριτικές αποδεικνύουν ότι κάποιοι από τους συντελεστές καθιερώθηκαν στη συνείδηση των κριτικών, αλλά και των θεατών. Για παράδειγμα η σκηνογραφία και η ενδυματολογία του Γιώργου Βακαλό κρίθηκαν συνολικά επιτυχείς. Παρόλα αυτά, έπειτα από τέσσερα χρόνια της επιτυχούς παρουσίας του αριστοφανικού δραματολογίου στη νέα ελληνική σκηνή, αρκετοί ήταν οι κριτικοί οι οποίοι δεν μπορούσαν να δεχτούν την ύπαρξη του επιθεωρησιακού ύφους στην αρχαία κωμωδία. Έτσι, αναλώθηκαν σε μια κριτική στείρα, την οποία χαρακτήριζε η επανάληψη. Άλλοι κριτικοί δεν μπορούσαν να κατανοήσουν την επιτυχία του Σολομού στο κοινό. Εντούτοις, πιστεύω ότι τους διέφευγε το γεγονός ότι η πλειοψηφία των θεατών δεν ενδιαφερόταν για τη φιλολογικά ορθή απόδοση της Αριστοφανικής σάτυρας. 76 «Ο Γιώργος Βακαλό σκηνογράφησε και έντυσε τους Βατράχους με γνώση της Ιστορίας, ξεκάθαρη αντίληψη της ελληνικής αισθητικής καθώς και με αξιοθαύμαστη εφευρετικότητα. Ιδιαίτερα θα τον συγχαρώ για την εξαιρετικά πετυχημένη αμφίεση του χορού των βατράχων»,: Καραγάτσης, «Κύκλωψ και Βάτραχοι από [τον] θίασο του Βασιλικού Θεάτρου στο Ωδείο Ηρώδου», Η Βραδυνή, 21/07/1959. 77 «Τέλος το πολύχρωμο και εντυπωσιακό σκηνικό του κου Βακαλό ενδέχεται να αποτελούσε παραφωνία μέσα στο αυστηρό πλαίσιο του θεάτρου της Επιδαύρου, ήταν ωστόσο κι αυτό απόλυτα σύμφωνο με το όλο πνεύμα του έργου»,: Κουκούλας. Λ., «Από το Φεστιβάλ Επιδαύρου. Βάτραχοι Κύκλωψ», Αθηναϊκή, 30/06/1959. 17
ΙΙ. Η Δεκαετία του 60 Η δεκαετία του 60 βρίσκει το θεσμό των Επιδαυρίων διεθνώς αναγνωρισμένο με χιλιάδες ανθρώπους να παρακολουθούν τα δρώμενα. Το γεγονός αυτό προκαλεί μια σειρά κινήσεων οι οποίες προσδίδουν στο Φεστιβάλ το ανάλογο κύρος που του αξίζει. Αξίζει να σημειωθούν ορισμένοι εξωθεατρικοί παράγοντες οι οποίοι βοήθησαν σ αυτό: Η Περιηγητική Λέσχη ανέλαβε την πρωτοβουλία της διακίνησης χιλιάδων θεατών από την Αθήνα και την επαρχία. Η εθνική Χωροφυλακή θα εξασφάλιζε την τάξη και την ασφάλεια τόσο στην περιοχή της Επιδαύρου, όσο και στις οδικές αρτηρίες που οδηγούν εκεί. 78 Λυσιστράτη 1960 79 (επανάληψη της παράστασης του 1957) Τρία χρόνια μετά την δεύτερη παραγωγή της Λυσιστράτης, οι συντελεστές του Εθνικού Θεάτρου αποφάσισαν την επανάληψή της. Για το Εθνικό Θέατρο ήταν η τρίτη φορά που ανέβαζε τη συγκεκριμένη κωμωδία, ενώ για το σκηνοθέτη Αλέξη Σολομό η δεύτερη. Μαζί με τη Λυσιστράτη ανέβηκε για πρώτη φορά Νέα Κωμωδία, ο Δύσκολος του Μενάνδρου, σε σκηνοθεσία του Σολομού. Σε γενικές γραμμές παρατηρείται ότι το Εθνικό Θέατρο είχε πλέον ως στόχο να φέρει το κοινό σε επαφή με διαφορετικά είδη του αρχαίου δράματος. Το γεγονός ότι ο Σολομός επέλεξε την επανάληψη της Λυσιστράτης ενδέχεται να σχετίζεται με την έμφαση που δόθηκε στη νέα σκηνοθεσία του Δύσκολου 80. Η νέα παραγωγή της κωμωδίας διέφερε από την προηγούμενη σε ορισμένες διανομές ρόλων, ενώ οι υπόλοιποι συντελεστές παρέμειναν οι ίδιοι. Επομένως, ο ρόλος της Μαίρης Αρώνη ανατέθηκε στην Άννα Συνοδινού, κάτι το οποίο κέντρισε το ενδιαφέρον των κριτικών που ασχολήθηκαν με την παράσταση. Η Τζένη Καρέζη παραχώρησε τη θέση της στην Πόπη Παπαδάκη (Μυρρίνη) και ο Χριστόφορος Νέζερ στο Θεόδωρο Σαρρή (Κινησίας). 78 Βλ.Σπηλιωτόπουλος.Στ., «Τα τελευταία έργα του Φεστιβάλ. Μενάνδρου Δύσκολος, Αριστοφάνους Λυσιστράτη, στο θέατρο της Επιδαύρου», Ακρόπολις, 12/07/1960. 79 Μετάφραση: Θρασύβουλος Σταύρου, Σκηνοθεσία: Αλέξης Σολομός, Σκηνογραφία: Γιώργος Βακαλό Ενδυμασία: Γιώργος Βακαλό, Μουσική σύνθεση: Μάνος Χατζιδάκις, Χορογραφία: Τατιάνα Βαρούτη 80 Όπως είναι λογικό το κυρίως ενδιαφέρον των κριτικών εστιάστηκε στην παράσταση του Δύσκολου του Μενάνδρου. Ήταν το πρώτο εγχείρημα παράστασης τρία χρόνια μετά την ανακάλυψή του από τον καθηγητή Μαρτέν. 18
Σε γενικές γραμμές οι κριτικές που αναφέρθηκαν στη Λυσιστράτη του 1960 κινήθηκαν σε ανάλογα επίπεδα με τη Λυσιστράτη του 1957. Ο Αλέξης Σολομός δεν διαφοροποιήθηκε από τις προηγούμενες σκηνοθετικές επιλογές και λύσεις. 81 Η φάρσα και η επιθεώρηση ήταν για ακόμα μια φορά η γέφυρα η οποία θα ένωνε την παρωχημένη θεματολογία της αρχαίας ελληνικής κωμωδίας, με την παιδεία του σύγχρονου θεατρικού κοινού. Παρόλα αυτά αρκετοί πρόβαλαν το επιτυχές αποτέλεσμα της σκηνοθεσίας του Σολομού 82 και τόνισαν τον περιορισμό του επιθεωρησιακού στοιχείου που ενοχλούσε στο παρελθόν μερίδα κριτικών 83. Ο Αλέξης Σολομός κατηγορήθηκε από ορισμένους ότι εξομοίωσε σκηνοθετικά τη Λυσιστράτη με το Δύσκολο. 84 Ο Θρασύβουλος Σταύρου επενέβη στην προηγούμενη μετάφραση της Λυσιστράτης του 1957. Αυτή τη φορά θεωρήθηκε πιο κοντά στο πνεύμα της κωμωδίας 85 και απέσπασε από την πλειονότητα των κριτικών θετικά σχόλια. Το ίδιο ίσχυσε για τη χορογραφία της Τατιάννας Βαρούτη η οποία ενέταξε πιο σωστά τα εμβόλιμα χορικά στην κωμωδία 86 και απέφυγε τις ακρότητες της προηγούμενης παράστασης. 87 Οι κριτικές αναφέρονται σε μια χορογραφία κεφάτη και σωστή στο σχηματισμό όμορφων εικόνων τόσο από το Χ των γερόντων όσο και από το Χ των γυναικών (εικόνα 10). 88 Οι ίδιες ευνοϊκές κριτικές ίσχυσαν για τη σκηνογραφία και την ενδυματολογία του Γεώργιου Βακαλό, ο οποίος δεν διαφοροποιήθηκε από την απόδοση της πρώτης Λυσιστράτης που ανέβασε με το Εθνικό. Η μουσική του Μάνου Χατζιδάκι θεωρήθηκε κεφάτη με στοιχεία αναζήτησης του διονυσιακού πνεύματος. 89 81 «Η παράσταση ήταν η ίδια με την αλλοτινή εκτός από κάποιες διανομές ρόλων»,: Θρύλος.Άλ., «Αριστοφάνη Λυσιστράτη, Μενάνδρου Ο δύσκολος», Νέα Εστία, 01/08/1960. 82 «...Έχει βγάλει από την κωμωδία του ένα θέαμα τερπνό κι ευπρόσδεκτο στο σύγχρονο θεατή», :Σπηλιωτόπουλος.Στ., «Τα τελευταία έργα του Φεστιβάλ. Μενάνδρου Δύσκολος, Αριστοφάνους Λυσιστράτη, στο θέατρο της Επιδαύρου», Ακρόπολις, 12/07/1960 και Βλ.Φανουράκης.Φ., «Αριστοφάνους Λυσιστράτη, Μενάνδρου Δύσκολος. Εθνικόν Θέατρον (Επίδαυρος)», Ανεξάρτητος Τύπος, 15/7/1960. 83 Βλ. Περσεύς Αθηναίος., «Λυσιστράτη του Αριστοφάνους και Δύσκολος του Μενάνδρου», Νεολόγος Πατρών, 30/07/1960 και Βλ. Βαρίκας.Β., «Ο Δύσκολος στην Επίδαυρο», Τα Νέα, 15/7/1960. 84 Βλ. Βαρίκας, ό.π. 85 Βλ. Θρύλος.Άλ., ό.π. 86 Βλ. Βαρίκας, ό.π. 87 Βλ. Περσεύς Αθηναίος, ό.π. 88 «...Ο ανδρικός χορός κατακτά το θεατή από τα πρώτα βήματα της παρόδου-δείχνει ότι αγαπά την κωμωδία και της φέρνει με ενθουσιασμό τη θέρμη, την πείρα και τη φαντασία που διαθέτει. Και οι δύο χοροί μαζί αποτελούν ένα ζηλευτό όργανο ποιητικής έκφρασης»:, Διαμαντόπουλος.Αλ., «Αι παραστάσεις της Επιδαύρου. Η πρώτη διδασκαλία του Δύσκολου εμπρός στο ελληνικόν κοινόν της εποχής μας. Ένα πρόβλημα: Τι είναι ο Μένανδρος σήμερα;», Το Βήμα, 12/7/1960. 89 Βλ. Σπηλιωτόπουλος, Στ., ό.π. 19
Ιδιαιτέρο ενδιαφέρον είχε η εμφάνιση της Άννας Συνοδινού αλλά και των υπολοίπων ηθοποιών που ανέλαβαν νέες διανομές ρόλων. Οι κριτικές κατέκριναν την αδυναμία της Συνοδινού να συλλάβει το πνεύμα της κωμωδίας, αφού οι μέχρι τότε θεατρικές εμφανίσεις της αφορούσαν την τραγωδία (εικόνα 11). Η υποκριτική της ταίριαζε περισσότερο στο τραγικό είδος που υπηρετούσε και η ίδια φάνηκε ότι δεν μπορούσε εύκολα να προσαρμοστεί στο αριστοφανικό ύφος. 90 Η Παπαδάκη και ο Σαρρής σε γενικές γραμμές απέσπασαν θετικά σχόλια για την υποκριτική τους, αν και ορισμένοι κριτικοί βρήκαν ψεγάδια στην ερμηνεία τους 91. Οι υπόλοιποι ηθοποιοί της παράστασης και κυρίως ο Παντελής Ζερβός απέσπασαν τα εύσημα των κριτικών. Με την είσοδο της νέας δεκαετίας ο Αλέξης Σολομός δεν ανανέωσε την προσέγγιση της κωμωδίας, αφού η επιλογή της Λυσιστράτης ήταν επανάληψη. Άλλωστε, και κατά τη δεκαετία του 60 ο σκηνοθέτης του Εθνικού Θεάτρου προσέγγιζε τον Αριστοφάνη με την ίδια μέθοδο. Στο επίπεδο της κριτικής παρατηρείται ότι όσοι ασχολήθηκαν με τις παραστάσεις αρχαίας κωμωδίας του Εθνικού θεάτρου παρέμειναν οι ίδιοι. Ενδιαφέρον προκαλεί ότι οι κριτικοί που έγραψαν για τη Λυσιστράτη του 1957 χρησιμοποίησαν τα ίδια κείμενα για την παράσταση του 1960. Παρόλα αυτά, το ζητούμενο παρέμενε πάντα η τέρψη των θεατών, αλλά και η προσέλευσή τους, κάτι το οποίο ο Αλέξης Σολομός είχε επιτύχει για ακόμα μία φορά. Αχαρνής 1961 92 Η κωμωδία Αχαρνής, μια από τις πιο δύσκολες κωμωδίες του Αριστοφάνη, ανέβηκε παρόντος του Γάλλου Πρωθυπουργού Ντεμπρέ και συγκέντρωσε 12580 θεατές. Ο Αλέξης Σολομός σκηνοθέτησε ένα από τα πιο δύσκολα αριστοφανικά έργα, κυρίως εξαιτίας της χαλαρής σύνδεσης των επεισοδίων. Η αντιπολεμική σάτιρα είναι έκδηλη καθ όλη τη διάρκειά του. Μοναδικό νέο πρόσωπο στη συντελεστική ομάδα του Εθνικού θεάτρου ήταν ο Αργύρης Κουνάδης, ο οποίος ανέλαβε τη μουσική σύνθεση της 90 Βλ. Περσεύς Αθηναίος, ό.π και Πλωρίτης,Μ., «Δύσκολος του Μενάνδρου. Εθνικό Θέατρο, θέατρον Επιδαύρου», Ελευθερία, 12/7/1960. 91 «...κάποιος θα έπρεπε να του υποδείξει ότι δεν αντιγράφει φωτοτυπικά, αλλά απλώς γελοιογραφεί...»,: Κουκούλας.Λ., «Το Φεστιβάλ Επιδαύρου. Ημέρα αρχαίας και νέας αττικής κωμωδίας», Αθηναϊκή, 13/7/1960. 92 Μετάφραση: Θρασύβουλος Σταύρου, Σκηνοθεσία: Αλέξης Σολομός, Σκηνογραφία: Γιώργος Βακαλό, Ενδυμασία: Γιώργος Βακαλό, Μουσική σύνθεση: Αργύρης Κουνάδης,Χορογραφία: Τατιάνα Βαρούτη. 20
κωμωδίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι μετά το τέλος της παράστασης πέθανε ο Τάκης Γαλανός, ο ηθοποιός ο οποίος είχε τον ρόλο του Ευριπίδη. Ο Σολομός απέδωσε τους Αχαρνής σύμφωνα με τις θεωρητικές και τις πρακτικές αρχές του, όπως είχε ήδη εφαρμόσει στις προηγούμενες σκηνοθεσίες. 93 Οι ιδιαιτερότητες της συγκεκριμένης κωμωδίας δεν τον άφησαν όμως αδρανή. Προσπάθησε να περιορίσει τις υπερβολές και τα μπουφονικά επιθεωρησιακά στοιχεία, όπως φαίνεται από τις κριτικές. 94 Ο Κλέων Παράσχος έγραψε χαρακτηριστικά: «Αυτή τη φορά μας παρουσίασε ο Σολομός το κείμενο του Αριστοφάνη χωρίς εκμοδερνισμούς,έστω και ελαφροτάτους και ομολογώ η απουσία τους δεν ήταν καθόλου αισθητή.» 95 Από κάποιους τονίστηκε η γενική εικόνα της παράστασης, εφόσον υπήρξε σταθερή η επιλογή του Σολομού στον εκμοντερνισμό της αρχαίας κωμωδίας προς την κατεύθυνση της σύγχρονης επιθεώρησης-κοινωνίας 96. Αυτή τη φορά όμως χωρίς να φτάνει στο σημείο της υπερβολής, όπως στις προηγούμενες κωμωδίες που είχε ανεβάσει με το Εθνικό. Ο Μάριος Πλωρίτης, παρόλο που παραδέχτηκε ότι ήταν μια παράσταση χωρίς εκπλήξεις με επιδιωκόμενο στόχο τη θεαματικότητα, διέκρινε ότι ο σκηνοθέτης απέφυγε τις απαράδεκτες υπερβολές και πως κάποια ευρήματά του ήταν διασκεδαστικά 97. Ο Φώτης Φανουράκης στο άρθρο του ανέφερε πως το κοινό είχε ενεργή συμμετοχή στα συμβάντα 98. Αντιφατικές ήταν οι κριτικές για τη μετάφραση του Θρασύβουλου Σταύρου. Ορισμένες τη θεωρούσαν φτιαγμένη με μαεστρία 99 και κάποιες άλλες όχι. Όσοι κριτικοί κατέκριναν 93 «...όμως σε γενικές γραμμές η σκηνοθεσία του, παρουσίασε την ίδια εμμονή στις θεωρητικές απόψεις και στις δογματικές αρχές του, σύμφωνα με τις οποίες ο ποιητής και το κείμενο είναι απλά προσχήματα για την αποκλειστική προβολή της σκηνοθετικής επίνοιας (...)Πάντως σε πολλά σημεία της σκηνικής ερμηνείας των «Αχαρνέων» η σκηνοθετική επίνοια του κ. Σολομού οφέλησε κι έδωσε μερικές πρακτικές λύσεις»,: Κουκούλας.Λ., «Οι Αχαρνής του Αριστοφάνους στο Φεστιβάλ της Επιδαύρου», Αθηναική, 10/7/1961. 94 «...βέβαια εφέτος ο κος Σολομός, έβαλε νερό στο κρασί του. Στάθηκε λιγότερο «τολμηρός». Σφάλμα κατά τη γνώμη μας (...)Το θέαμα που παρουσίασε φέτος είχε λιγότερο από άλλοτε χρώμα, ζωηράδα, κέφι και ζωντάνια», : Βαρίκας.Β., «Οι Αχαρνής του Αριστοφάνη», Τα Νέα, 22/7/1961 και «...(η σκηνοθεσία) από τις πιο δύσκολες, επειδή ο ειρμός των επεισοδίων είναι τόσο ελεύθερος, ρυθμίστηκε από τον Αλέξη Σολομό με μια αναλογία τόλμης και μέτρου που προέρχεται από την πολύχρονη πείρα του θέματος», : Διαμαντόπουλος.Αλ., «Οι Αχαρνείς του Αριστοφάνους, εις την Επίδαυρον», Το Βήμα,11/7/1961. 95 Βλ. Παράσχος.Κλ., «Αρχαία κωμωδία. Αχαρνής του Αριστοφάνους (θέατρον Επιδαύρου)», Η Καθημερινή, 11/7/1961. 96 «Ο Σολομός «εκμοντερνίζει» τον Αριστοφάνη ή μάλλον προσπαθεί να αποδώσει ορισμένα στοιχεία αυτής ή εκείνης της κωμωδίας του Αθηναίου κωμωδιογράφου με σύγχρονα ανάλογα στοιχεία, πράγμα νόμιμο (...)»,: Παράσχος.Κλ., ό.π. 97 Βλ.Πλωρίτης.Μ., «Αχαρνής. Πόλεμος και ατομική ειρήνη τον Ε αιώνα», Ελευθερία,9/7/1961 98 Βλ.Φανουράκης.Φ., «Φεστιβάλ Επιδαύρου. Αριστοφάνους Αχαρνής», Εθνικόν Θέατρον, Ανεξάρτητος Τύπος,11/7/1961. 99 Βλ. Παράσχος.Κλ.,ό.π. 21