Εισαγωγή στη Θεωρία και τη Μέθοδο της Προϊστορικής Αρχαιολογίας - Επιφανειακή έρευνα Renfrew & Bahn 2001, κεφ. 3 Ντούσκα Ούρεμ-Κώτσου durem@hist.auth.gr
Βασική βιβλιογραφία για την παρούσα διάλεξη Renfrew, C. & Bahn, P. 2001 Αρχαιολογία. Κεφάλαιο 3
Οικισμοί, ανθρώπινη δραστηριότητα και η επιφανειακή έρευνα - Τι είδους κατάλοιπα αφήνει κάθε τύπος κοινωνίας; -
Η ταξινόμηση των κοινωνιών (Renfrew & Bahn, 2000)
Ανακάλυψη αρχαιολογικών θέσεων Ανασκαφή
Ανακάλυψη αρχαιολογικών θέσεων Επιφανειακή έρευνα
Αρχαιολογική έρευνα πεδίου Παραδοσιακά η έρευνα στο πεδίο περιοριζόταν σχεδόν αποκλειστικά στα πλαίσια της ανακάλυψης και της ανασκαφής μεμονωμένων θέσεων. Ενώ η ανασκαφή μεμονωμένων θέσεων παραμένει πρωτίστης σημασίας, το ενδιαφέρων της σύγχρονης έρευνας έχει επεκταθεί στην εξερεύνηση ολόκληρων περιοχών, καθώς ευρύ φάσμα μαρτυριών βρίσκονται «εκτός θέσεων» και παρέχουν σημαντικές πληροφορίες γύρω από την εκμετάλλευση του περιβάλλοντος στο παρελθόν (π.χ. παλαιολιθικά και μεσολιθικά σκόρπια εργαλεία έως αρχαίοι δρόμοι, καλλιεργούμενα εδάφη κλπ).
Αναγνώριση από έδαφος Οι θέσεις μπορεί να εντοπίζονται, μεταξύ άλλων, και με την αναζήτηση καταλοίπων στο έδαφος: Επιφανειακή έρευνα Ανίχνευση του υπεδάφους με τη χρήση ακίνδυνων συσκευών μέτρησης από απόσταση.
Επιφανειακή έρευνα (αναγνωριστική τοπογραφική έρευνα) - Survey
Επιφανειακή έρευνα (Survey) Η τοπογραφική έρευνα εντοπίζει τις θέσεις με βάση τα κατάλοιπα που βρίσκονται στην επιφάνεια του εδάφους (π.χ. απομεινάρια τοίχων, κινητά ευρήματα). Δίνει στοιχεία για την κατανομή των θέσεων σε μια συγκεκριμένη περιοχή προσφέροντας στοιχεία για την οργάνωση των κοινωνιών στο παρελθόν (οικιστικά πρότυπα). Σε αντίθεση με την ανασκαφή είναι οικονομική, γρήγορη και σχετικά μη καταστροφική.
Επιφανειακή έρευνα παράδειγμα: Kythera island project (google) Η σύγχρονη επιφανειακή έρευνα δεν στοχεύει πλέον μόνο στην αναγνώριση των θέσεων και την καταγραφή ή την συλλογή των επιφανειακών τεχνουργημάτων, αλλά και στη μελέτη της κατανομής των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στον χώρο (π.χ. καλλιέργεια της γης, χώροι κατοίκησης, κλπ), των σχέσεων ανάμεσα στους ανθρώπους και στις φυσικές πηγές (π.χ. νερού, αργίλου, μαρμάρου), των διαφορών μεταξύ των περιοχών, των αλλαγών στον πληθυσμό μιας περιοχής με την πάροδο του χρόνου κλπ.
Επιφανειακή έρευνα στη Μήλο (Renfrew & Bahn 2001: 75) Ένας από τους στόχους ήταν η διερεύνηση πως ο αριθμός, το μέγεθος και η τοποθεσία των θέσεων μεταβλήθηκαν στον χρόνο; Αν η θέση Φυλακωπή της ΕΧ ήταν η μόνη εγκατάσταση στη Μήλο κατά τη 2 η χιλιετία π.χ. Εφαρμόστηκε συστηματική τυχαία δειγματοληψία με τομές (ταινίες) φάρδους 1 χιλ σε διαστήματα 5 χιλ. Οι θέσεις χρονολογήθηκαν και χαρτογραφήθηκαν. Αποτελέσματα: αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός θέσεων (47 στο 130) και αποδείχθηκε πολύ μεγαλύτερη πυκνότητα των θέσεων, αναγνωρίστηκαν μεταβολές στον αριθμό κι στο μέγεθος των θέσεων με αύξηση πληθυσμού στην ΥΕΧ και Ύστερη Ρωμαϊκή περίοδο.
Οι αλλαγές στον αριθμό των θέσεων με την πάροδο του χρόνου
Επιφανειακή έρευνα παράδειγμα: Kythera island project (google) Η εύρεση και η καταγραφή θέσεων και στοιχείων είναι το πρώτο στάδιο της επιτόπιας έρευνας. Το επόμενο είναι ο προσδιορισμός του μεγέθους, του τύπου (π.χ. καταυλισμός, αγροικία, πόλη) και της διάταξης των θέσεων σε μια περιοχή. Αυτό γίνεται μέσω μελέτης της κατανομής των διασωθέντων στοιχείων, της καταγραφής και ενδεχομένως της συλλογής των τεχνουργημάτων από την επιφάνεια του εδάφους.
Επιφανειακή έρευνα στην πράξη Ορίζονται τα όρια της περιοχής που θα ερευνηθεί (π.χ. νησί, κοιλάδα) Ερευνάτε η ιστορία της περιοχής (π.χ. προϋπάρχουσα αρχαιολογική έρευνα, γεωλογική ιστορία, ανθρώπινες δραστηριότητες, κλπ.) για να εξοικειωθεί ο ερευνητής με την προηγούμενη αρχαιολογική έρευνα, να εκτιμήσει την έκταση στην οποία μπορεί να έχουν καλυφθεί ή απομακρυνθεί τα επιφανειακά υλικά κλπ.
Επιφανειακή έρευνα στην πράξη Ο σχεδιασμός (στρατηγική, μέθοδος) της επιφανειακής έρευνας θα εξαρτάται και από τον χρόνο σε συνάρτηση με τις οικονομικές πηγές που διαθέτει, όπως και από την ορατότητα στην περιοχή (περιβαλλοντική - άνυδρο / τροπικό, γεωμορφολογική)
.... τοπία
Επιφανειακή έρευνα στην πράξη Ο σχεδιασμός (στρατηγική, μέθοδος) θα εξαρτάται και από τι είδους κατάλοιπα αφήνει κάθε είδους δραστηριότητα.
Επιφανειακή έρευνα στην πράξη όπως και κάθε τύπος κοινωνίας (π.χ. κοινωνίες κυνηγώντροφοσυλλεκτών ή νομάδες κτηνοτρόφων αφήνουν πολύ διαφορετικό και αραιότερο ίχνος στο τοπίο από ότι οι γεωργικές ή αστικές κοινωνίες)
Επιφανειακή έρευνα στην πράξη
Επιφανειακή έρευνα Δυο «τύποι» επιφανειακής έρευνας: Μη συστηματική Συστηματική: - εκτεταμένη και εντατική
Μη συστηματική επιφανειακή έρευνα Είναι πιο περιορισμένη και λιγότερο εντατική (π.χ. επιφανειακή διερεύνηση ενός αγρού). Ένα από τα μειονεκτήματα τέτοιας έρευνας είναι η πιθανότητα επικέντρωσης της προσοχής στις περιοχές που φαίνονται πλουσιότερες και να παραβλεφθούν θέσεις με λιγότερο υλικό (διαφορετικό, πιο αραιό) με αποτέλεσμα να μην καταγραφεί η ποικιλότητα που σχετίζεται με διαφορετικές περιόδους.
Συστηματική επιφανειακή έρευνα Εφαρμόζεται με ένα πιο συστηματικό τρόπο καθώς διεξάγεται με εφαρμογή συστήματος πλεγμάτων, όπου οι τομείς ερευνώνται συστηματικά. Έτσι, κανένα τμήμα της περιοχής δεν υποεκπροσωπείται στη μελέτη. Αυτή η μέθοδος κάνει ευκολότερο τον σχεδιασμό της τοποθεσίας των ευρημάτων καθώς η ακριβής θέση τους είναι πάντα γνωστή.
Συστηματική επιφανειακή έρευνα Ο στόχος της επιφανειακής έρευνας είναι η εύρεση και η καταγραφή θέσεων και στοιχείων, αλλά και ο προσδιορισμός του μεγέθους, του τύπου και της διάταξης των θέσεων. Ο τρόπος να αποκτηθεί μια εικόνα της έκτασης και της διάταξης μιας θέσης είναι να μελετηθεί η κατανομή των διασωθέντων στοιχείων και να καταγραφούν (ίσως και να συλλεχθούν) τα κινητά ευρήματα που βρίσκονται στην επιφάνεια του εδάφους.
Συστηματική επιφανειακή έρευνα Αυτή η μέθοδος κάνει ευκολότερο τον σχεδιασμό της τοποθεσίας των ευρημάτων γιατί καταγράφεται αναλυτικά η ακριβής θέση τους.
Συστηματική επιφανειακή έρευνα Σχετική πυκνότητα των διαφόρων ευρημάτων μπορεί να υποδείξει την διαφορετική εντατικότητα στη χρήση του χώρου, αλλά και τις διαφορετικές δραστηριότητες (π.χ. εργαστήρια, περιοχές σφαγής, δημόσιοι χώροι, κλπ.). Συχνά συνδυάζεται με περιορισμένες ανασκαφές.
Συστηματική επιφανειακή έρευνα Χαρτογράφηση είναι το κλειδί για την ακριβέστερη καταγραφή των δεδομένων (παράδειγμα το Teotihuacán). Τοπογραφικοί χάρτες Επιπεδομετρικοί χάρτες
Συστηματική επιφανειακή έρευνα Τοπογραφικοί χάρτες παρουσιάζουν υψομετρικές διαφορές (φυσικό ανάγλυφο) με τη βοήθεια περιγραμμάτων κ συμβάλλουν στον συσχετισμό των αρχαίων κατασκευών με τον περιβάλλοντα χώρο. Τοπογραφικοί χάρτες Επιπεδομετρικοί χάρτες
Συστηματική επιφανειακή έρευνα Επιπεδομετρικοί χάρτες επικεντρώνουν την προσοχή στις σχέσεις των διαφορετικών δεδομένων (π.χ. κτηρίων) μεταξύ τους. Τοπογραφικοί χάρτες Επιπεδομετρικοί χάρτες
Συστηματική επιφανειακή έρευνα - δειγματοληψία - Οι αρχαιολόγοι δεν μπορούν συνήθως να ανταπεξέλθουν στον χρόνο κι στα χρήματα που απαιτούνται για να εξερευνήσουν πλήρως το σύνολο μιας θέσεις ή όλες τις θέσεις σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Έτσι, απαιτείται κάποιο είδος δείγματος.
Συστηματική επιφανειακή έρευνα - δειγματοληψία - 1. Απλό τυχαίο δείγμα (τυχαία επιλογή περιοχών). 2. Στρωματογραφημένο τυχαίο δείγμα όπου η περιοχή κατανέμεται σε φυσικές ζώνες (π.χ. καλλιεργήσιμη γη κ δάσος). Τα τετράγωνα επιλέγονται με τη διαδικασία τυχαίου αριθμού με τη διαφορά ότι κάθε ζώνη έχει αριθμό τετραγώνων ανάλογο με τη περιοχή (π.χ. δάσος αποτελεί το 85% της περιοχής = 85 % τετραγώνων).
Συστηματική δειγματοληψία Επιλογή τετραγώνων πλέγματος σε κανονικά διαστήματα
Συστηματική επιφανειακή έρευνα Τα αποτελέσματα είναι περισσότερο αξιόπιστα σε μακροπρόθεσμα προγράμματα που καλύπτουν επανειλημμένα την περιοχή γιατί η ορατότητα των θέσεων και ευρημάτων μπορεί να ποικίλλει (εποχή έντονης βλάστησης, όργωμα )
Αξιοπιστία των επιφανειακών ευρημάτων Κατά πόσο τα επιφανειακά ίχνη αντανακλούν στην πραγματικότητα τις κατανομές κάτω από το έδαφος (διαφορά μεταξύ ρηχών θέσεων με λίγες φάσεις και αυτών με πολλές σε βάθος χρόνου). Η επιτόπια έρευνα συχνά συνδυάζεται με την ανασκαφή. Η ανασκαφή καλύπτει μικρότερη έκταση από ότι η επιφανειακή έρευνα. Μπορεί να δώσει πολλά στοιχεία για μια θέση και μπορεί να γίνει μόνο μια φορά, ενώ η επιφανειακή έρευνα θα δώσει λιγότερα στοιχεία για μια θέση σε σχέση με την ανασκαφή. Όμως, μπορεί να προσφέρει στοιχεία για περισσότερες θέσεις και μπορεί να επαναληφθεί.
Ανίχνευση κάτω από το έδαφος Γεωλογικά «Καρώτα» (geological cores) Διερεύνηση περιεχομένου των κτισμάτων Γεωφυσικές τεχνικές: Ηλεκτρομαγνητικά κύματα και ηλεκτρικές δονήσεις Μαγνητικές μέθοδοι
Μέτρηση από απόσταση κάτω από την επιφάνεια Subsurface detection
Μέτρηση από απόσταση κάτω από την επιφάνεια Remote sensing beneath the surface Είναι μη καταστροφικές τεχνικές οι οποίες προσφέρουν στοιχεία για επιμέρους θέσεις. Πρόκειται για γεωφυσικές μεθόδους μέτρησης από απόσταση, οι οποίες περιλαμβάνουν ποικίλες μορφές ενέργειας που περνάνε μέσα από το έδαφος ανιχνεύοντας ανωμαλίες κάτω από την επιφάνεια: Ηχοβολιστικές μέθοδοι Μέτρηση του γήινου μαγνητικού πεδίου Ηλεκτρομαγνητικά κύματα κι ηλεκτρικές δονήσεις
Γεωλογικά «Καρώτα» (geological cores)
Μέθοδος ηλεκτρικής αντίστασης Electrical resistivity Τους ποικίλους βαθμούς υπόγειας αντίστασης που πέρασε ανάμεσα στα ηλεκτρόδια τοποθετημένα στο έδαφος μετρά ένας μετρητής αντίστασης συνδεδεμένος με αυτά.
Μαγνητικές μέθοδοι (Magnetic Survey Methods)
Μαγνητικές μέθοδοι (Magnetic Survey Methods) Είναι οι συχνότερα εφαρμοσμένες στην αρχαιολογία γιατί συμβάλουν στην ανακάλυψη κατασκευών από ψημένο πηλό (π.χ. σπίτια, εστίες και φούρνοι ), σιδερένιων αντικειμένων, ορυγμάτων κλπ. Όλα αυτά τα θαμμένα στοιχεία παράγουν ασήμαντες, αλλά μετρήσιμες αλλοιώσεις στο γήινο μαγνητικό πεδίο. Οι αιτίες ποικίλουν σύμφωνα με το υλικό, αλλά όλες βασίζονται στην παρουσία του σιδήρου ακόμη και όταν πρόκειται για μηδαμινά ποσά.
Μαγνητικές μέθοδοι (Magnetic Survey Methods) Παράδειγμα: οι κόκκοι οξειδίου του σιδήρου σε άψητο πηλό έχουν μαγνητισμό τυχαία προσανατολισμένο, ενώ στο ψημένο πηλό (700 βαθμούς κελσίου) θα είναι σταθεροποιημένο μόνιμα προς την κατεύθυνση του γήινου μαγνητισμού.
Μαγνητικές μέθοδοι (Magnetic Survey Methods) Εστίες και άλλες θερμικές κατασκευές (ψημένος πηλός) έχουν διαφορετικό μαγνητισμό από λάκκους, τάφρους, λίθινους τοίχους κλπ.) Αυτές οι διαφορές στον μαγνητισμό εμφανίζονται ως ανωμαλίες και καταγράφονται με μαγνητικά όργανα που παράγουν σχέδια.
Μαγνητικές μέθοδοι (Magnetic Survey Methods) Σημεία με κόκκινο χρώμα σχετίζονται με μέταλλο πλούσιο σε σίδηρο Tell el Balamun (Egypt)
Μαγνητικές μέθοδοι Παράδειγμα: οι κόκκοι οξειδίου του σιδήρου σε άψητο πηλό έχουν μαγνητισμό τυχαία προσανατολισμένο, ενώ στο ψημένο πηλό (700 βαθμούς κελσίου) θα είναι σταθεροποιημένο μόνιμα προς την κατεύθυνση του γήινου μαγνητισμού. Αυτές οι διαφορές στην μαγνητική ευαισθησία καταγράφονται με μαγνητικά όργανα που παράγουν σχέδια (π.χ. χάρτης πυκνότητας κουκίδων Παλιάμπελα Κολινδρού οι μαύρες περιοχές αντιπροσωπεύουν τις μεγαλύτερες ανωμαλίες στο τοπικό μαγνητικό πεδίο).
Παλιάμπελα Κολινδρού οι μαύρες περιοχές αντιπροσωπεύουν τις μεγαλύτερες ανωμαλίες στο τοπικό μαγνητικό πεδίο
Γεωλογικά «Καρώτα» (geological cores)
Γεωλογικά «Καρώτα» (geological cores)
Ενδείξεις θαμμένων αρχαίων από την βλάστηση
Ενδείξεις θαμμένων αρχαίων από την βλάστηση
Ενδείξεις θαμμένων αρχαίων από την βλάστηση