ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ. ΤΟ ΠΑΛΑΙΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ Χρονολογικό πλαίσιο: 17ος-18ος αι.

Transcript

1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ ΤΟ ΠΑΛΑΙΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ Χρονολογικό πλαίσιο: 17ος-18ος αι. 7.1 Προοίµιο Καθώς ο τροµερός σε εξελίξεις ευρωπαϊκός 16ος αιώνας πλησίαζε προς το τέλος του, το ευρωπαϊκό σύστηµα δυνάµεων είχε διαµορφωθεί και αναζητούσε απλώς τις εσωτερικές του ισορροπίες. Οι τελευταίες περνούσαν µέσα από τον έλεγχο των πλουτοπαραγωγικών πηγών που συνδέονταν ολοένα περισσότερο µε το εµπόριο και συνακόλουθα µε τα λιµάνια στις όχθες της θάλασσας ή κατά µήκος των µεγάλων πλωτών ποταµών. Οι δρόµοι του εµπορίου ήταν ταυτόχρονα εξαιρετικά προσοδοφόροι και εξαιρετικά εύθραυστοι. Μια πετυχηµένη εµπορική ναυτική αποστολή προς την Αµερική ή την Ινδία µπορούσε να αποφέρει κέρδη ως και τρεις ή και τέσσερις φορές την αξία του επενδυµένου κεφαλαίου. Μπορούσε όµως να µην αποφέρει και τίποτε στην περίπτωση όπου τα καράβια έπεφταν στα χέρια πειρατών ή βρίσκονταν στο έλεος των τροµερών ωκεάνιων καταιγίδων. Οι πόλεις όπου συγκεντρωνόταν ο πλούτος αυτός έµοιαζαν εξίσου εκτεθειµένες σε κινδύνους όσο και τα εµπορικά καράβια που έφευγαν ή έρχονταν. Από τη µία πλευρά κτίζονταν σε αυτές τις πόλεις τεράστιες, για τα µέτρα των καιρών, περιουσίες. Από την άλλη, οι περιουσίες αυτές γίνονταν συχνά στόχος των πάντοτε πεινασµένων για φόρους και εισοδήµατα µοναρχών ή των ανάλογα διψασµένων για λάφυρα και λεηλασίες µισθοφόρων. Το παράδειγµα της Αµβέρσας (Antwerp) ήταν χαρακτηριστικό από αυτή την άποψη. Η πόλη-λιµάνι διαχειριζόταν κάτι περισσότερο από το ένα τρίτο του παγκόσµιου εµπορίου την τελευταία δεκαετία του 16ου αιώνα. Πέρα από τη διαχείριση των αγαθών που έρχονταν από τον Ατλαντικό ή τη µακρινή Μεσόγειο, υποδεχόταν τις εξαγωγές των βρετανικών µάλλινων υφασµάτων και των προϊόντων της Βαλτικής. Η τύχη της πόλης δεν κράτησε πολύ. Το 1576 τη

2 λεηλάτησαν µισθοφόροι στρατιώτες που βρίσκονταν στην υπηρεσία του κατά τα άλλα πλούσιου βασιλιά της Ισπανίας. Έκαψαν 800 από τα σπίτια της, τα πλουσιότερα καθώς αναζητούσαν θησαυρούς, και σκότωσαν από τους κατοίκους της. Βυθισµένη κατόπιν στη δίνη του ατελείωτου πολέµου µε τους Ισπανούς στις Κάτω Χώρες, η Αµβέρσα είδε τον πλούτο της να φυλλοροεί και τελικά να µεταφέρεται στο γειτονικό Άµστερνταµ. Εικόνα 57: Η πλούσια και ισχυρή Αντβέρπη υπήρξε ιστορικό παράδειγµα πόλης που καταστράφηκε από τον στρατό που είχε αναλάβει την προστασία της. Η δυνατότητα των µοναρχών να χρηµατοδοτούν τον στρατό και τις εκστρατείες τους, έγινε στην Αναγέννηση βασική παράµετρος ισχύος. Στην εικόνα η Grote Markt της πόλης όπως είναι σήµερα. Πηγή: Όµως η συγκέντρωση πλούτου και κεφαλαίου στη µεγάλη πλέον κλίµακα είχε και άλλες παρενέργειες. Η σχέση του Θεού µε τις νέες δραστηριότητες των ανθρώπων έπρεπε να επαναπροσδιοριστεί. Στην Ευρώπη ο Θεός ήταν εκείνος των χριστιανών, και διαχειριστής του ήταν η Καθολική Εκκλησία της Ρώµης. Αυτήν ακριβώς την πλεονεκτική θέση άρχισε να υποσκάπτει ο Λούθηρος και οι Θέσεις που δηµοσιοποίησε στα Μερικές δεκαετίες αργότερα οι Θέσεις αυτές είχαν γίνει τεράστιο κίνηµα, η Μεταρρύθµιση, που περιέλαβε πολλές ζώνες της

3 προκαπιταλιστικής Ευρώπης. Η υπόθεση ήταν αρκούντως πολιτική ώστε να εξελιχθεί σε πολεµική. Οι θρησκευτικοί πόλεµοι ανέλαβαν να ξεκαθαρίσουν το τοπίο, ενώ αγριότητες όπως η νύχτα του Αγίου Βαρθολοµαίου στη Γαλλία το 1572 προϊδέαζαν για τη βιαιότητα των συγκρούσεων που θα ακολουθούσαν. 7.2 Οι πόλεµοι σταθεροποίησης Πριν όµως από αυτό, µία εκκρεµότητα έµενε να ρυθµιστεί. Για να µπορέσει να σταθεροποιηθεί το σύστηµα των ευρωπαϊκών δυνάµεων ήταν απαραίτητος ο προσδιορισµός της δύναµης και των δυνατοτήτων των ισχυρών. Χρειάστηκε να αναµετρηθούν η Οθωµανική Αυτοκρατορία, οι Αψβούργοι, η Γαλλία, η Αγγλία και η Ισπανία για να γνωρίσουν τα όριά τους. Μέσα σε δύο δεκαετίες, στην ανατολική άκρη του µεσογειακού κόσµου και στο κατώφλι του Ατλαντικού, δύο ναυτικές κατά κύριο λόγο αναµετρήσεις προσδιόρισαν τα ζητούµενα όρια. Στην πρώτη περίπτωση η θριαµβευτική κατάληψη της εξαιρετικά οχυρωµένης από τους Βενετούς Κύπρου (1570) από τους Οθωµανούς, επιτυχία που ήρθε µόλις πέντε χρόνια µετά τη φιλόδοξη, αν και αποτυχηµένη πολιορκία της Μάλτας (1565), υπογράµµισε τις δυνατότητες της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας στη θάλασσα. Οι δρόµοι της Μεσογείου, εάν χάνονταν για τις χριστιανικές δυνάµεις, µπορούσαν να οδηγήσουν τους σουλτάνους της Κωνσταντινούπολης έως την πλούσια Ιταλία ή τη στρατηγικά κρίσιµη δυτική Μεσόγειο. Η χριστιανική πανστρατιά που συγκροτήθηκε για την περίσταση κατέστρεψε στη ναυµαχία της Ναυπάκτου (Lepanto), το 1571, τον οθωµανικό στόλο στην τελευταία µεγάλη ναυτική αναµέτρηση της ιστορίας όπου τον κύριο λόγο είχαν τα κουπιά και οι κωπηλάτες. Ο χριστιανικός στόλος περιλάµβανε µοίρες από το σύνολο σχεδόν των χριστιανικών κρατών της Μεσογείου. Το µεγαλύτερο βάρος όµως, όπως ήταν φυσικό, αναλογούσε στην Ισπανία. Η αδυναµία της τελευταίας να επενδύσει σε διάρκεια στην ανατολική Μεσόγειο συντέλεσε ώστε η νίκη να αποτελεί µόνο µια πρόσκαιρη αναχαίτιση των Οθωµανών, οι οποίοι όµως θα επανέρχονταν µε λιγότερες πλέον φιλοδοξίες στο µεσογειακό προσκήνιο.

4 Εικόνα 58: Η Ναυµαχία της Ναυπάκτου (Lepanto) στα 1571.Πρόκειται για µία από τις συγκρούσεις που καθόρισαν τα όρια κυριαρχίας ανάµεσα στα ισχυρά κράτη που ανέδειξε ο 16ος αιώνας. Πηγή: Masson Philippe, Histoire de la Marine, Limoges, Η ισπανική επιτυχία στην Ανατολή δεν έγινε δυνατό να επαναληφθεί στη Δύση. Στα 1588 µια µεγάλη ισπανική αρµάδα επιχείρησε να θέσει υπό τον έλεγχό της τη θαλάσσια ζώνη ανάµεσα στην Αγγλία και στις Κάτω Χώρες. Ο απώτερος στόχος της ήταν η εισβολή στα βρετανικά νησιά, όπου, όπως υπολόγιζε ο ισπανός µονάρχης Φίλιππος Β, το ισπανικό πεζικό θα µπορούσε εύκολα να επιβληθεί στις εκεί πολιτοφυλακές και να υπαγορεύσει καθολικούς και ισπανικούς όρους στην βασίλισσα Ελισάβετ. Οι ισπανοί ναύαρχοι ανακάλυψαν µε δυσάρεστο τρόπο ότι ο Ατλαντικός, ακόµα και στην κλειστή εκδοχή του της Μάγχης ή της Βόρειας Θάλασσας, κρύβει ενίοτε περισσότερες εκπλήξεις απ ό,τι η καλύτερα γνωστή σε αυτούς Μεσόγειος. Το δε αγγλικό ναυτικό αποδείχθηκε ανώτερος σε σχέση µε τους Οθωµανούς αντίπαλος, µάλλον επειδή αξιοποιούσε µε καλύτερο τρόπο τα νέα τεχνικά µέσα: το ναυτικό πυροβολικό. Η ισπανική αρµάδα ταλαιπωρήθηκε, υπέστη σοβαρές απώλειες σε πλοία και πληρώµατα και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τα σχέδιά της.

5 Όπως όµως συνέβη δεκαεπτά χρόνια νωρίτερα στην Ανατολή, στη Ναύπακτο, έτσι και στην εδώ περίπτωση η ναυτική ήττα µίας εκ των µεγάλων δυνάµεων της εποχής δεν άλλαξε ριζικά τους συσχετισµούς δύναµης και τη διεθνή τάξη του κόσµου. Το επόµενο έτος ήταν η σειρά µιας βρετανικής αρµάδας, 140 πλοίων, να γνωρίσει την ήττα την καταστροφή και την ταπείνωση. Ο ναύαρχος Ντραίηκ οδήγησε ετούτη την εντυπωσιακή αρµάδα ενάντια στις ιβηρικές ακτές µε στόχο να καταστρέψει ό,τι απέµενε από τον ισπανικό στόλο, να αιχµαλωτίσει τον «στόλο του θησαυρού» που θα επέστρεφε από το ετήσιο ταξίδι του στην Αµερική και να καταλάβει τις Αζόρες έτσι ώστε να ελέγχει µακροπρόθεσµα τους δρόµους προς τη νότια Αµερική. Κανείς από τους στόχους δεν επιτεύχθηκε, το ένα τρίτο των αγγλικών πλοίων καταστράφηκε ενώ η αρρώστια και το θανατικό που έφεραν στην επιστροφή τους αποδεκάτισε τους πληθυσµούς των λιµανιών της Αγγλίας. Τα όρια είχαν διαµορφωθεί στη Δύση όπως και στην Ανατολή.