6. Κατάρρευση και παλινόρθωση της κομφουκιανικής Κίνας Στα μέσα του 19 ου αιώνα η Κίνα γνώρισε εσωτερική κατάρρευση όμοια σε κλίμακα με την κρίση του 17 ου αιώνα. Όπως τότε έτσι και κατά τις δεκαετίες του 1850 και 1860 μειώθηκε σημαντικά ο πληθυσμός της Κίνας λόγω πολλαπλών λιμών, εμφύλιων πολέμων και εκτεταμένης διασάλευσης της τάξης. Άλλη ομοιότητα ήταν η άφιξη ξένων στρατευμάτων στα περίχωρα του Πεκίνου αναδεικνύοντας την αδυναμία της Κίνας έναντι εξωτερικών αντιπάλων. Υπήρχαν ωστόσο και σημαντικές διαφορές τόσο στη φύση των δύο κρίσεων όσο και στην έκβασή τους. Από τη μια πλευρά στην κρίση του 19 ου αιώνα απειλήθηκε για πρώτη φορά σοβαρά το ίδιο το κομφουκιανικό σύστημα. Από την άλλη πλευρά η υφιστάμενη δυναστεία κατόρθωσε στον 19 ο αιώνα να ξεπεράσει την κρίση έπειτα από μια θριαμβευτική αναβίωση του κομφουκιανισμού. Οι μακροπρόθεσμες ρίζες της κατάρρευσης του 19 ου αιώνα βρίσκονται στη στασιμότητα της κινεζικής οικονομίας από τα τέλη του 18 ου αιώνα, που οδηγούσε μεγαλύτερα τμήματα του αυξανόμενου πληθυσμού της σε οριακές συνθήκες επιβίωσης. Ως εκ τούτου οι περιστασιακές πλημμύρες, ξηρασίες, παγεροί χειμώνες και άλλοι παράγοντας μείωσης της αγροτικής παραγωγής προκαλούσαν κατά τόπους λιμούς. «Ούτε ένας χρόνος δεν περνάει που να μην πεθάνει ένας τρομακτικός αριθμός ανθρώπων σε κάποια μέρη της Κίνας», διαπίστωνε ένας δυτικός ιεραπόστολος, που έζησε στην Κίνα από το 1839 ως το 1851. 1 Στην κινεζική κοινωνία άρχισαν ως εκ τούτου από τα τέλη του 18 ου αιώνα να παρουσιάζονται φαινόμενα νέων λατρειών, που αντίβαιναν στον κυρίαρχο κομφουκιανισμό και στρέφονταν ενάντια στη δυναστεία Τσινγκ. Η πρώτη που πήρε επικίνδυνες διαστάσεις ήταν η λατρεία του Λευκού Λωτού, που κατέληξε σε εξέγερση κατά των Τσινγκ το 1796 με 1804 σε κεντρικές περιοχές της κινεζικής ενδοχώρας. Η σέκτα συνέχισε να υφίσταται μετά την καταστολή της εξέγερσης, λειτουργώντας ως μυστικό όχημα παράνομων αντιπολιτευτικών ρευμάτων στην κινεζική κοινωνία. 2 Το κλίμα χειροτέρεψε για τη δυναστεία Τσινγκ με τη συνθήκη της Νατζίνγκ μετά τον πρώτο πόλεμο του οπίου. Μπορεί οι κινεζικές παραχωρήσεις να έμοιαζαν ως μικρό κόστος της δυναστείας Τσινγκ για τον πρόσκαιρο κατευνασμό κάποιων «βαρβάρων», από τη σκοπιά όμως του αναδυόμενου κινεζικού εθνικισμού υπήρξαν ταπεινωτικές για το εθνικό γόητρο. Το γεγονός ότι οι Τσινγκ ήταν ξένη δυναστεία τους καθιστούσε ιδιαίτερα ευάλωτους σε ψιθύρους περί μειοδοσίας. Το κύρος της δυναστείας πλήγηκε περεταίρω από ασυνήθιστα μεγάλο αριθμό πλημμυρών και λιμών το 1846-1848. 3 Το 1850 ξέσπασε στη νότια ενδοχώρα της Κίνας η εξέγερση του κινήματος Ταϊπίνγκ, μιας προτεσταντικής αίρεσης υπό τον Χονγκ Σιουτσουάν που πίστευε ότι ήταν γιός του Θεού και μικρότερος αδελφός του Ιησού Χριστού (πολλοί Γάλλοι της εποχής είδαν το κίνημα Ταϊπίνγκ ως άλλη μια αρνητική παρενέργεια της Μεταρρύθμισης του Λούθηρου). Σε αντίθεση με κινεζικές θρησκευτικές παραδόσεις όπως ο Ταοϊσμός και ο Βουδισμός, που παρέπεμπαν στην εσωτερική γαλήνη και επομένως στην ειρηνική συμπεριφορά, το κίνημα Ταϊπίνγκ μπορούσε να αξιοποιήσει πολλών αιώνων χριστιανικής αιτιολόγησης της ένοπλης βίας ενάντια σε αλλόθρησκους και ως εκ τούτου κατόρθωσε να στρατολογήσει φανατικούς 1 Landes, Wealth and Poverty of Nations, σελ. 345-346. 2 Fairbank, China: A New History, σελ. 189-191. Spence, Search for Modern China, σελ, 166-167. 3 Fairbank, China: A New History, σελ. 206.
πολεμιστές. Οι οπαδοί του Ταϊπίνγκ, που σημαίνει ουράνιο βασίλειο, αψηφούσαν τους κανόνες κόμμωσης που είχαν επιβάλει οι Μαντσού κατά τον 17 ο αιώνα, άφηναν τα μαλλιά τους να μεγαλώνουν ελεύθερα τόσο στο μπροστινό όσο και στο πίσω μέρος της κεφαλής, χωρίς την πίσω κοτσίδα των Μαντσού, και ως εκ τούτου θεωρήθηκαν από το κινεζικό κατεστημένο ως οι «αντάρτες με τα μακριά μαλλιά». Το 1852 οι Ταϊπίνγκ ξεχύθηκαν από τις αρχικές ορεινές βάσεις τους στη νοτιότερη επαρχία της Κίνας και μέσα σε ένα χρόνο κατάκτησαν μεγάλες περιοχές της νότιας Κίνας με αποκορύφωμα την κατάκτηση της Ναντζίνγκ το 1853. Η νότια πρωτεύουσα έγινε η νέα έδρα του ουράνιου βασιλείου του Χονγκ Σιουτσουάν. Ο Χονγκ υιοθέτησε ριζοσπαστικές πολιτικές, όπως πλήρη απαγόρευση του οπίου, της πορνείας και του αλκοόλ, ριζικό αναδασμό της αγροτικής γης, καθώς και διαχωρισμό και σχετική ισότητα μεταξύ των φίλων (ο στρατός των Ταϊπίνγκ είχε και καθαρά γυναικείες μονάδες). Δημιούργησε επίσης τη δική του δημόσια διοίκηση με βάση ένα σύστημα εξετάσεων επάνω στη Βίβλο και σε δικά του κείμενα. Για τους Τσίνγκ η απώλεια του Κάτω Γιάνγκτζε, της ευπορότερης περιοχής της Κίνας, ήταν καταστροφή. Ωστόσο στην πράξη ο έλεγχος των Ταϊπίνγκ σε μεγάλες περιοχές της νότιας Κίνας περιοριζόταν σε σημαντικό βαθμό στα αστικά κέντρα, καθώς οι κομφουκιανοί λόγιοι ευγενείς αντιστέκονταν στην επαρχία οργανώνοντας τοπικές πολιτοφυλακές. 4 Το 1851 ξέσπασε η εξέγερση των Νιάν στη βορειοανατολική Κίνα, έπειτα από νέες καταστροφικές πλημμύρες. Οι Νιάν ήταν ουσιαστικά συνομοσπονδία ληστρικών συμμοριών μεγάλων διαστάσεων και με στρατιωτική οργάνωση. Αν και δεν φαίνεται να αριθμούσαν πάνω από 50.000 πολεμιστές, ήταν δυσανάλογα αποτελεσματικοί στα πεδία των μαχών. Κατόρθωσαν να αναπτύξουν ισχυρά οχυρά στις περιοχές που ήλεγχαν, οι οποίες παρεμβάλλονταν μεταξύ του αυτοκρατορικού κέντρου στο Πεκίνο και της Ναντζίνγκ στην πλούσια περιοχή του Κάτω Γιάγκτζε. Η εξέγερση των Νιάν συνέβαλε αποφασιστικά στις επιτυχίες των Ταϊπίνγκ νοτιότερα. 5 Το 1855 ξέσπασε μουσουλμανική εξέγερση σε επαρχίες στη νοτιοδυτική Κίνα. Σε αυτήν προστέθηκε το 1862 η ανεξάρτητη εξέγερση των Μουσουλμάνων στη βορειοδυτική Κίνα, δημιουργώντας τέταρτο εσωτερικό μέτωπο για τη δυναστεία των Τσινγκ. 6 Εν τω μεταξύ οι Βρετανοί πίεζαν για αλλαγές στη συνθήκη της Ναντζίνγκ, επιδιώκοντας μεταξύ άλλων να ανοίξει η Κίνα πολύ περισσότερο στο δυτικό εμπόριο, να δεχθεί μόνιμο βρετανό πρέσβη στο Πεκίνο και να νομιμοποιήσει τις εισαγωγές του οπίου. Η Κίνα αντιστάθηκε στις βρετανικές πιέσεις και οι σχέσεις μεταξύ Κινέζων και Βρετανών ήταν περιστασιακά τεταμένες στην Καντόν και άλλα λιμάνια. Το 1856, μετά το τέλος του Κριμαϊκού Πολέμου που είχε απορροφήσει τις ενέργειες της Βρετανίας, ο βρετανός πρωθυπουργός Palmerston αποφάσισε να προχωρήσει σε νέα στρατιωτική επέμβαση στην Κίνα με πρόφαση τη σύλληψη του πληρώματος ενός βρετανικού πλοίου από τις αρχές της Καντόν. Αξίζει να σημειωθεί, ότι ο Palmerston έχασε τη σχετική ψηφοφορία στη Βουλή των Κοινοτήτων το 1857, προκήρυξε εκλογές και εξασφάλισε μεγάλη εκλογική νίκη. 7 Το 1858 οι διαπραγματευτές των δύο πλευρών κατέληξαν στη συμφωνία του Τιαντζίν, με την οποία η Κίνα θα δεχόταν τις βρετανικές θέσεις. Η κινεζική κυβέρνηση στο Πεκίνο ωστόσο αρνήθηκε να επικυρώσει τη συνθήκη. Όταν η βρετανική στρατιωτική δύναμη υπό τον Λόρδο Elgin υπέστη στα μέσα του 1859 4 Spence, Search for Modern China, σελ, 170-178. 5 Spence, Search for Modern China, σελ, 184-188. 6 Spence, Search for Modern China, σελ, 189-193. 7 Roberts, Modern China, σελ. 36-39.
σοβαρές απώλειες σε ενέδρα, η πλευρά των σκληροπυρηνικών στην Απαγορευμένη Πόλη αναθάρρησε και υιοθέτησε πιο σκληρή στάση. Ήταν λάθος κίνηση. Έχοντας απέναντί της ισχυρές εσωτερικές ανταρσίες, η αυτοκρατορία των Τσινγκ δεν χρειαζόταν να προσθέσει ισχυρούς εξωτερικούς εχθρούς. Το 1860 κινήθηκε ενάντια στο Πεκίνο ισχυρό γαλλοβρετανικό εκστρατευτικό σώμα 17.500 οπλιτών, το οποίο υπερτερούσε έναντι των κινεζικών στρατών σε τεχνολογία, εκπαίδευση, πειθαρχία και οργάνωση. Καθώς η δυτική δύναμη πλησίαζε στο Πεκίνο τον Σεπτέμβριο, ο Elgin έστειλε νέα διπλωματική αποστολή για να διαπραγματευθεί το κλείσιμο της σύρραξης. Ένας πρίγκιπας των Τσινγκ όμως αιχμαλώτισε τη βρετανική διπλωματική αποστολή, σκότωσε αρκετά μέλη της έπειτα από βασανιστήρια και έφερε αλυσοδεμένο στο Πεκίνο τον επικεφαλής της. Οι Δυτικοί αντέδρασαν με προέλαση ως το Πεκίνο, επιφέροντας τρομερές απώλειες σε όσες κινεζικές δυνάμεις επιδίωξαν να τους αναχαιτίσουν. Τον Οκτώβριο του 1860 το γαλλοβρετανικό σώμα έφτασε στα περίχωρα του Πεκίνου και λεηλάτησε τα Θερινά Ανάκτορα των Τσινγκ. Σε αυτήν τη συγκυρία έμοιαζε σε πολλούς σαν η δυναστεία Τσινγκ να είχε απολέσει την εντολή του ουρανού. Η κεντρική κυβέρνηση ήταν διχασμένη μεταξύ των σκληροπυρηνικών, που ήθελαν ο αυτοκράτορας Σιανφένγκ να αποδράσει στην Μαντζουρία, και των μετριοπαθών, που συμβούλευαν τον αυτοκράτορα να παραμείνει στο Πεκίνο και να δεχθεί τους δυτικούς όρους. Τελικά ο αυτοκράτορας διέφυγε στη Μαντζουρία μαζί με τους σκληροπυρηνικούς, αφήνοντας στο Πεκίνο τον αδελφό του πρίγκιπα Γκονγκ να αναλάβει τις διαπραγματεύσεις με τους Δυτικούς. Ο Γκονγκ δέχθηκε τους όρους της συνθήκης της Τιαντζίν και επιπλέον παραχώρησε στη Βρετανία την Καουλούν, ένα κομμάτι ηπειρωτικής γης απέναντι από το Χονγκ Κονγκ. Η Ρωσία, που λειτούργησε ως διαμεσολαβητής μεταξύ της Κίνας και των δύο δυτικών δυνάμεων, προσάρτησε εδάφη που της επέτρεψαν να αναπτύξει το Βλαδιβοστόκ. 8 Η αποδοχή από την Κίνα του δυτικού συστήματος των «άνισων συνθηκών» ήταν μεν ταπεινωτική, προσέφερε ωστόσο σανίδα σωτηρίας στη δυναστεία Τσινγκ. Όπως παρατήρησε ο πρίγκιπας Γκονγκ, μετά τη σύναψη της συμφωνίας «οι βάρβαροι επέστρεψαν στην Τιαντζίν και απέπλευσαν προς τον Νότο», τηρώντας τα συμφωνηθέντα αντί να επιδιώξουν να κυριαρχήσουν στο Πεκίνο. 9 Κατά τη δεκαετία του 1860 οι δυτικές δυνάμεις υιοθέτησαν πολιτική συνεργασίας με την Κίνα, υποστηρίζοντας την παλινόρθωση του αυτοκρατορικού συστήματος και την ήττα των εσωτερικών εξεγέρσεων. Στον στρατιωτικό τομέα συστάθηκε σώμα δυτικών εθελοντών, η λεγόμενη «πάντα νικηφόρος στρατιά», που ηγήθηκε πρώτα από έναν αμερικανό τυχοδιώκτη και στη συνέχεια από τον ικανό βρετανό αξιωματικό Charles Gordon. Το σώμα αυτό συνέβαλε στις ήττες των εσωτερικών εξεγέρσεων. Στον οικονομικό τομέα ο βρετανός Robert Hart, διοικητής της κινεζικής αυτοκρατορικής υπηρεσίας τελωνείων στα λιμάνια με το δυτικό εμπόριο, βελτίωσε θεαματικά τα τελωνεία προσλαμβάνοντας διεθνές προσωπικό και λειτουργώντας τα αδέκαστα και αδιάφθορα. Οι Δυτικοί είχαν μεν επιβάλει στην Κίνα χαμηλούς δασμούς στο θαλάσσιο εξωτερικό εμπόριό της, η αύξηση όμως των εμπορικών ροών σε συνδυασμό με την αποτελεσματικότητα της υπηρεσίας τελωνείων εξασφάλισαν στην 8 Roberts, Modern China, σελ. 39-42. Spence, Search for Modern China, σελ, 179-184. 9 Teng & Fairbank, China s Response to the West, σελ. 47-48.
κεντρική κυβέρνηση της Κίνας μεγάλα έσοδα, σε μια εποχή που οι εμφύλιοι πόλεμοι και οι λιμοί είχαν επιφέρει τρομερή πτώση των εσωτερικών φορολογικών εσόδων. 10 Η κρίσιμη καμπή για τη δυναστεία Τσινγκ επήλθε το 1861, όταν απεβίωσε ο αυτοκράτορας Σιανφένγκ στη Μαντζουρία. Καθώς ο διάδοχός του ήταν ανήλικο παιδί, έπειτα από μια πάλη για την εξουσία επικράτησε ως ουσιαστικός ηγέτης της Κίνας ο πρίγκιπας Γκονγκ, ο οποίος στο επίπεδο της κεντρικής κυβέρνησης ηγήθηκε της παλινόρθωσης της κομφουκιανικής Κίνας. Καθώς στην Κίνα το όνομα του κάθε αυτοκράτορα δεν ήταν το ονοματεπώνυμο του αλλά ένα σύνθημα που συμβόλιζε το πνεύμα της εποχής του, ο νέος αυτοκράτορας ονομάσθηκε Τονγκτζί, που σημαίνει «επιστροφή στην τάξη». Επιπλέον η εποχή του συνδέθηκε από την κεντρική κυβέρνηση με την έννοια «τζονγκσίνγκ», που σήμαινε παλινόρθωση. Κάθε κομφουκιανός λόγιος γνώριζε, έχοντας μελετήσει την αυτοκρατορική ιστορία για τις αυτοκρατορικές εξετάσεις, ότι τέτοιες παλινορθώσεις είχαν λάβει χώρα τρεις φορές προηγουμένως στην κινεζική ιστορία, όταν δυναστείες που έμοιαζαν να είναι στα πρόθυρα της κατάρρευσης ανέκαμψαν θεαματικά. Η υιοθέτηση του ονόματος Τονγκτζί και του συνθήματος της παλινόρθωσης έδωσε στους κομφουκιανούς λόγιους ένα ερμηνευτικό σχήμα διεξόδου από την απελπιστική κατάσταση της Κίνας, εφόσον ακολουθούσαν τα κομφουκιανά ηθικά ιδεώδη, έμεναν πιστοί στη δυναστεία Τσινγκ και ενέτειναν τις κατά τόπους προσπάθειές τους ενάντια στις εξεγέρσεις. 11 Η παλινόρθωση επήλθε από έναν συνδυασμό κινήσεων της κεντρικής κυβέρνησης αφενός και βαρυσήμαντων περιφερειακών αξιωματούχων αφετέρου. Ο σημαντικότερος περιφερειακός αξιωματούχος που αναδείχθηκε σε αυτήν την περίοδο ήταν ο Τζενγκ Γκουοφάν, στον οποίο είχε αναθέσει η κεντρική κυβέρνηση κατά τη δεκαετία του 1850 την ανάπτυξη της άμυνας της νότιας επαρχίας Χουνάν. Κατά τη δεκαετία του 1860 το κύρος του Τζενγκ ξεπέρασε εκείνο οποιουδήποτε άλλου κινέζου αξιωματούχου, παρότι ο ίδιος δεν έφτασε στα ανώτατα κεντρικά κυβερνητικά αξιώματα. Ήταν υπόδειγμα κομφουκιανού λόγιου και πολιτικο-στρατιωτικού ηγέτη, μείγμα φιλοσόφου και ανθρώπου της πράξης, λιτός και αδιάφθορος, το ιδανικό σύμβολο της παλινόρθωσης της κομφουκιανικής τάξης. 12 Η πρώτη σημαντική επιτυχία του Τζενγκ Γκουοφάν ήταν η δημιουργία στην επαρχία Χουνάν του στρατού Σιάνγκ, που χρηματοδοτήθηκε από τοπικούς πόρους και επανδρώθηκε από τοπικούς λόγιους και χωρικούς. Κατά τη δεκαετία του 1850 οι στρατοί των λαβάρων της κεντρικής κυβέρνησης είχαν αποδειχθεί αδύναμοι, σε βαθειά παρακμή, με λίστες οπλιτών σε μεγάλο βαθμό εικονικές. Το Πεκίνο όμως δεν είχε τους απαραίτητους πόρους για να δημιουργήσει νέο κεντρικό στρατό. Βασίσθηκε ως εκ τούτου σε περιφερειακές πρωτοβουλίες όπως του Τζενγκ. Ο Τζενγκ επέλεξε πολύ προσεκτικά τους ανώτερους αξιωματικούς του πολλοί έγιναν επιφανείς αξιωματούχοι στο Πεκίνο κατά τις επόμενες δεκαετίες και εκείνοι με τη σειρά τους επέλεξαν πολύ προσεκτικά τους κατώτερους αξιωματικούς, καλλιεργώντας έτσι σχέσεις προσωπικής πίστης και αφοσίωσης σε όλη την ιεραρχία. 13 Ο στρατός Σιάνγκ του Τζενγκ Γκουοφάν στη νότια Κίνα αναμετρήθηκε με τις δυνάμεις των Ταϊπίνγκ, που αποτελούσαν την ισχυρότερη εξέγερση και τη μόνη 10 Spence, Search for Modern China, σελ, 177 και 203. Wright, Last Stand of Chinese Conservatism, σελ. 214-216. Η κινεζική αυτοκρατορική υπηρεσία τελωνείων είχε συσταθεί το 1854, κατά τη δεκαετία του 1860 όμως ενισχύθηκε κατά πολύ. 11 Wright, Last Stand of Chinese Conservatism, σελ. 41-50. Οι προηγούμενες παλινορθώσεις είχαν λάβει χώρα το 827-782 π.χ, το 25-57 μ.χ και το 756-762 μ.χ. 12 Wright, Last Stand of Chinese Conservatism, σελ. 73-75. 13 Spence, Search for Modern China, σελ, 177-178.
με αυτοκρατορικές βλέψεις. Από πλευράς στρατιωτικής στρατηγικής οι εκστρατείες και οι μάχες είχαν προβιομηχανικό χαρακτήρα, πολύ πιο κοντά στον Τριακονταετή Πόλεμο στην Ευρώπη (1618-1648) παρά στον Αμερικανικό Εμφύλιο Πόλεμο που λάμβανε χώρα ταυτόχρονα με τις εκστρατείες του Τζενγκ και ανήκε σαφώς στη βιομηχανική εποχή. Αξιοσημείωτη πάντως ήταν η έμφαση του Τζενγκ στην πολιτική διάσταση. Για να πάρει τον πληθυσμό με το μέρος του, φρόντιζε ο στρατός του να μην προβαίνει σε λεηλασίες και βιαιότητες κατά των αμάχων. Στόχος του ήταν, όπως έγραψε ο ίδιος, «να προστατέψει την κοινότητα και να υποστηρίξει τον κομφουκιανισμό». 14 Οι λόγιοι στην επαρχία στις περιοχές που ήλεγχαν οι Ταϊπίνγκ συνεργάζονταν πρόθυμα με τον Τζενγκ, με το ηθικό τους ανυψωμένο από το πολιτικό πρόγραμμα της παλινόρθωσης. Όταν ο στρατός του κατακτούσε μια περιοχή, ο Τζενγκ φρόντιζε να επαναλειτουργήσει γρήγορα η περιφερειακή δημόσια διοίκηση, ώστε να επανέλθει σύντομα η τάξη και η ομαλότητα. Σε ερημωμένες από μάχες, λεηλασίες και λιμούς περιοχές του Κάτω Γιάνκγτζε, που παραδοσιακά ήταν η πλουσιότερη περιφέρεια της Κίνας, ο Τζενγκ φρόντισε με πολιτικές επανακατοίκισής τους να ανακάμψει σχετικά γρήγορα ο πληθυσμός και η αγροτική παραγωγή τους. 15 Το 1860-1861 οι παραδοσιακές δυνάμεις των λαβάρων των Τσινγκ είχαν υποστεί συντριπτικές ήττες στον κάτω Γιάγκτζε. Στα επόμενα τρία χρόνια ο νέος στρατός του Τζενγκ άλλαξε τη ροή της αναμέτρησης, επιτυγχάνοντας τη μία νίκη μετά την άλλη. Το καλοκαίρι του 1864 ο στρατός του εισχώρησε στη Ναντζίνγκ, την πρωτεύουσα του Ταϊπίνγκ, καταλύοντας το καθεστώς του. Χιλιάδες οπαδοί του πάντως προτίμησαν να αυτοκτονήσουν παρά να παραδοθούν στις αυτοκρατορικές δυνάμεις. 16 Για να επανενσωματώσει τις περιοχές του Ταϊπίνγκ στο κομφουκιανικό αυτοκρατορικό σύστημα, ο Τζενγκ επανέφερε τις αυτοκρατορικές εξετάσεις με βάση τα κομφουκιανικά κείμενα. Φρόντισε επίσης να ανοίξουν νέα σχολεία και ιδιωτικές κομφουκιανικές ακαδημίες. Καθώς περίπου οι μισές από τις σπουδαίες βιβλιοθήκες της Κίνας βρίσκονταν στην ευρύτερη περιοχή του κάτω Γιάγκτζε και είχαν καταστραφεί από τους Ταϊπίνγκ, ο Τζενγκ δημιούργησε νέα τυπογραφεία για την επανεκτύπωση κομφουκιανικών κειμένων. Βιβλία που είχαν χαθεί στην Κίνα αναπληρώθηκαν με πρωτοβουλία άλλου λόγιου αξιωματούχου με την αγορά τους στην Ιαπωνία, η οποία ήδη στρεφόταν προς τη δυτική μάθηση. 17 Μετά την ήττα του Ταϊπινγκ η δυναστεία Τσινγκ δεν κινδύνευε πια να πέσει. Οι άλλες εσωτερικές εξεγέρσεις υπήρξαν μεν καταστροφικές για τις περιφέρειές στις οποίες έλαβαν χώρα, δεν αποτελούσαν ωστόσο απειλή για την κεντρική κυβέρνηση της Κίνας. Η ανάκαμψη της εύφορης περιφέρειας του Κάτω Γιάνγκτζε συνέβαλε στη συνολική οικονομική ανάκαμψη της Κίνας και στην αύξηση της εισροής των φόρων προς την κεντρική κυβέρνηση. Ως εκ τούτου η αυτοκρατορία είχε τους απαραίτητους πόρους για να προβεί στον επίπονο και πολυετή αγώνα μέχρι τη συντριβή των περιφερειακών εξεγέρσεων με μεθόδους εξουδετέρωσης ανταρτοπόλεμων. Ο αγώνας κράτησε μέχρι τη δεκαετία του 1870, η αίσια έκβασή του για την αυτοκρατορία πάντως ήταν ορατή ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1860. 18 14 Wright, Last Stand of Chinese Conservatism, σελ. 203. 15 Fairbank, China: A New History, σελ. 209-212. Wright, Last Stand of Chinese Conservatism, σελ. 77-79, 157-159 και 199-203. 16 Wright, Last Stand of Chinese Conservatism, σελ. 99-101. Spence, Search for Modern China, σελ, 178. 17 Wright, Last Stand of Chinese Conservatism, σελ. 130-131. 18 Spence, Search for Modern China, σελ, 184-193.
Παράλληλα με τον αγώνα ενάντια στις εξεγέρσεις, οι ηγέτες της Παλινόρθωσης προέβησαν σε περιορισμένα βήματα εκσυγχρονισμού της Κίνας. Μία βαρυσήμαντη πρωτοβουλία της κεντρικής κυβέρνησης ήταν η ίδρυση το 1861 του Τζόνγκλι Γιαμέν, ουσιαστικά ενός υπουργείου εξωτερικών για τη διαχείριση των σχέσεων της Κίνας με τα δυτικά κράτη, ουσιαστικός επικεφαλής του οποίου μπήκε ο πρίγκιπας Γκονγκ. Ενώ μέχρι τότε η Κίνα επιδίωκε να εντάσσει τις δυτικές δυνάμεις στη δική της σινοκεντρική διεθνή κοινωνία, με τους πολέμους του οπίου η ηγεσία της αντιλήφθηκε ότι η άνοδος της ισχύος των δυτικών μεγάλων δυνάμεων καθιστούσε την προσέγγιση αυτή ανέφικτη. Ως εκ τούτου αποφάσισε, όσον αφορά τις σχέσεις της με τα δυτικά κράτη, να προσαρμοσθεί στους κανόνες της δυτικής κοινωνίας των κυρίαρχων κρατών. Βέβαια σύμφωνα με τον πρίγκιπα Γκονγκ το Τζόνγκλι Γιαμέν «δεν μπορεί να έχει κύρος ανάλογο με τις άλλες παραδοσιακές κυβερνητικές υπηρεσίες, για να διατηρηθεί η διάκριση μεταξύ της Κίνας και ξένων χωρών». Έτσι στεγάστηκε εκτός της Απαγορευμένης Πόλης σε ένα μικρό και παλιό κρατικό κτίριο. 19 Παρά τη δυσκολία της κινεζικής ηγεσίας να προσαρμοσθεί στη δυτική αντίληψη περί της τυπικής ισότητας των κυρίαρχων κρατών, το Τζόνγκλι Γιαμέν έμαθε γρήγορα να εκμεταλλεύεται το δυτικό διεθνές δίκαιο προς όφελος της Κίνας. Το 1863 ένας αμερικανός ιεραπόστολος στην Κίνα έδωσε στο Τζόνγκλι Γιαμέν μεταφρασμένο στα κινεζικά το Henry Wheaton, Elements of International Law, το πιο διαδεδομένο βιβλίο διεθνούς δικαίου εκείνη την εποχή. Κατά τον Πόλεμο Πρωσίας με Δανία το 1864, όταν ένα πρωσικό πολεμικό σκάφος κατέλαβε τρία δανέζικα εμπορικά πλοία σε κινεζικά χωρικά ύδατα, η Κίνα απαίτησε την απελευθέρωση τους και αποζημίωση για την ίδια. Η Κίνα απαγόρευσε επίσης σε πλοία του αποσχισθέντος αμερικανικού Νότου να εισέρχονται σε κινεζικά λιμάνια, για να αποτρέψει τυχόν δυτική επέμβαση στους δικούς της εμφύλιους πολέμους. Επιπλέον μπόρεσε να περιορίσει τις βλέψεις των δυτικών εμπόρων σε βάρος της μέσω της εμμονής της στο γράμμα των συνθηκών που καθόριζαν το καθεστώς των λιμένων της. Παρακολουθώντας τον αγγλικό τύπο της Σαγκάης, το Τζόνγκλι Γιαμέν έβλεπε τη δυσφορία που αυτό προκαλούσε στους βρετανούς εμπόρους και τις πιέσεις τους προς την βρετανική κυβέρνηση για να αναγκασθεί η Κίνα να τους δώσει ευνοϊκότερους όρους. Η βρετανική κυβέρνηση ωστόσο έμεινε πιστή στην αρχή pacta sunt servanta (τα συμφωνηθέντα πρέπει να τηρούνται) και απέρριψε τις αιτιάσεις τους. 20 Στην προσπάθειά τους να κατανοούν καλύτερα τα δυτικά κράτη, οι κινέζοι ηγέτες δημιούργησαν σχολές ξένων γλωσσών στο Πεκίνο το 1862, στη Σαγκάη το 1863 και στην Καντόν το 1864. Το 1868 ιδρύθηκε στην παραθαλάσσια Φουτζιάν σχολή αγγλικών, γαλλικών, ναυσιπλοΐας και μηχανικών. Κατά την ίδια περίοδο επιτράπηκε σε αμερικανούς ιεραποστόλους να ιδρύσουν τα πρώτα δυτικού τύπου πανεπιστήμια στην Κίνα. Το 1865 δημιεύθηκε στα κινέζικα το σύνολο της γεωμετρίας του Ευκλείδη με πρόλογο του ίδιου του Τζενγκ Γκουοφάν. Ένας από τους λόγους για την απόφαση της κινεζικής ηγεσίας να υιοθετήσει κάποια πρώτα 19 Wright, Last Stand of Chinese Conservatism, σελ. 228-231. Spence, Search for Modern China, σελ, 199-200. 20 Wright, Last Stand of Chinese Conservatism, σελ. 237-238. Spence, Search for Modern China, σελ, 200-207. Ο ιησουίτης Matteo Ricci είχε δημοσιεύσει στα κινέζικα αποσπάσματα της ευκλείδειας γεωμετρίας τρεις αιώνες νωρίτερα.
βήματα δυτικής εκπαίδευσης ήταν ο φόβος, μήπως η Ιαπωνία προχωρήσει πιο γρήγορα και γίνει απειλητική για την Κίνα. 21 Με πρωτοβουλία του Τζενγκ Γκουοφάν ιδρύθηκε στη Σαγκάη στα μέσα της δεκαετίας του 1860 ένα δυτικού τύπου εργοστάσιο πολεμικών υλικών, συμπεριλαμβανόμενων και ατμόπλοιων με βάση αμερικανική τεχνολογία που απέκτησε ένας απεσταλμένος του Τζενγκ από αμερικανική εταιρεία στη Μασαχουσέτη. Σύντομα προστέθηκε και δεύτερο εργοστάσιο και ναυπηγείο πολεμικών υλικών στη Φουτζού. Αυτές οι πρωτοβουλίες ήταν χαρακτηριστικές του λεγόμενου «κινήματος για την αυτό-ισχυροποίηση», μιας προσπάθειας δηλαδή των ηγετών της Παλινόρθωσης να αυξήσουν τη στρατιωτική ισχύ της Κίνας. 22 Το 1862, όταν το πρόγραμμα της Παλινόρθωσης βρισκόταν ακόμα στην αρχή του, η αγγλική εφημερίδα North China Herald έγραφε: «Η Κίνα σε αυτήν την εποχή διέρχεται μέσα από μια μεταβατική κατάσταση στις εσωτερικές και εξωτερικές υποθέσεις της, που κατά πάσα πιθανότητα μπορεί να είναι σημείο καμπή για τη μοίρα της στις μελλοντικές γενιές.» 23 Δυστυχώς για την Κίνα η εκτίμηση αυτή δεν επαληθεύθηκε. Η Παλινόρθωση κατόρθωσε να αποσοβήσει την άμεση κατάρρευση της κομφουκιανικής αυτοκρατορίας και να της δώσει ακόμα μερικές δεκαετίες ζωή. Όσο επιτυχημένοι και αν ήταν οι ηγέτες της όμως, δεν ήταν διατεθειμένοι να θυσιάσουν τον κομφουκιανικό τρόπο ζωής χάριν της υιοθέτησης του δυτικού τρόπου ζωής. Οι μεταρρυθμίσεις τους παρέμειναν ως εκ τούτου περιορισμένες και ανεπαρκείς μακροπρόθεσμα. Το κομφουκιανικό ιδεώδες ήθελε λόγιους αξιωματούχους να παίρνουν αποφάσεις σύμφωνα με την κομφουκιανική ηθική εφαρμοσμένη σε πρακτικά ζητήματα. Ο δυτικός τρόπος απαιτούσε ειδικούς σε κάθε κλάδο, από την επιστήμη ως τη δημόσια διοίκηση και τις ένοπλες δυνάμεις. Χωρίς ειδικευμένους αξιωματικούς, για παράδειγμα, βασιζόμενος σε αξιωματικούς που ήταν κομφουκιανοί λόγιοι χωρίς ιδιαίτερη στρατιωτική κατάρτιση, ο κινεζικός στρατός αδυνατούσε να παρακολουθήσει τις ραγδαίες εξελίξεις στον δυτικό τρόπο πολέμου. 24 Το κομφουκιανικό ιδεώδες εξιδανίκευε τη γεωργία και απαξίωνε το εμπόριο. Οι ηγέτες της Παλινόρθωσης έβλεπαν την ανάγκη να εισάγει η Κίνα δυτική τεχνολογία, ειδικά στον στρατιωτικό τομέα, αλλά με ελεγχόμενο τρόπο για να μην διαταραχθεί η παραδοσιακή κατεξοχήν αγροτική δομή της οικονομίας της. Ως εκ τούτου δεν ήταν διατεθειμένοι να επιτρέψουν την ανάπτυξη δυτικού τύπου εμπορικής και βιομηχανικής δυναμικής, που μοιραία θα παραμέριζε αργά ή γρήγορα τους λόγιους ευγενείς ως ηγέτιδα τάξη και θα υπονόμευε το κομφουκιανικό πολιτικό σύστημα. 25 Τα όρια της Παλινόρθωσης φάνηκαν το 1867, όταν η κεντρική κυβέρνηση αποφάσισε να διευρύνει τα γνωστικά αντικείμενα των αυτοκρατορικών εξετάσεων προσθέτοντας τις δυτικές επιστήμες των μαθηματικών και της αστρονομίας. Στη διαμάχη που ξέσπασε μέσα στην Απαγορευμένη Πόλη επικράτησε η πτέρυγα των εκσυγχρονιστών. Ήταν ξεκάθαρο όμως ότι οι περισσότεροι κομφουκιανοί λόγιοι 21 Wright, Last Stand of Chinese Conservatism, σελ. 238-241. Spence, Search for Modern China, σελ, 202-203. 22 Spence, Search for Modern China, σελ, 197-199. 23 Wright, Last Stand of Chinese Conservatism, σελ. 19. 24 Wright, Last Stand of Chinese Conservatism, σελ. 200-202. 25 Fairbank, China: A New History, σελ. 213-214. Wright, Last Stand of Chinese Conservatism, σελ. 148-195.
ήταν ενάντια στην εξέλιξη αυτή. Ως εκ τούτου η μεταρρύθμισε ξέφτισε σταδιακά και οι δυτικές επιστήμες περιθωριοποιήθηκαν στις εξετάσεις. 26 Παράλληλα με την Παλινόρθωση στην Κίνα έλαβε χώρα η Αναστύλωση Μειτζί στην Ιαπωνία, που προχώρησε σε ευρύτατη υιοθέτηση των δυτικών προτύπων μεταμορφώνοντας την Ιαπωνία σε λίγες δεκαετίες σε μεγάλη βιομηχανική και στρατιωτική δύναμη. Στο ερώτημα γιατί αυτό συνέβηκε στην Ιαπωνία και όχι στην Κίνα, η Mary C. Wright δίνει την εξής απάντηση: Στην Ιαπωνία η πίστη στο κράτος ισοδυναμούσε με πίστη σε μια συγκεκριμένη δυναστεία, σε μια συγκεκριμένη ομάδα νήσων, σε μια συγκεκριμένη ανθρώπινη φυλή. Μπορούσε να γίνει αποδεδειγμένα ξεκάθαρο, ότι από εδώ και στο εξής το συγκεκριμένο αυτό κράτος θα εξυπηρετείτο καλύτερα με εργοστάσια. Στην Κίνα σε αντιδιαστολή η πίστη στο κράτος ισοδυναμούσε με πίστη στον ίδιο τον κομφουκιανικό τρόπο ζωής. Οποιαδήποτε εισήγηση ότι ο κομφουκιανικός τρόπος ζωής μπορούσε να εξυπηρετηθεί με εργοστάσια, όντας έκδηλα εξωπραγματική, δεν θα είχε καμία βαρύτητα. 27 Ως εκ τούτου η Κίνα έμεινε προσκολλημένη στο παραδοσιακό σύστημά της με οριακές μονάχα μεταρρυθμίσεις, ενώ οι δυτικές δυνάμεις και η Ιαπωνία κάλπαζαν προς τα εμπρός. Η συνεπαγόμενη αλλαγή στον διεθνή καταμερισμό ισχύος είχε ολέθριες συνέπειες για την Κίνα. 26 Wright, Last Stand of Chinese Conservatism, σελ. 244-248. 27 Wright, Last Stand of Chinese Conservatism, σελ. 193.