ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ Εξελίξεις στον Ευρωπαϊκό πολιτισμό κατά τον 20 ο αιώνα ΕΠΟ 41 ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ 1 ης ΓΡΑΠΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 2007-2008 ΘΕΜΑ: «Παρουσιάστε τα βασικά σημεία των ιστορικών τρόπων παραγωγής σύμφωνα με τον Κ. Μαρξ. Εστιάστε στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής» ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η πρώτη ιστορική πράξη του ανθρώπου, είναι η παραγωγή των μέσων διαβίωσης, δηλαδή το φαγητό, την κατοικία, τα ρούχα και μερικά άλλα πράγματα. Μιλάμε λοιπόν για την παραγωγή της ίδιας της υλικής ζωής, που θεωρείται μια ιστορική πράξη η οποία πρέπει να πραγματοποιείται κάθε μέρα και κάθε ώρα, έτσι ώστε να διατηρούνται οι άνθρωποι στη ζωή. 1 Ο τρόπος παραγωγής της κοινωνικής ζωής διέπει γενικά την ανάπτυξη της κοινωνικής πολιτικής και πνευματικής ζωής. Σύμφωνα με τον Μαρξ, η συνείδηση των ανθρώπων δεν καθορίζεται από τον τρόπο παραγωγής αντίθετα η κοινωνική τους ύπαρξη είναι εκείνη που καθορίζει την συνείδησή τους 2 1 Καρλ Μαρξ (1997), Γερμανική Ιδεολογία, τόμος Α, μετάφραση Κώστα Φιλήνη, Αθήνα: Gutenberg,σ.66 2 Ραυμόν Άρον (1994),Η Εξέλιξη της Κοινωνιολογικής Σκέψης, τόμος Α, μετάφραση Μπάμπης Λυκούδης, Αθήνα: Γνώση, σ.214
ΚΑΤΑΜΕΡΙΣΜΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ- ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ Στην αρχαιότητα η ιδιοκτησία ξεκίνησε από την πόλη και τη μικρή της εδαφική έκταση. Στον Μεσαίωνα ξεκίνησε από το χωριό Στην αρχαία κοινότητα η άμεσα παραγωγική τάξη ήταν οι δούλοι ενώ στον Μεσαίωνα ήταν οι μικροί αγρότες που έγιναν δουλοπάροικοι. Με την ανάπτυξη του φεουδαρχισμού εμφανίζεται ο ανταγωνισμός στις πόλεις και οι ευγενείς εξουσίαζαν τους δουλοπάροικους. Η φεουδαρχική διάρθρωση ήταν ακριβώς όπως και η αρχαία κοινοτική ιδιοκτησία. Ήταν μια συνένωση εναντίον μιας υποταγμένης παραγωγικής τάξης. Στο φεουδαρχικό σύστημα γαιοκτησίας αντιστοιχεί στις πόλεις η συντεχνιακή ιδιοκτησία η φεουδαρχική οργάνωση των επαγγελμάτων. Η δομή της γαιοκτησίας και της συντεχνίας καθορίζονταν από τις περιορισμένες παραγωγικές σχέσεις την πρωτόγονη και σε μικρή έκταση καλλιέργεια της γης και το βιοτεχνικό τύπο βιομηχανίας. Κατά την άνθηση του φεουδαρχισμού υπήρχε η διαίρεση σε κλειστές τάξεις. Υπήρχαν οι ηγεμόνες, οι ευγενείς ο κλήρος οι αγρότες στο χωριό όπως επίσης υπήρχαν και οι μάστορες, οι συντεχνίτες και μαθητευόμενοι στις πόλεις. 4 Στην αγροτική οικονομία ο καταμερισμός της εργασίας ήταν δύσκολο να επιτευχθεί μιας και η καλλιέργειες ήταν «κομματιασμένες». Παράλληλα δημιουργήθηκε η μικροβιοτεχνία των αγροτών. Στη βιοτεχνία δεν υπήρχε κανένας καταμερισμός εργασίας στα ίδια τα ξεχωριστά επαγγέλματα. Από τα παλαιότερα χρόνια και στις παλιότερες πόλεις υπήρχε καταμερισμός ανάμεσα σε βιομηχανία και εμπόριο.στις πιο καινούργιες πόλεις, ο καταμερισμός της εργασίας αναπτύχθηκε λίγο αργότερα, όταν αυτές ανέπτυξαν αμοιβαίες σχέσεις. Τα φεουδαρχικά βασίλεια δημιουργήθηκαν από την συνένωση μεγαλύτερων εδαφών και από Καρλ Μαρξ, όπ.π, σ.64 4 Καρλ Μαρξ, όπ.π, σ.65
μια ανάγκη των ίδιων των πόλεων και των ευγενών γαιοκτημόνων. Ο μονάρχης ήταν επικεφαλής της κυρίαρχης τάξης των ευγενών. 5 Με την εμφάνιση του θεσμού της πόλης έγινε αναγκαία η διαίρεση του πληθυσμού σε δύο μεγάλες τάξεις που βασίζεται άμεσα πάνω στον καταμερισμό της εργασίας και στα εργαλεία της παραγωγής. Η πόλη συγκεντρώνει τον πληθυσμό, τα εργαλεία παραγωγής,το κεφάλαιο, την ψυχαγωγία, και τις ανάγκες των ανθρώπων. Αντιθέτως το χωριό δείχνει ακριβώς το αντίθετο. Δηλαδή, δείχνει την απομόνωση και το χωρισμό. Βέβαια, ο ανταγωνισμός ανάμεσα σε πόλη και χωριό μπορεί να υπάρχει μονάχα στα πλαίσια της ατομικής ιδιοκτησίας. Ο χωρισμός πόλης και χωριού είναι σαν χωρισμός του κεφαλαίου και γεωκτησίας. Είναι η αρχή της ύπαρξης και ανάπτυξης του κεφαλαίου ανεξάρτητα από τη γεωκτησία. Η γεωκτησία-ιδιοκτησία έχει τη βάση της μονάχα στην εργασία και την ανταλλαγή 6 Η βιομηχανία και το εμπόριο, η παραγωγή και η ανταλλαγή των απαραιτήτων προϊόντων, καθορίζουν την διανομή και τη δομή των διαφόρων κοινωνικών τάξεων. Αυτές καθορίζονται με τη σειρά τους από αυτήν ως προς τον τρόπο που διεξάγονται 7 Με την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και ειδικά με την δημιουργία των μηχανών και την ανάπτυξη του χρήματος, οι παραγωγικές δυνάμεις γίνονται καταστροφικές. Εμφανίζεται μια κοινωνική τάξη (των εργατών) η οποία είναι υποχρεωμένη να σηκώσει τα βάρη της κοινωνίας χωρίς να απολαμβάνει τα πλεονεκτήματά της. Αποτελώντας την πλειοψηφία, σπρώχνεται αναγκαστικά σε έναν ανταγωνισμό προς τις άλλες τάξεις. 8 ΤΡΟΠΟΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ 5 Καρλ Μαρξ, όπ.π, σ.66 6 Καρλ Μαρξ, όπ.π, σ.100 7 Καρλ Μαρξ, όπ.π, σ.71 8 Καρλ Μαρξ, όπ.π, σ.85
Ο Μαρξ διακρίνει τα στάδια της ανθρώπινης ιστορίας με βάση τα οικονομικά καθεστώτα και προσδιορίζει τέσσερις τρόπους παραγωγής δηλαδή αυτούς που αποκαλεί ασιατικό, αρχαίο, φεουδαλικό και αστικό. Στην ιστορία της Δύσης, ο αρχαίος, φεουδαλικός και αστικός τρόπος παραγωγής διαδέχθηκαν ο ένας τον άλλο. Καθένας από αυτούς χαρακτηρίζεται από ένα τύπο σχέσεων μεταξύ των εργαζόμενων ανθρώπων. Ο αρχαίος τρόπος παραγωγής χαρακτηρίζεται από τη δουλεία. Ο φεουδαλικός από την δουλοπαροικία Ο αστικός τρόπος παραγωγής από την μισθωτή εργασία. 9 ΔΟΥΛΟΚΤΗΤΙΚΟΣ ΤΡΟΠΟΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Το οικονομικό επίπεδο είναι αυτό που καθορίζει όλα τα άλλα. Σύμφωνα με τον Μαρξ στις δουλοκτητικές κοινωνίες ο κυρίαρχος ρόλος ανήκει στο πολιτικό επίπεδο 10 Στην Ιταλία η συγκέντρωση της γαιοκτησίας και η μετατροπή της σε βοσκές έφεραν την εξαφάνιση του ελεύθερου πληθυσμού. Οι δούλοι άρχισαν να εξαφανίζονται και έπρεπε να αντικαθιστούνται από καινούριους. Έτσι η δουλεία παρέμεινε η βάση της συνολικής παραγωγής. Ανάμεσα στους ελεύθερου και δούλους βρίσκονταν οι πληβείοι, οι οποίοι δεν κατάφεραν σύμφωνα με τον Μαρξ να γίνουν τίποτα περισσότερο απ ένα «κουρελοπρολεταριάτο». 11 ΦΕΟΥΔΑΛΙΚΟΣ ΤΡΟΠΟΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ 9 Ραυμόν Άρον όπ.π. σ. 218 10 Ν. Πουλαντζάς K. Marx και F.Engels, στο Φρανσουά ΣΑΛΕΤΕ (επιμ.),η Φιλοσοφία Από τον Καντ ως τον Χούρσσελ, τόμος Γ, 2 η έκδοση, μετάφραση Κωστής Παπαγεωργίου, Αθήνα: Γνώση, σ.19 11 Καρλ Μαρξ, όπ.π, σσ.122,12
Στο έργο «Η 18 η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη» ο Μαρξ εξηγεί, ότι τα μέλη μιας κοινότητας μικροκτηματιών αγροτών συνιστούν μια τεράστια μάζα, ζουν όλοι στην ίδια κατάσταση αλλά δεν συνδέονται μεταξύ τους με διάφορες σχέσεις. Απομονώνεται ο ένας από τον άλλο λόγω του τρόπου παραγωγής. Δημιουργείται όξυνση της απομόνωσής τους εξαιτίας της φτώχειας των αγροτών αλλά και εξαιτίας της κακής κατάστασης των συγκοινωνιακών μέσων στη Γαλλία. Υπάρχει εκμετάλλευση του ατομικού κλήρου η οποία δεν επιτρέπει κανέναν καταμερισμό της εργασίας και συνεπώς καμία χρήση των επιστημονικών μεθόδων και καθόλου κοινωνικές σχέσεις. Η κάθε αγροτική οικογένεια διέπεται από πλήρη αυτάρκεια γιατί παράγει η ίδια άμεσα το μεγαλύτερο μέρος αυτών που καταναλώνει. Επίσης για την επιβίωση της στηρίζεται στη φύση. Εδώ γίνεται μια ανταλλαγή με την φύση παρά μια ανταλλαγή με την κοινωνία. 12 Φεουδαρχικός ή δουλοκτητικός τρόπο παραγωγής. Οι άμεσοι εργάτες στη σχέση τους με το αντικείμενο και τα μέσα εργασίας δεν έχουν πραγματική ιδιοκτησία έχουν όμως στην κατοχή τους τα «δικαιώματα» τους πάνω στο αγροτεμάχιό τους και στα μέσα εργασίας, που είναι κατοχυρωμένα με ένα εθιμικό δίκαιο. Ο Μαρξ υποστηρίζει ότι μέσα από αυτές τις συνθήκες χρειάζονται «εξωοικονομικοί λόγοι» οι οποίοι είναι απαραίτητοι για να αναγκάσουν τον δούλο να εργαστεί για τον φεουδάρχη. Ο φεουδάρχης είναι ο πραγματικός ιδιοκτήτης της γης 1 Οι κοινωνικές τάξεις δεν παίρνουν την ίδια μορφή σε όλους τους τρόπους παραγωγής. Για παράδειγμα στον φεουδαρχικό τρόπο παραγωγής, «όπου κυριαρχεί το ιδεολογικό επίπεδο με τη θρησκευτική του μορφή, οι κοινωνικές τάξεις παίρνουν την μορφή «καστών» και ομάδων με κληρονομικά δικαιώματα και ιεροθρησκευτική καθιέρωση». 14 12 Ραυμόν Άρον, όπ.π.σ.267 1 Ν. Πουλαντζάς όπ.π.σ.194 14 Ν. Πουλαντζάς,όπ.π. σ.196
Σύμφωνα με τον Μαρξ, στις φεουδαρχικές κοινωνίες ο κυρίαρχος ρόλος ανήκει στο ιδεολογικό,που εκφράζεται με την θρησκευτική του μορφή. 15 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΩΝ ΒΑΣΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Οι πόλεις ήταν αληθινές «εταιρείες» οι οποίες δημιουργήθηκαν από την άμεση ανάγκη για την φροντίδα, την προστασία της ιδιοκτησίας καθώς και για τον πολλαπλασιασμό των μέσων παραγωγής. Ο θεσμός του καταμερισμού της εργασίας επεκτάθηκε και είχε σαν αποτέλεσμα τον χωρισμό της παραγωγής και του εμπορίου. Με τις σχέσεις που δημιουργήθηκαν μεταξύ των πόλεων και τις ανταλλαγές ανάμεσα σε εμπόρους έξω και μέσα στην πόλη εμφανίζεται μια αλληλεπίδραση ανάμεσα σε παραγωγή και εμπόριο. 16 Ο καπιταλισμός έχει αντιφατικό χαρακτήρα μιας και η ανάπτυξη των μέσων παραγωγής δεν μεταφράζεται σε ανύψωση του βιοτικού επιπέδου των εργατών, αλλά μεταφράζεται σε μια διαδικασία εξαθλίωσης των εργατών «Στην καπιταλιστική κοινωνία η αστική τάξη είναι προσηλωμένη στην ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και ταυτόχρονα σε ορισμένη κατανομή τους εθνικού εισοδήματος. Ο άλλος πόλος της κοινωνίας είναι το προλεταριάτο το οποίο εκπροσωπεί μια άλλη οργάνωση της κοινωνίας. Το προλεταριάτο θα σημάνει μια μεγαλύτερη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων Οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής, καταρχήν αναπτύσσονται μέσα στους κόλπους της φεουδαλικής κοινωνίας. Για παράδειγμα, η Γαλλική Επανάσταση πραγματοποιήθηκε σε μια στιγμή ωριμότητας 17 Σύμφωνα με τη θεωρία του ιστορικού υλισμού, κάθε κοινωνία αποτελείται από ένα σύνολο ειδικών επιπέδων με μια σχετική αυτονομία η οποία αναφέρεται στο οικονομικό,το πολιτικό και το ιδεολογικό.το οικονομικό 15 Ν. Πουλαντζάς,όπ.π. σ.19 16 Καρλ Μαρξ, όπ.π, σσ. 101,102 17 Ραυμόν Άρον όπ.π.σ.210,216
επίπεδο είναι αυτό που καθορίζει όλα τα άλλα. Σύμφωνα με τον Μαρξ, μόνο στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και σε ένα καπιταλιστικό σχηματισμό το οικονομικό επίπεδο έχει τον κυρίαρχο ρόλο. 18 Μέσα στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής η λειτουργία του οικονομικού επιπέδου των παραγωγικών σχέσεων και της παραγωγικής διαδικασίας καθορίζει εξίσου ένα άλλο χαρακτηριστικό που σύμφωνα με τον Μαρξ και τον Ένγκελς δίνει σε αυτό τον τρόπο παραγωγής το γνώρισμα των «προκαπιταλιστικών» τρόπων παραγωγής. Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής έχει σαν χαρακτηριστικό του γνώρισμα, την αυτονομία του οικονομικού, του πολιτικού και του ιδεολογικού παράγοντα. Σε αυτό το επίπεδο παραγωγικών σχέσεων εμφανίζονται οι κοινωνικές τάξεις. Οι κοινωνικές τάξεις δεν παίρνουν την ίδια μορφή σε όλους τους τρόπους παραγωγής. Στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής «οι ίδιες οι παραγωγικές σχέσεις παίζουν τον κυρίαρχο ρόλο στον καθορισμό των κοινωνικών τάξεων» 19 Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής δεν προσδιορίζεται από την υποταγή των δούλων, δουλοπάροικων ή μισθωτών σε μια τάξη που κατέχει τα εργαλεία παραγωγής, αλλά από την υποταγή στο Κράτος 20 Υπάρχουν διάφορα κριτήρια οποία υπάρχουν στην περίπτωση των εργατών και των ιδιοκτητών των μέσων παραγωγής.χαρακτηριστικά, η μοίρα της ύπαρξης των βιομηχανικών εργατών, καθορίζεται μέσα στην καπιταλιστική κοινωνία Γνωρίζουν ότι υπάρχει ανταγωνισμός μεταξύ των κοινωνικών ομάδων και έχουν μεταξύ τους αλληλεγύη.αποτελούν την κοινωνική τάξη με την πλήρη σημασία του όρου έχουν πολιτικά και ιστορικά μια βάση η οποία τους φέρνει σε ουσιαστική αντίθεση με τους καπιταλιστές( και τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής). 21 Οι προλετάριοι αναπτύσσουν παραγωγικές δυνάμεις μέσα στους κόλπους της καπιταλιστικής κοινωνίας.η αστική,εμπορική, βιομηχανική 18 Ν. Πουλαντζάς,όπ.π. σ19 19 Ν. Πουλαντζάς,όπ.π. σσ.195,196 20 Ραυμόν Άρον όπ.π.σ. 219 21 Ραυμόν Άρον όπ.π.σ. 269
τάξη,δημιούργησε τις παραγωγικές δυνάμεις μέσα στους κόλπους της φεουδαλικής κοινωνίας και ήταν πραγματικά μια νέα κοινωνική τάξη η οποία διαμορφώθηκε μέσα στους κόλπους της παλαιάς κοινωνίας.δημιούργησε μέσα στη φεουδαλική κοινωνία καινούργιες παραγωγικές δυνάμεις και σχέσεις και έτσι μπόρεσε να αποτινάξει τον φεουδαλισμό. Αντιθέτως οι προλετάριοι στην καπιταλιστική κοινωνία δεν αποτελούν προνομιούχα μειοψηφία,αλλά αποτελούν την μάζα των μη προνομιούχων εργαζομένων 22 Τα πεδία της πολιτικής και της οικονομίας είναι εξίσου θεμελιώδες και αυτόνομα και σχετίζονται αμοιβαία. Ο τρόπος οργάνωσης της παραγωγής ή της κατανομής του συλλογικού πλούτου, επηρεάζει την εξουσία και αντίστροφα, η εξουσία επιδρά στην κατανομή του πλούτου 2 ΤΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ Το οικονομικό επίπεδο είναι αυτό που καθορίζει τον κυρίαρχο ρόλο του πολιτικού στις δουλοκτητικές κοινωνίες, του ιδεολογικού (θρησκεία) στις φεουδαρχικές κοινωνίες και αναμφίβολα έχει τον κυρίαρχο ρόλο στις καπιταλιστικές κοινωνίες. Το οικονομικό επίπεδο και ο οικονομικός τομέας καθορίζει το κυρίαρχο επίπεδο καθώς ο τελευταίος είναι συγκροτημένος από ορισμένες σχέσεις. Οι σχέσεις αυτές περιλαμβάνουν τις σχέσεις των ανθρώπων με τη φύση μέσα στην υλική παραγωγή. Αυτές είναι οι παραγωγικές σχέσεις μιας και η παραγωγή παίζει τον καθοριστικό ρόλο και όχι η κατανάλωση. 24 Οι σχέσεις αυτές είναι των παραγόντων της παραγωγής, δηλαδή, των ανθρώπων που αποτελούν τις παραγωγικές δυνάμεις. Με άλλα λόγια, είναι σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους, είναι δηλαδή ταξικές σχέσεις. Οι παραγωγικές σχέσεις που βρίσκονται μέσα σε κοινωνίες που είναι διαιρεμένες σε τάξεις συγκροτούνται πάντα από μια διπλή σχέση: 22 Ραυμόν Άρον όπ.π.σ.270 2 Ραυμόν Άρον όπ.π.σ.280 24 Ν. Πουλαντζάς,όπ.π. σ.19
α) τη σχέση όσων διαθέτουν πραγματική «ιδιοκτησία»(ανεξάρτητα από τη νομική μορφή) με τα μέσα παραγωγής. Δηλαδή όσων κατέχουν τα μέσα παραγωγής που ελέγχουν και εκμεταλλεύονται τους εργάτες (τους άμεσους παραγωγούς), αρπάζοντάς τους την υπερεργασία με διάφορους τρόπους, β) την σχέση όσων δεν είναι ιδιοκτήτες των άμεσων παραγωγών, με τα μέσα και το αντικείμενο της εργασίας. Οι παραγωγικές σχέσεις διέπονται από μια σχέση εκμετάλλευσης, που είναι η ταξική σχέση. Αυτές οι σχέσεις δεν έχουν τη ίδια μορφή σε όλους τους τρόπους παραγωγής Αντίθετα στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, ο άμεσος εργάτης, ο προλετάριος δεν έχει καμία ιδιοκτησία. Στη μεταβατική βαθμίδα από την φεουδαρχία στον καπιταλισμό που είναι το στάδιο της χειροτεχνίας, ο εργάτης κατείχε ακόμα τα μέσα της εργασίας του. Ενώ στην μεγάλη βιομηχανία του καπιταλισμού κατέχει μόνο την εργατική του δύναμη. Βέβαια, με την είσοδο του εργάτη στη διαδικασία παραγωγής μέσω της εργασίας, άρχισε και η εκμετάλλευσή του. 25 ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ Κάθε τρόπος παραγωγής, μέσα στις οικονομικές, πολιτικές και ιδεολογικές σχέσεις που τον συγκροτούν, περιλαμβάνει δύο τάξεις. Την τάξη των εκμεταλλευτών που κυριαρχεί στον πολιτικό και ιδεολογικό τομέα και την τάξη των θυμάτων της εκμετάλλευσης που κυριαρχείται και είναι ιδεολογικά υποταγμένη. Για παράδειγμα, στο δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής, έχουμε τους κύριους και τους δούλους. Στο φεουδαρχικό τρόπο παραγωγής, έχουμε τους άρχοντες και τους δουλοπάροικους Στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, έχουμε τους καπιταλιστές και τους εργάτες. Στην ιστορική πραγματικότητα συγκεκριμένες κοινωνίες, 25 Ν. Πουλαντζάς όπ.π. σ.194
«κοινωνικοί μετασχηματισμοί» διαμορφώνουν την μορφή της παραγωγής έτσι μπορούμε να μιλήσουμε για φεουδαρχικό, καπιταλιστικό, μονοπωλιακό καπιταλιστικό κοινωνικό σχηματισμό. 26 Στη Γαλλία του Λουδοβίκου Βοναπάρτη που εξέτασε ο Μαρξ συνυπάρχουν η αστική τάξη, οι μεγάλοι ιδιοκτήτες γης (φεουδαρχία),η εργατική τάξη, η μικροαστική τάξη η οποία είναι απλή μορφή εμπορευματικής παραγωγής στις πόλεις και οι κληρούχοι αγρότες οι οποίοι ανήκουν στην απλή μορφή εμπορευματικής παραγωγής στις επαρχίες. Για να μπορέσουμε να καθορίσουμε τις ξεχωριστές και αυτόνομες τάξεις μέσα σε ένα κοινωνικό σχηματισμό είναι απαραίτητο να αναφερθούμε συγκεκριμένα στο πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο. 27 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Σε κάθε κοινωνία μπορούμε να διακρίνουμε την κοινωνική βάση ή την υποδομή και το εποικοδόμημα. Η υποδομή μιας κοινωνίας συνίσταται στις παραγωγικές δυνάμεις και σχέσεις, Το εποικοδόμημα προβάλλεται μέσα από τους νομικούς και πολιτικούς θεσμούς καθώς και από τον τρόπο σκέψης τις ιδεολογίες και τις φιλοσοφίες της κοινωνίας 28 «Η μάζα των παραγωγικών δυνάμεων που είναι προσιτές στον άνθρωπο καθορίζει τη φύση της κοινωνίας άρα, ότι την «ιστορία της ανθρωπότητας» πρέπει πάντοτε να τη μελετάμε και να την επεξεργαζόμαστε σε σχέση με την ιστορία της βιομηχανίας και της ανταλλαγής» 29 26 Ν. Πουλαντζάς όπ.π. σ.197 27 Ν. Πουλαντζάς όπ.π.σ.198 28 Ραυμόν Άρον, όπ.π. σ.215 29 Καρλ Μαρξ, όπ.π, σ.75
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Καρλ Μαρξ (1997), Γερμανική Ιδεολογία, τόμος Α, μετάφραση Κώστα Φιλήνη, Αθήνα: Gutenberg 2. Ραυμόν Άρον (1994),Η Εξέλιξη της Κοινωνιολογικής Σκέψης, τόμος Α, μετάφραση Μπάμπης Λυκούδης, Αθήνα: Γνώση. Ν. Πουλαντζάς K. Marx και F.Engels, στο Φρανσουά ΣΑΛΕΤΕ (επιμ.),η Φιλοσοφία Από τον Καντ ως τον Χούρσσελ, τόμος Γ, 2 η έκδοση, μετάφραση Κωστής Παπαγεωργίου, Αθήνα: Γνώση