Η ανοικτή πρόσβαση στην Ελλάδα: 18-1 ερωτήσεις και απαντήσεις

Η ανοικτή πρόσβαση στην Ελλάδα: 18-1 ερωτήσεις και απαντήσεις Παναγιώτης Γεωργίου Πανεπιστήμιο Πατρών panos@lis.upatras.gr Βιβλιοθήκη & Κέντρο Πληροφόρησης

1. Τι είναι η ανοικτή πρόσβαση? 2. Πως και γιατί γεννήθηκε η ιδέα της Ανοικτής πρόσβασης? 3. Ποια είναι τα οφέλη από την Ανοικτή Πρόσβαση? 4. Είναι δωρεάν? 5. Τι υλικό αφορά? 6. Τι ισχύει για τα άρθρα περιοδικών? 7. Τι ισχύει για τις μονογραφίες? 8. Τι ισχύει για τις διατριβές, αναφορές, δεδομένα κλπ? 9. Πως εξασφαλίζεται η ποιότητα στις δημοσιεύσεις ανοικτής πρόσβασης? 10. Τι ισχύει για τα πνευματικά δικαιώματα? 11. Πως μπορώ να βρώ ενημέρωση, υποστήριξη και χρηματοδότηση? 12. Η ανοικτή πρόσβαση στο κόσμο? 13. Τι πολιτικές και πρωτοβουλίες για την ανοικτή πρόσβαση υπάρχουν σε ευρωπαϊκό επίπεδο? 14. Η ανοικτή πρόσβαση στην Ελλάδα: ιδρυματικά καταθετήρια 15. Η ανοικτή πρόσβαση στην Ελλάδα: επιστημονικά περιοδικά 16. Η ανοικτή πρόσβαση στην Ελλάδα: μονογραφίες κλπ 17. Τι ισχύει σε επίπεδο πολιτικών στην Ελλάδα? 18. Εχετε ακόμα αμφιβολίες?

1. Τι είναι η ανοικτή πρόσβαση? Σύμφωνα με την διακήρυξη της Budapest Open Access IniIaIve (BOAI), 2001 και αναφορικά αποκλειστικά στα επιστημονικά και ακαδημαϊκά ερευνητικά τεκμήρια, με τον όρο Open Access (Ανοιχτή Πρόσβαση) εννοείται: «ότι (αυτά) είναι ελεύθερα διαθέσιμα στο διαδίκτυο, και οι χρήστες είναι ελεύθεροι να διαβάσουν, κατεβάσουν (download), αντιγράψουν, κυκλοφορήσουν, εκτυπώσουν, αναζητήσουν ή να συνδέσουν (link) το πλήρες κείμενο αυτών των τεκμηρίων, να τα αναλύσουν για την δημιουργία ευρετηρίου, να τα περάσουν ως δεδομένα σε λογισμικό ή να τα χρησιμοποιήσουν για οποιαδήποτε άλλη νόμιμο σκοπό, χωρίς οικονομικά, νομικά ή τεχνικά εμπόδια πέρα από τα απαιτούμενα για την πρόσβαση στο διαδίκτυο. Ο μόνος περιορισμός σχετικά με την αναπαραγωγή και την κυκλοφορία των τεκμηρίων και αντίστοιχα των πνευματικών δικαιωμάτων, θα πρέπει να είναι η δυνατότητα του δημιουργού να έχει τον έλεγχο στην ακεραιότητα της δουλειάς του και το δικαίωμα να αναγνωρίζεται και να αναφέρεται με τον κατάλληλο τρόπο».

2. Πως και γιατί γεννήθηκε η ιδέα της Ανοικτής πρόσβασης? Τεχνολογικοί λόγοι Ανάπτυξη του διαδικτύου Επικράτηση ηλεκτρονικών/ψηφιακών μορφοτύπων και εκδόσεων- Εγκατάλειψη εντύπων Οικονομικοί λόγοι Συνεχείς αυξήσεις των τιμών/συνδρομών των επιστημονικών περιοδικών πάνω από τα επίπεδα του πληθωρισμού τα τελευταία 30 έτη (5-9% ανάλογα την θεματική περιοχή)! Εμφάνιση μονοπωλιακων φαινομένων/συμπεριφορών από τους εκδότες Μειωμένοι προϋπολογισμοί/δαπάνες βιβλιοθηκών για συνδρομές Αδυναμία των βιβλιοθηκών να ανταποκριθούν Ηθικοί/πολιτικοί λόγοι Χρεώση για την πρόσβαση στα παραγόμενα αποτελέσματα δημόσια χρηματοδοτούμενων ερευνών Η επιστημονική δημοσίευση χάνει τον χαρακτήρα του «αγαθού» και αποκτά τον χαρακτήρα του εμπορικού προϊόντων Συγκέντρωση επιστημονικών και οικονομικών πόρων σε θεματικά πεδία με ισχυρό οικονομικό αντίκτυπο/όφελος Μείωση πόρων απο πεδία μειωμένου «εμπορικού» ενδιαφέροντος Επιστημονικοί λόγοι Περιορισμένη πρόσβαση στα παραγόμενα αποτελέσματα Ανάγκη πρόσβασης και επαναχρησιμοποίησης των ερευνητικών αποτελεσμάτων για την προώθηση της έρευνας Περιορισμένες δυνατότητες δημοσίευσης σε θεματικές περιοχές μειωμένου ενδιαφέροντος/οικονομικού οφέλους για τους εκδότες

Graph courtesy of a 2010 report on Open Access efforts by Heather Joseph for the Scholarly Publishing and Academic Research Coalijon.

3. Ποια είναι τα οφέλη από την Ανοικτή Πρόσβαση? Αύξηση της αναγνωσιμότητας και απήχησης του έργου των ερευνητών σε παγκόσμιο επίπεδο Μακροχρόνια διατήρηση του παραγόμενου υλικού (καταθετήρια) Δυνατότητα επαναχρησιμοποίησης των ερευνητικών αποτελεσμάτων Δικαιότερη και ευκολότερη διαχείριση των πνευματικών δικαιωμάτων των συγγραφέων Μείωση του συνολικού κόστους πρόσβασης και χρήσης των παραγόμενων ερευνητικών αποτελεσμάτων μεσοπρόθεσμα. Ευκολότερη δημοσίευση και επικοινωνία μεταξύ των μελών της ευρύτερης επιστημονικής κοινότητας

4. Είναι δωρεάν? OXI! Αλλά Τα έξοδα δημοσίευσης είναι του κόστους δημοσίευσης σε ένα συνδρομητικό περιοδικό ΚΑΙ δεν υπάρχει κόστος πρόσβασης!!! ΤΙ κοστίζει? Η ανάπτυξη και συντήρηση της πλατφόρμας υποβολών και διάθεσης Η αξιολόγηση των υποβολών Η επιμέλεια των προς δημοσίευση τεκμηρίων Στην Ανοικτή Πρόσβαση το σύνολο των παραπάνω αποκαλείται Ar:cle Processing Charges/Fees Το ζήτημα είναι ποιος πληρώνει τα έξοδα δημοσίευσης? Οι συγγραφείς? Το ίδρυμα? Η πολιτεία? Στην Ανοικτή Πρόσβαση πάντως, σίγουρα όχι οι χρήστες!

5. Τι υλικό αφορά? Αρθρα περιοδικών βιβλία Αναφορές Διατριβές Σύνολα δεδομένων Αρχειακό υλικό κ.ά.

6. Τι ισχύει για τα άρθρα περιοδικών? (1) Η διαδικασία υποβολής, αξιολόγησης και επιμέλειας και δημοσίευσης ενός άρθρου σε ένα περιοδικό Ανοικτής Πρόσβασης ακολουθεί την ίδια μεθοδολογία με ένα συνδρομητικό περιοδικό Τρόποι (Δρόμοι) Ανοικτής Πρόσβασης Ο χρυσός δρόμος (Gold OA) Δημοσίευση σε περιοδικά ανοικτής πρόσβασης Ο πράσινος δρόμος (Green OA) (Αυτο)αρχειοθέτηση άρθρου σε ιδρυματικά ή θεματικά καταθετήρια ανοικτή πρόσβασης π.χ. PubMed, arxiv Εξαρτάται από τις πολιτικές διαχείρισης πνευματικών δικαιωμάτων των περιοδικών. Για περισσότερα βλ. h p:// www.sherpa.ac.uk/romeo/

6. Τι ισχύει για τα άρθρα περιοδικών? (2) Είδη περιοδικών Πλήρους Ανοικτής Πρόσβασης Περιοδικά που δημοσιεύουν και λειτουργούν βάση των Ar:cle Processing Charges/Fees BioMedCentral, Plos Περιοδικά που δημοσιεύουν δωρεάν και καλύπτουν το κόστος από άλλους πόρους (επιχορηγήσεις, δωρεές, διαφημίσεις κλπ) Ελληνικά περιοδικά ανοικτής πρόσβασης Υβριδικά περιοδικά (συνδρομητικά με δυνατότητα υποβολής άρθρων ανοικτής πρόσβασης) Springer Open

7. Τι ισχύει για τις μονογραφίες? Μικρότερης εμβέλειας δραστηριότητες Εξάρτηση από την ανάπτυξη και αποδοχή των ηλεκτρονικών βιβλίων 3 κυρίως τρόποι δημοσίευσης «παραδοσιακή» έκδοση (έντυπη ή/και ηλεκτρονική) διαθέσιμη για πώληση με διασφαλισμένο το δικαιώμα του συγγραφέα να αρχειοθετήσει την ηλεκτρονική έκδοση σε ιδρυματικά ή θεματικό καταθετήριο ( green road) Εκδοση από οίκο που αρχειοθετεί το τεκμήριο σε δικό του καταθετήριο ανοικτής πρόσβασης παράλληλα με την εμπορική διακίνησή του π.χ. Amsterdam University Press Εκδοση από οίκο ανοικτής πρόσβασης (ή υβριδικό) Πολλοί λίγοι οίκοι Κάλυψη κόστους Publica on fee (αντίστοιχο του APC), SpringerOpen Books (h p://www.springeropen.com/books) με διάφορους τρόπους, κυρίως διαφημίσεις π.χ. Book Boon (h p://bookboon.com/ ) Ενδιαφέρουσες πρωτοβουλίες OAPEN Directory of Open Access Book (h p://www.doabooks.org/)

8. Τι ισχύει για τις διατριβές, αναφορές, δεδομένα κλπ? Ιδρυματικά καταθετήρια ανοικτής πρόσβασης Πληροφοριακά συστήματα διαχείρισης ψηφιακών τεκμηρίων Κυρίως «γκρίζα βιβλιογραφία»: διπλωματικές εργασίες, μεταπτυχιακές και διδακτορικές διατριβές Αλλά και αναφορές, αρχειακό υλικό και σύνολα ερευνητικών δεδομένων (data sets) Αρχειοθέτηση, μακροχρόνια διατήρηση και χρήση Λειτουργίες αυτοαρχειοθέτησης τεκμηρίων από τους χρήστες Βασικό γνώρισμα η υλοποίηση ανοικτών πρωτοκόλλων επικοινωνίας και ανταλλαγής δεδομένων (OAI- PMH) για την μεγαλύτερη διάχυση/δημοσιοποίηση των τεκμηρίων Διασύνδεση με συστήματα CRIS (Current Research Informa on Systems) για την συστηματική καταγραφή και διαχείριση του ερευνητικού έργου του ιδρύματος

9. Πως εξασφαλίζεται η ποιότητα στις δημοσιεύσεις ανοικτής πρόσβασης? Η αξιολόγηση των υποβολών από ομότιμους κριτές (peer review) η οποία διασφαλίζει την ποιότητα των επιστημονικών δημοσιεύσεων εφαρμόζεται και στα περιοδικά ανοικτής πρόσβασης όπως ακριβώς στα συνδρομητικά Το πρόβλημα της υπερπληθώρας άρθρων που αναζητούν τρόπους δημοσίευσης σε «χαμηλότερης» απήχησης περιοδικά ισχύει τόσο στα συνδρομητικά όσο και στα ανοικτής πρόσβασης περιοδικά. Υψηλά impact factors Η βάση Journal Cita on Report (Thomson Reuters) υπολογίζει impact factor για περισσότερα από 700 περιοδικά ανοικτής πρόσβασης! Πολλά περιοδικά ανοικτής πρόσβασης έχουν υψηλά IF στις κατηγορίες τους Living Reviews in Rela vity,(if 17.462) 1 st in Physics, Par cles & Fields JCR category Περισσότερα κριτήρια «απήχησης» Στατιστικά χρήσης άρθρων Αναφορές (cita on)_ social bookmarks Σχόλια, σημειώσεις, αναρτήσεις σε Blogs, Ra ngs κλπ

Cita on averages as a func on of the journal start year for two regions. The figures are based on Web of Science and weighted by journal ar cle volumes. Björk and Solomon BMC Medicine 2012 10:73 doi:10.1186/1741-7015- 10-73

10. Τι ισχύει για τα πνευματικά δικαιώματα? Gold Open Access Ο συγγραφέας διατηρεί τα δικαιώματα, συνήθως με τη χρήση μιας άδειας Crea ve Commons (h p:// crea vecommons.org/licenses/by/2.0/) Green Open Access Ο συγγραφέας διατηρεί το δικαίωμα της αυτοαρχειοθέτησης συγκεκριμένης έκδοσης του άρθρου (π.χ. preprint) σε ιδρυματικά ή θεματικά καταθετήρια βάση της σχετικής πολιτικής του περιοδικού Πληροφορίες για τις σχετικές πολιτικές των εκδοτικών οίκων στο: h p://www.sherpa.ac.uk/romeo/

11. Πως μπορώ να βρώ ενημέρωση, υποστήριξη και χρηματοδότηση? Ακαδημαϊκές Βιβλιοθήκες FP7 Grant Agreement Annex) II της Συμφωνίας, στο άρθρο 16.4, ορίζεται ότι "For other ac vi es...inter alia...dissemina on (including publica ons), the contribu on may reach a maximum of 100% of the total eligible costs". Πλήρες κείμενο : p:// p.cordis.europa.eu/pub/fp7/docs/ fp7- ga- annex2- v3_en.pdf Membership σε εκδοτικούς οίκους ανοικτής πρόσβασης (BioMedCentral) SCOAP3

12. Η ανοικτή πρόσβαση στο κόσμο? Πάνω από 9.000 περιοδικά ανοικτής πρόσβασης DOAJ Directory of Open Access Journals 8.472 τίτλοι Πλήθος «νέων» εκδοτικών οίκων ανοικτής πρόσβασης BioMedCentral, Hindawi, PLoS (Public Library of Science) ΟΑ περιοδικά από «παραδοσιακούς» οίκους Elsevier (!), Springer, Wiley, IOP > 2000 καταθετήρια παγκοσμίως

13. Τι πολιτικές και πρωτοβουλίες για την ανοικτή πρόσβαση υπάρχουν σε ευρωπαϊκό επίπεδο? Ανακοίνωση της Ευρωπαϊκης Επιτροπής "Towards bewer access to scienific informaion: BoosIng the benefits of public investments in research" (COM/2012 401): Ευρεία πρόσβαση σε ερευνητικές εργασίες και δεδομένα που προκύπτουν απο δημόσια χρηματοδοτούμενη έρευνα. Σύσταση "RecommendaIon on access to and preservaion of scienific informaion" (C/2012 4890 Στόχος η ανοικτή πρόσβαση στο 60% των άρθρων που παράγονται με δημόσια χρηματοδότηση μέχρι το 2016 ERC (European Research Council) ScienIfic Council Guidelines for OA 2007 Υποχρεωτική οδηγία για την υποχρεωτική κατάθεση σε ιδρυματικό ή θεματικό καταθετήριο άρθρων (με αναφορά και σε ερευνητικά δεδομένα) που προκύπτυον από χρηματοδοτούμενη από το ERC έρευνα, μέσα σε έξι μήνες από τη δημοσίευσή τους FP7 Pilot απαιτείται από τους ερευνητές- δικαιούχους της χρηματοδότησης για έργα στα επτά πεδία να "καταθέτουν τα αξιολογημένα (peer reviewed) άρθρα που έχουν προέλθει από ερευνητικά έργα του FP7 σε ένα online καταθετήριο (repository) και να καταβάλλουν κάθε δυνατή προσπάθεια για να εξασφαλίσουν την Ανοικτή Πρόσβαση σε αυτά τα άρθρα" Τα επτά επιστημονικά πεδία είναιενέργειαπεριβάλλον (συμπεριλαμβανομένης της Κλιματικής Αλλαγής) ΥγείαΤεχνολογίες Πληροφορικής και Επικοινωνιών (Cogni ve Systems, Interac on, Robo cs)ερευνητικές Υποδομές (e- infrastructures)η επιστήμη στην κοινωνία (Science in society)κοινωνικές, Οικονομικές και Ανθρωπιστικές επιστήμες Περισσότερες πληροφορίες για πολιτικές ανοικτής πρόσβασης σε διάφορες χώρες βλ. h p:// www.openaccess.gr/policies/

14. Η ανοικτή πρόσβαση στην Ελλάδα: ιδρυματικά καταθετήρια 17 ακαδημαϊκά ιδρύματα λειτουργούν εδώ και χρόνια πρότυπα ακαδημαϊκά καταθετήρια ανοικτής πρόσβασης

Greek Institutional Repositories * No Title Organization Content Software (2010) (2012) 1 Bibliotheca TEI of Crete Grey Literature - 3500 3500 2 E-Locus University of Crete Grey Literature, Archives Keystone 3409 4320 3 EPRINTS server of the Computational Systems & Software Engineering Laboratory University of Macedonia Grey Literature Eprints 45 45 4 Anaktisi TEI of Western Macedonia Grey Literature Eprints 114 132 5 Grey Literature of the Aegean University Aegean University Grey Literature Custom/ Commercial (unknown) 5100 Grey Literature, Archives, Special 113627 (total 6 AUTH Digital Collections/Theses: Aristotle University of Thessaloniki CDS Invenio 9829 Collections items) 7 AUTH Institutional Reposity Aristotle University of Thessaloniki Articles, Conference proceedings CDS Invenio - 1831 8 Estia - Digital Repository of Harokopio Unversity 9 Eureka! TEI of Thessaloniki 10 Helios: Repository of the National Hellenic Research Foundation Harokopio University of Athens Grey Literature Dspace 950 1495 National Hellenic Research Foundation 11 Psepheda University of Macedonia 12 DSpace at NTUA 13 14 Dpt of Electrical & Computer Engineering: Repository Digital Repository of Agricultural University of Athens National Technical University of Athens Grey Literature, Archives, Journals Articles Grey Literature Grey Literature, Archives, Journal Articles, Books Grey Literature, Archives, Journals Articles,Special Collections Grey Literature, Archives, Journals Articles,Special Collections Dspace 1540 2080 Dspace 3903 4474 Dspace 11889 12709 Dspace 2729 3788 Aristotle University of Thessaloniki Grey Literature Eprints 392 969 Agricultural University of Athens Grey Literature Dspace 56 3122 15 Nemertes - Institutional Repository University of Patras Grey Literature Dspace 2528 4803 16 Pandemos Panteion University of Athens 17 Digital Library of the University of Piraeus University of Piraeus 18 Digital Library of the University of Ioannina University of Ioannina 19 Pergamos Digital Library University of Athens Grey Literature, Archives, Journals Articles Grey Literature, Archives, Journals Articles Grey Literature, Archives, Journals Articles Grey Literature, Archives, Special Collections Dspace 3205 3222 Dspace 3708 3967 Dspace 3902 3903 Fedora / Pergamos Total Items 272525 117528 117938 192777 (+114803 AUTH)

15. Η ανοικτή πρόσβαση στην Ελλάδα: επιστημονικά περιοδικά (1) OA Online Full Text Publication Types & Subjects Online Full Text Publications OA Publication Types Subject STM 67 Total OA OA e-journals OA Hybrid Journals (Print & Web) OA Journals Digital Archives 2011 2010 2011 2010 2011 2010 2011 2010 2011 2010 63 54 52 21 21 16 15 17 16 Humanities 79 52 56 32 17 7 10 7 29 18 Total 146 118 110 84 38 28 26 22 46 34 34 περιοδικά στο DOAJ (Ιούνιος 2012) 14 τίτλοι τον Μάρτιο του 2009

16. Η ανοικτή πρόσβαση στην Ελλάδα: μονογραφίες κλπ Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα και Βοηθήματα

15. Η ανοικτή πρόσβαση στην Ελλάδα: επιστημονικά περιοδικά (2) Ποιοι εκδίδουν περιοδικά ανοικτής πρόσβασης Επιστημονικοί και επαγγελματικοί οργανισμοί Βιβλιοθήκες ακαδημαϊκών ιδρυμάτων ΒΚΠ Πανεπιστημίου Πατρών Πασιθέη h p://xantho.lis.upatras.gr/pasithee Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ΕΚΤ h p://www.epset.gr/ilektroniko- periexomeno/ ilektronikes- ekdoseis

17. Τι ισχύει σε επίπεδο πολιτικών στην Ελλάδα? Πολιτικές κατάθεσης διατριβών Πανεπιστήμιο Πατρών Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Συστάσεις για την αρχειοθέτηση επιστημονικών άρθρων στα ακαδημαϊκά καταθετήρια MEDOANET Μελέτη και διαμόρφωση κοινών πολιτικών ανοικτής πρόσβασης στις χώρες της Νοτίου Ευρώπης

18. Εχετε ακόμα αμφιβολίες? Ευχαριστώ!