ΜΕΡΟΣ Β Ο Δομημένος Χώρος. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο Ιστορικά και μορφολογικά στοιχεία της αρχιτεκτονικής

ΜΕΡΟΣ Β Ο Δομημένος Χώρος ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο Ιστορικά και μορφολογικά στοιχεία της αρχιτεκτονικής Στο κεφάλαιο αυτό η έρευνα αρχίζει με την εξέταση των αρχιτεκτονικών ρευμάτων που επηρέασαν την τοπική αρχιτεκτονική έχοντας ως αφετηρία τον 16ο αιώνα. Η επιλογή έναρξης της μελέτης της αρχιτεκτονικής των κτηρίων, στην κεντρική πόλη, έγινε με γνώμονα τα στοιχεία που διαθέτουμε για την αρχιτεκτονική της Grognon. Αυτά περιορίζονται στις πρώτες γκραβούρες που αφορούν τον 16ο αιώνα. Κατά συνέπεια στο πρώτο μέρος ασχολούμαστε με την αρχιτεκτονική της κεντρικής πόλης που καλύπτει την περίοδο από τον 16ο αιώνα και φθάνει μέχρι και τον 20ό αιώνα. Ακολουθεί το κεφάλαιο με τις τυπολογίες των μερίδων της συνοικίας Grognon, έχοντας ως έναρξη μελέτης τον 12ο αιώνα, περίοδο με τις πρώτες πληροφορίες από τις ανασκαφές, και προσεγγίζουμε τον 20ό αιώνα χρησιμοποιώντας ανάλογο υλικό βάσης πίνακες ζωγραφικής, γκραβούρες και φωτογραφικό υλικό. Το συγκεντρωθέν φωτογραφικό υλικό προέρχεται από ιδιώτες (κατά κύριο λόγο) και αποτέλεσε το αρχείο βάσης. Τα διάφορα μορφολογικά στοιχεία της τοπικής αρχιτεκτονικής τα συγκεντρώσαμε σε πίνακες που συνοδεύονται από τους αντίστοιχους γαλλικούς όρους. Στο κείμενο ακολουθούμε την ορολογία των πινάκων στους οποίους και παραπέμπουμε. Τέλος, η μελέτη της αρχιτεκτονικής ολοκληρώνεται με το κεφάλαιο που αναφέρεται στην αρχιτεκτονική μορφή και στα διάφορα μορφολογικά στοιχεία των κτηρίων της Grognon, με στοιχεία που προέρχονται από τις καρτέλες τεκμηρίωσης των κτηρίων που αποτέλεσαν τη βάση για την γραφική ψηφιακή απεικόνιση της συνοικίας Grognon στην τελευταία ολοκληρωμένη φάση της, λίγο πριν την έναρξη αποδόμησής της. 1 1.1 Μορφολογικά στοιχεία της αρχιτεκτονικής των κτηρίων της Namur 1.1.1 Ο 16ος αιώνας, η κυριαρχία του γοτθικού ρυθμού Η πόλη της Namur είναι θεμελιωμένη σε αρχαιολογικά στρώματα που αποκάλυψαν παλαιότερες οικοδομικές φάσεις, όπως είδαμε από την ιστορική ανάλυση στο πρώτο μέρος. Τα ευρήματα από τις αρχαιολογικές ανασκαφές των υπόγειων αποθηκών της ρωμαϊκής περιόδου που βρέθηκαν στην πλατεία M. Servais, αλλά και των αρχαιολογικών ανασκαφών στην Grognon, τεκμηριώνουν το πλούσιο ιστορικό παρελθόν της πόλης τόσο για την περιοχή της συνοικίας Grognon όσο και της κεντρικής πόλης. Οι πόλεμοι που διεξήχθησαν στην περιοχή αλλά και οι πυρκαγιές ήταν η αιτία για την καταστροφή των κτηρίων που ήταν κατασκευασμένα από ξύλα, πηλό και άχυρο. Οι κύριες πολεοδομικές φάσεις της πόλης της Namur εντοπίζονται γύρω από το βραχώδες έξαρμα στην περιοχή της Grognon και την όχθη όπου θα αναπτυχθεί η κεντρική πόλη. Τον 12ο αιώνα η περιοχή που παρεμβάλλεται μεταξύ της συνοικίας και της κεντρικής πόλης επεκτείνεται μέχρι την οδό de la Tour, Emile Cuvelier (αρχαία οδός Fossés), Saint Jacques, καθώς και στην περιοχή ανάμεσα στην οδό Bruxelles και Basse Marcelle και τον πύργο του κτηρίου δικαιοσύνης. Από τον 14ο αιώνα έως τον 15ο ένα νέο τείχος κατασκευάζεται στη θέση (Rempart de la Vierge) της λεωφόρου Ernest Mélot, που ξεκινά από την πλατεία του σιδηροδρομικού σταθμού και τη λεωφόρο Cauchy. Τον 19ο και κυρίως τον 20ό αιώνα πραγματοποιήθηκε η πολεοδόμηση ολόκληρης της περιφέρειας της πόλης. Τον 19ο αιώνα οι οχυρώσεις της Namur κατεδαφίζονται και προγραμματίζονται έργα για 3 1 Εικόνα 1.1 1 Το νοσοκομείο Saint Gilles 2 H αγορά «Halle» των κρεοπωλών τώρα λειτουργεί ως μουσείο. 3 Παράθυρο γοτθικού ρυθμού, το ανώφλι είναι τυπολογίας «accolade», το πρεβάζι είναι ευθύ. 2

Λεπτομέρειες γοτθικών αρχιτεκτονικών στοιχείων Σχέδιο 1.1 Πόρτα με κατάληξη λαβής καλαθιού Πόρτα με κατάληξη «en plein cintre» και με κορδόνι. (Le patrimoine monumental de la belgique) Σχέδιο 1.3 Παράθυρο τυπολογίας «croisillon» με λίθινο χώρισμα «meneau» και κατάληξη σε «accolade» (Le patrimoine monumental de la belgique) Σχέδιο 1.2 Κορνίζα στέγης «à modillon» με λίθινο κορδόνι πάνω από το άνοιγμα του παραθύρου (Le patrimoine monumental de la belgique) 2

την δημιουργία λεωφόρων που θα κυκλώνουν περιφερειακά την πόλη. Τον 19ο και κυρίως τον 20ο αιώνα πραγματοποιήθηκε η πολεοδόμηση ολόκληρης της περιφέρειας της πόλης. Τα πολιτικά και πολεμικά γεγονότα της περιόδου της βασιλείας του Καρόλου Ε και του γιου του Φιλίππου Β αλλά και η μείωση του πληθυσμού αποτέλεσαν εμπόδια που είχαν επιπτώσεις και στην αρχιτεκτονική εξέλιξη της πόλης της Namur τον 16ο αιώνα. Λίγα κτήρια αυτής της περιόδου διασώθηκαν, με κύρια αιτία τους βομβαρδισμούς του τέλους του 17ου αιώνα και την επιθυμία για την ανανέωση των κτηρίων που πραγματοποιήθηκε τον 18ο αιώνα. Το μεγαλύτερο μέρος των κατοικιών του 16ου αιώνα κτίζονται με ελαφρά υλικά (F. Courtoy, 1936: 10), όπως ξύλα, άχυρο και μείγμα πηλού με άχυρο. Μερικά δημόσια κτήρια και ορισμένα των ευγενών είχαν την πρόσοψή τους κατασκευασμένη από πέτρα. Η τοιχοδομία της πρόσοψης των κτηρίων χαρακτηρίζεται από την κανονική διάταξη των λίθων, ενώ οι όροφοι χωρίζονται με κοσμήτες τύπου «larmiers» και οι πόρτες καταλήγουν σε σχήμα λαβής καλαθιού ή «en anse de panier ή en plein cintre, σχέδιο 1.18,2». Οι κορνίζες ήταν κατασκευασμένες από πέτρα με κυμάτια και στηρίζονταν σε μικρά φουρούσια «sur modillons» (εικόνα 1.2,1). Τα κτήρια υψώνονται σε τρεις ορόφους που χωρίζονταν μεταξύ τους από λίθινο κορδόνι που έφερε κυμάτιο, τα παράθυρα πλαισιώνονταν από λαμπάδες (pieds droits), συχνά πρισματικής διατομής (σχέδιο 1.3). Τα υπέρθυρα ήταν ευθύγραμμα με κυμάτια που κατέληγαν, μερικές φορές, σε σχήμα καμπύλο «en accolade» με δακρυρρόη «larmier». Τα παράθυρα έχουν λίθινο χώρισμα σχήματος σταυρού «croisée» (σχέδιο 1.4) και χωρίζονταν σε τέσσερα μέρη. Στην όψη η θεμελίωση «soubassement chanfreinés» έφθανε σε κάποιο ύψος από την επιφάνεια του δρόμου (εικόνα 1.6), ενώ η κορνίζα στη στέγη τυπολογίας «á cavet» (σχέδιο 1.23) αποτελείτο από κυμάτια μορφολογίας σιγματοειδούς φορουσιού «sur modillons en doucine». Στο τέλος του 16ου αιώνα εμφανίστηκε ένας νέος αρχιτεκτονικός ρυθμός που επηρεάζεται από τον αναγεννησιακό. Ο νέος ρυθμός θα διαρκέσει μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα. Ο παραδοσιακός ρυθμός θα εγκαταλείψει τις όψεις που είναι κατασκευασμένες από λίθους και θα τις αντικαταστήσει με την τεχνική που συνδυάζει τα τούβλα και τους λίθους (εικόνα 1.2). Θα χρησιμοποιήσει για τις οριζόντιες συνδέσεις τα κορδόνια από πέτρα που ενώνουν τα πρεβάζια «linteaux» (εικόνα 1.2,2) και τα παράθυρα τυπολογίας «croisillons» (εικόνα 1.3), ενώ για τις κάθετες συνδέσεις τα πλαίσια που ορίζουν την όψη αλλά και τους λαμπάδες των ανοιγμάτων «pieds-droits». Εξαφανίζονται τόσο οι«larmiers» όσο και τα κυμάτια από τα πρεβάζια. Τα παράθυρα όμως εξακολουθούν να διατηρούν το στοιχείο των «croisillons» από πέτρα (εικόνα 1.6). Στον τελευταίο όροφο τα ανοίγματα είναι συχνά ευθύγραμμα χωρίς «croisillons» και θα διατηρηθούν έτσι μέχρι τις αρχές του 18ου Ο αναγεννησιακός ρυθμός θα επηρεάσει και τα ανοίγματα των θυρών που καταλήγουν σε σχήμα ημικυκλικό «a plein cintre». (σχέδιο.1.17,2). Τα ξύλινα δοκάρια στους ορόφους στερεώνονται στην τοιχοποιία μέσω ελκυστήρων στις όψεις των κτηρίων «ancrage» που έχουν μορφή έλικας (εικόνα 1.3). Οι κορνίζες με οδοντωτή μορφή (Bastin, 1977: 21-33) κυριαρχούν στην πίσω όψη του κτηρίου, ενώ στην κυρία όψη το προφίλ τους εξέχει με μορφή φουρουσιών «profilées sur modillons». Στα κτήρια του αναγεννησιακού ρυθμού οι κορνίζες εξέχουν της επιφάνειας της όψης του τοίχου και υποβαστάζονται από μεγάλα ξύλινα «corbeaux». Ένα λαμπρό αρχιτεκτονικό οικοδόμημα της εποχής είναι η αρχαία αγορά «hall» των κρεοπωλών (νυν αρχαιολογικό μουσείο) που βρίσκεται στην οδό Pont με φανερή την επίδραση της ιταλικής αναγεννησιακής αρχιτεκτονικής. Το κτήριο υψώνεται σε τρία επίπεδα. Αποτελείται από έντεκα κατακόρυφες σειρές συμμετρικών ανοιγμάτων, αψιδωτές θύρες, θεμελίωση στην όψη από πέτρα και πλατιά κορνίζα στη στέγη υποστηριζόμενη από ξύλινα δοκάρια που εξέχουν (εικόνα 1.1,2). 2 Εικόνα 1.2 1 Η ακαδημία της Namur. 2 Οικία στον αριθμό 29 της οδού President. (Bastin,N L arcitecture civile à Namur) 1 3

Η επίδραση της αναγέννησης κατά το πρώτο μισό του XVII αιώνα. Εικόνα 1.4 Η πύλη στην οδό Brassurs σε ρυθμό μπαρόκ (Bastin,N L arcitecture civile à Namur) Εικόνα 1.3 Athenée royal : τα παραδοσιακά στοιχεία είναι εμφανή. (Bastin,N L arcitecture civile à Namur) Εικόνα 1.5 Πύλη μπαρόκ στην οδό Président. (Bastin,N L arcitecture civile à Namur) Εικόνα 1.6 Οικία Rops, πόρτα εισόδου τύπου «plein cintre», η θεμελίωση στην όψη αποτελείται από εμφανή ανάγλυφη πελεκητή πέτρα και λίθινο κορδόνι με κυμάτια. (Bastin,N L arcitecture civile à Namur) 4

Αναγεννησιακά αρχιτεκτονικά στοιχεία Σχέδιο 1.4 Παράθυρο με επιδράσεις τοπικού παραδοσιακού ρυθμού (Le patrimoine monumental de la belgique) Σχέδιο 1.5 Αναγεννησιακός ρυθμός : πόρτα με πελεκητές ανάγλυφες πέτρες με κυφώσεις «à bossage» (Le patrimoine monumental de la belgique) Σχέδιο 1. Φουρούσια ξύλινα «corbeau» (Bastin,N L arcitecture civile à Namur) 5

1.1.2 Ο 17ος αιώνας, ο αναγεννησιακός ρυθμός Ο αναγεννησιακός ρυθμός τοποθετείται κατά τον 15ο, 16ο αιώνα. Το πρώτο μισό του 17ου αιώνα μεγαλώνει η επίδραση του αναγεννησιακού ρυθμού, τα στοιχεία που εμφανίζονται στις κατασκευές είναι: τα «corbeaux» που υποστήριζουν τη στέγη (σχέδιο 1), οι κολόνες τοσκανοδωρικού ρυθμού που κατασκευάζονται σε επαφή με την επιφάνεια της όψης ή «υποβαστάζουν» τη στοά στην εσωτερική αυλή. Εμφανίζονται αετώματα τριγωνικής η καμπύλης μορφής πάνω από τα παράθυρα ή τις εισόδους και χαρακτηριστικά ανοίγματα θυρών που καταλήγουν σε σχήμα τόξου «en plein cintre» (εικόνα 1.6). Στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα «ανθεί» ο ρυθμός μπαρόκ (Bastin, 1975: 4). Είναι η περίοδος που η Namur υφίσταται τις μεγάλες πολιορκίες. Ο Géhorn και στη συνέχεια ο Vauban οχυρώνουν το βραχώδες έξαρμα citadelle. Αυτή την περίοδο η πόλη «εμπλουτίζεται» με νέα κτήρια. Ο αναγεννησιακός ρυθμός μετεξελίσσεται στον μπαρόκ. Η εκκλησία Saint Loup θα επηρεάσει τις ιδιωτικές κατασκευές και θα δανείσει πολλά στοιχεία. Τα παράθυρα έχουν το ύφος της τυπολογίας «croisée» (εικόνα 1.6), αλλά πολλές φορές αντικαθίσταται με ανοίγματα που περιβάλλονται από πλαίσιο με κλειδί «harpe» (σχέδιο 1.12,1,2) ή διακοσμημένα με πλάκες «listel» από πέτρα. Οι θύρες εισόδου φέρουν περίπλοκη διακόσμηση: έλικες «volutes», σταγόνες «crosettes», πτερύγια «aierons» και άλλα αρχιτεκτονικά στοιχεία. Συχνά η ημερομηνία κατασκευής αναγράφεται σε ειδική θέση πάνω από τη θύρα. Τα ιδιωτικά κτήρια διατηρούν τα πλέον χαρακτηριστικά στοιχεία της τοπικής αρχιτεκτονικής της λεγόμενης «namurois» ή «mosane», όπως: τοίχοι από τούβλα, ανοίγματα παραθύρων που πλαισιώνονται από λίθινο πλαίσιο, οριζόντια λίθινη κορνίζα που ενώνει τα παράθυρα. Η επίδραση του μπαρόκ στην αρχιτεκτονική της Namur είχε ως αποτέλεσμα να ζωντανέψουν οι όψεις των κτηρίων: οι κορνίζες αποκτούν ένα προφίλ που εξέχει της όψης και αποτελούν διαχωριστικό (εικόνα1.6) στοιχείο των ορόφων. Οι κατακόρυφες σειρές των ανοιγμάτωνπαραθύρων διακρίνονται από ισχυρά κυμάτια, έμφαση δίνεται στα υπέρθυρα των παραθύρων και προβάλλεται η κυρία είσοδος που περιβάλλεται από πλαίσιο με στέψη καμπύλου σχήματος (σχέδιο 1.6, 1.7). Εικόνα 1.7 Η πύλη στην οδό Brassurs σε ρυθμό μπαρόκ (Bastin,N L arcitecture civile à Namur) 1.1.3 Ο 18ος αιώνας Η τελευταία πολιορκία της Namur προκάλεσε πολλές καταστροφές στην πόλη και είχε ως συνέπεια να αποφασίσουν οι αρχές τη σταδιακή αντικατάσταση των κατεστραμμένων κτηρίων. Έτσι αποφασίστηκε κάθε χρόνο να αντικαθίστανται τουλάχιστον δέκα οικίες που θα κατασκευάζονται από τούβλα, λίθους και ως υλικό στέγασης τον τοπικό σχιστόλιθο «ardoise».οι πόλεμοι αλλά και η οικονομική κρίση είχαν τελειώσει με αποτέλεσμα να αναγεννηθεί η ελπίδα. Οι κάτοικοι της Namur κτίζουν και μεταφέρουν την αισιοδοξία τους στις όψεις των κτηρίων τους. Πραγματοποιούνται παρεμβάσεις στον ιστό της πόλης με την ευθυγράμμιση και διαπλάτυνση των αρχαίων οδών με σκοπό τα νέα κτήρια να ακολουθούν τις νέες χαράξεις. Σε διάστημα δέκα χρόνων η Namur ξανακτίστηκε. Ο ρυθμός του μπαρόκ εξαφανίστηκε προοδευτικά και η αρχιτεκτονική πλέον φροντίζει να δημιουργεί κτίσματα με εσωτερικές ανέσεις και να αναζητεί περισσότερο το εξωτερικό φως. Τα κτήρια των αστών αποκτούν πλάτος τεσσάρων μέτρων στις μερίδες που ανεγείρουν τις οικοδομές, διάσταση ανάλογη με εκείνη που επικρατούσε παλαιότερα. Με αυτή τη νέα κατάσταση υπάρχει πλέον η δυνατότητα να κατασκευάζονται δύο ή τρεις κατακόρυφες σειρές από ανοίγματα παραθύρων. Μερικές φορές ο κατακόρυφος αριθμός των σειρών αυξάνεται σε τέσσερις ή σε έξι, ιδιαίτερα στην περίπτωση που το κτίσμα ανεγείρεται σε διπλή οικοδομική μερίδα. Τα ανοίγματα των παραθύρων αυξάνουν το πλάτος τους εις βάρος Εικόνα 1.8 Πύλη μπαρόκ στην οδό Président. (Bastin,N L arcitecture civile à Namur) 6

Μπαρόκ αρχιτεκτονικά στοιχεία Σχέδιο1. 6 Παράθυρο πλαισιούμενο με ανάγλυφες πελεκητές πέτρες (Bastin,N L arcitecture civile à Namur) Σχέδιο 1. 7 Παράθυρο με καμπύλο αέτωμα και ανάγλυφο κλειδί (Bastin,N L arcitecture civile à Namur) Σχέδιο 1.8 Παράθυρο με αετωματική επίστεψη και κλειδί στο μέσον (Bastin,N L arcitecture civile à Namur) Σχέδιο1.9 Λεπτομέρεια πόρτας (Bastin,N L arcitecture civile à Namur) 7

Ο XVIII αιώνας - Ο κλασικός ρυθμός Εικόνα 1. 9 Η πίσω όψη του νοσοκομείου Saint Gilles : συνύπαρξη παραδοσιακών στοιχείων και μπαρόκ. Εικόνα 1.10 Νοσοκομείο Saint Gilles επιρροής μπαρόκ : θύρα με περιθύρωμα, με καμπύλη κατάληξη, κλειδί και αέτωμα με διάφορα περίτεχνα διακοσμητικά σχέδια. 8

του πλάτους των τοίχων που τα χωρίζουν, με αποτέλεσμα να μεσολαβεί μεταξύ δύο παραθύρων ένας κοινός λαμπάς «Jambage» (σχέδιο 1.11). Οι όψεις των κτηρίων αποτελούνται από πλαίσια των οποίων τα οριζόντια στοιχεία συνθέτουν: οι κορνίζες των στεγών, τα υπέρθυρα, τα πρεβάζια και τα κορδόνια. Συνοψίζοντας έχουμε να παρατηρήσουμε πως όλα τα οριζόντια στοιχεία σε συνδυασμό με τα κατακόρυφα όπως ορθοστάτες παραθύρων ή θυρών συνθέτουν τα πλαίσια των όψεων. Αυτό το μορφολογικό στοιχείο αποτελεί το παραδοσιακό ύφος, αρκετά διαδεδομένο που θα διαρκέσει μέχρι το 1740 (Courtoy, 1936: 36). Η διακόσμηση, πλην ολίγων περιπτώσεων, θα αρκεστεί σε μία επιγραφή επάνω σε ορθογώνια πέτρα, που φέρει την ημερομηνία κατασκευής και ένα ανάγλυφο σχέδιο. Οι κορνίζες των στεγών έχουν συχνά προφίλ καμπύλου σχήματος και τα υπέρθυρα έχουν κυμάτια. Σημειώνεται λοιπόν η επιστροφή στην απλότητα των όγκων και η συνύπαρξη της πέτρας και του τούβλου. Ήδη από το 1750 η επίδραση του ρυθμού Λουδοβίκου ΙΕ είναι εμφανής. Το Παρίσι αποτελεί τη μόδα που ακολουθείται στην Ευρώπη. Είναι η περίοδος κατασκευής μεγάλων θρησκευτικών και ιδιωτικών κτηρίων που άφησαν το στίγμα τους στην πόλη. Το τρίτο τέταρτο του 18ου αιώνα τα κτήρια αναπτύσσονται σε δύο ορόφους από πέτρα και τούβλο. Οι γωνίες διακοσμούνται από μονολιθικές πέτρες σχηματίζοντας κίονες (σχέδιο 1.10), ενώ η κορνίζα της στέγης αποτελείται από πολλά κυμάτια. Τα παράθυρα περιβάλλονται από πλαίσιο με κυμάτια, ανάγλυφους μονολιθικούς λαμπάδες, στέψη σχήματος καμπύλου στο μέσον της οποίας συχνά υπάρχει ανάγλυφο «κλειδί». Οι γωνίες των οδών καμπυλώνονται εγκαταλείποντας την «κοφτή» γωνία. Τα ανώφλια «linteaux» των θυρών και των παραθύρων είναι καμπύλα και ειδικότερα εκείνα των θυρών αντικαθιστούν τα αετώματα του ρυθμού μπαρόκ (σχέδιο 1.13). Ο ρυθμός Λουδοβίκου 16ου ή νέο-κλασικός(1780-1800) ανήκει στις δύο τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα και κυριαρχεί μέχρι το μέσον του 19ου αιώνα. Στην πόλη της Namur από το 1780 και έπειτα δεν σημειώνεται ανοικοδόμηση σε αντίθεση με τα πρώτα τρία τέταρτα του αιώνα. Τα περισσότερα από τα παλιά κτήρια, όσα ήταν κατασκευασμένα από παλαιά υλικά, ανακατασκευάστηκαν. Κτίζονται μόνο μικρά σπίτια. Οι δύο τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα στην Namur θα επηρεαστούν από τον ρυθμό του Λουδοβίκου ΙΣΤ, ειδικά στα διακοσμητικά στοιχεία. Ο ρυθμός αυτός χαρακτηρίζεται από την επιστροφή στις ευθείες γραμμές, ενώ η καμπύλη ως σχήμα εξαφανίζεται. Τα πρέκια είναι ευθύγραμμα και διακοσμούνται συχνά με ένα «κλειδί» σχήματος τραπεζίου. Οι όψεις καλύπτονται με κονίαμα και βάφονται με λευκό χρώμα, συνήθεια που παραμένει μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα. Τα παράθυρα του τελευταίου ορόφου μειώνονται στο μισό του ύψους και οι λίθινες κορνίζες της στέγης αντικαθίστανται από ξύλινες που στηρίζονται σε φουρούσια «á modillons», ενώ οι στέγες αποκτούν ελαφρά κλίση. 1.1.4 Ο 19ος αιώνας Εικόνα 1.11 Η τυπολογία των λίθινων ή ξύλινων χωρισμάτων «meneau» στα ανοίγματα (Bastin,N L arcitecture civile à Namur) Το πρώτο μισό του 19ου τα κτήρια κτίζονται ακολουθώντας τον ίδιο ρυθμό των τελευταίων ετών του 18ου αιώνα. Το δεύτερο μισό του 19ου το ευρωπαϊκό φαινόμενο του εκλεκτικισμού χαρακτηρίζει την αρχιτεκτονική της Namur. Το πρώτο μισό του 19ου λόγω των οικονομικών συνθηκών επικρατεί στασιμότητα στη Namur. Η πόλη δεν παρουσιάζει ρυθμούς βιομηχανοποίησης όπως οι γειτονικές πόλεις της Σαρλερουά και Λιέγης και λόγω αυτής της καθυστέρησης διατηρεί το αρχαίο ύφος του 18ου αιώνα, που απώλεσαν εξ ολοκλήρου το Σαρλερουά και μερικώς η Λιέγη. Η Μονς και η Τουρνέ, όπως και η Namur για τους ίδιους λόγους, θα διατηρήσουν σχεδόν ανέπαφη την αρχιτεκτονική τους κληρονομιά (Bastin, 1975: 11). Τον 18ο αιώνα το κέντρο της Namur κτίζεται σε ρυθμό που περιλαμβάνει πλούσια αρχιτεκτονικά στοιχεία με παραλλαγές. Περί το 1780 το μεγαλύτερο μέρος των «grands hôtels» έχουν κατασκευαστεί. Μικρότερα κτίσματα βρίσκονται σε φάση ανέγερσης ακολουθώντας ένα 9

Ρυθμός Λουδοβίκου XIV Σχέδιο 1.10 Ενίσχυση με γωνιόλιθους και παράθυρο με ευθύγραμμο ανώφλι (Bastin,N L arcitecture civile à Namur) Σχέδιο1.11 Παράθυρα με κοινές παραστάδες και διακόσμηση με κλειδί στο μέσον που εξέχει (Bastin,N L arcitecture civile à Namur) 10

Λουδοβίκου XIV Λουδοβίκου XV 1 1 2 3 3 Σχέδιο 1.13 1 Παράθυρο που καταλήγει στο άνω μέρος σε καμπύλο σχήμα διακοσμημένο με κλειδί «harpe»και κυμμάτιο. 2 Παράθυρο με ορθοστάτες και πρέκι με κυμάτια διακοσμημένο με κλειδί. 3 Παράθυρο που καταλήγει σε καμπύλο σχήμα και εξωτερικό κορδόνι «listel» (Bastin,N L arcitecture civile à Namur) 2 Σχέδιο 1.12 1 Παράθυρο παραλληλόγραμμο, οι λαμπάδες είναι διακοσμημένοι με κλειδιά «harpe» ανάγλυφα 2 Παράθυρο με λαμπάδες. Τα κλειδιά «harpe» είναι ανάγλυφα και αποτελούν ενωτικό στοιχείο 3 Πόρτα μορφής επιθήματος(φεγγίτης)«a baie d imposte» που καταλήγει σε κορνίζα. (Bastin,N L arcitecture civile à Namur) 11

Ρυθμός Λουδοβίκου XVI 1 2 Σχέδιο 1.14 1 Παράθυρο με ευθύγραμμο ανώφλι διακοσμημένο με κλειδί σχήματος τραπεζίου. 2 Παράθυρο με ευθύγραμμο ανώφλι (Bastin,N L arcitecture civile à Namur) 12

νέο ρυθμό, τον νεοκλασικό. Ο νεοκλασικός ρυθμός επικρατεί το πρώτο μισό του 19ου αιώνα και εξελίσσεται από τους προηγούμενους αιώνες 17ο και 18ο, περίοδο κατά την οποία τα πρεβάζια «seuils» των παραθύρων ήταν περισσότερο πλατιά παρά είχαν πάχος (méplat), εκτός από τις σπάνιες περιπτώσεις που ήταν ανάγλυφα. Αυτή την περίοδο είναι ανάγλυφα και συνδέονται μεταξύ τους με λίθινη ταινία. Για λόγους οικονομίας η λαξευμένη πέτρα αντικαθίσταται από το τούβλο «stuquée» προκειμένου να χρησιμοποιηθεί στους ορθοστάτες των παραθύρων (Bastin, 1975: 11) αλλά και στα ανώφλια «linteaux» των παραθύρων. Η συνήθεια της τοποθέτησης της χρονολογίας εγκαταλείπεται. Οι κορνίζες των στεγών από ξύλο θα αντικατασταθούν από λίθινες ενώ η κλίση των στεγών θα μειωθεί. Σε μερικά μόνο κτήρια η κεντρική κατακόρυφη σειρά των παραθύρων περιλαμβάνει ανοίγματα τυπολογίας «en plein cintre». Τα παράθυρα των κτηρίων του αρχαιότερου ρυθμού, που έχουν πρεβάζι τυπολογίας «en méplat», χαμηλό, θα αντικατασταθούν από νέο μεγαλύτερου πάχους. Μερικές φορές, λόγω του ότι η μόδα το επιβάλλει, τα πρέκια που είναι ευθύγραμμης τυπολογίας προτιμώνται από εκείνα με «cintre surbaissé» σχήματος καμπύλου. Τον 19ο αιώνα γενικεύεται η χρήση κονιάματος στις προσόψεις, οι οποίες βάφονται με λευκό χρώμα, συνήθεια που ανάγεται στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα. Τα ακατέργαστα υλικά επανέρχονται στις προσόψεις των οικιών αλλάζοντας τη φυσιογνωμία της πόλης. Το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα συνεχίζεται η πολεοδόμηση της Namur και ενσωματώνεται η περιφέρεια της πόλης σε αναζήτηση καλύτερης ποιότητας ζωής από εκείνη που προσφέρει το ιστορικό κέντρο. Με την καταστροφή των οχυρώσεων που περιέβαλαν την πόλη ακολούθησε η κατασκευή των λεωφόρων που την περιέκλειαν (Cauchy, De Smet, De Nayer, Isabelle Brunell), αλλά και η δημιουργία νέων οδών ( De Stassart, Cardinal Mercier), ενώ νέες πλατείες δημιουργήθηκαν, όπως εκείνη του σιδηροδρομικού σταθμού, η Léopold και η Wiertz. Τα κτήρια αποκτούν μπαλκόνια, κιγκλιδώματα από σφυρήλατο σίδηρο και μεγάλα παράθυρα. Η περιφέρεια παρουσιάζει οικοδομική έξαρση, καθώς κατασκευάζονται κτήρια σε νεογοτθικούς και νεοαναγεννησιακούς ρυθμούς. Η επίδραση του τέλους του 19ου αιώνα συνεχίζεται και στον 20ό αιώνα. Το δεύτερο μισό του 20ού, μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, με τις καταστροφές που υπέστησαν τα παλαιά κτήρια οι αρχιτεκτονικές φόρμες επιβάλλουν ως υλικό κατασκευής το οπλισμένο σκυρόδεμα και το γυαλί, ενώ το τούβλο αποτελεί υλικό καθαρά διακοσμητικό. Εγκαταλείπονται οι κεκλιμένες στέγες ενώ το ενδιαφέρον εστιάζεται στην ανάδειξη του όγκου των κτηρίων (Bastin, 1977 : 12). Στην περιφέρεια της πόλης υπάρχουν οι δυνατότητες εφαρμογής των νέων τάσεων λόγω της δυνατότητας του χώρου. Στα νέα κτήρια δεν λαμβάνονται υπ όψιν οι παλαιοί ρυθμοί. Συνοψίζοντας, η πόλη της Namur, διατηρώντας το προσωπικό ύφος στην αρχιτεκτονική, θα επηρεαστεί κυρίως από τη Γαλλία και θα αφομοιώσει μερικά στοιχεία από την Ιταλία. Το παραδοσιακό ύφος που κληρονομήθηκε από τα κτήρια του Μεσαίωνα με τα ξύλινα δοκάρια που σχημάτιζαν στην πρόσοψη πλαίσια γεννήθηκε τον 16ο αιώνα και θα διαρκέσει μέχρι το μέσον του 18ου αιώνα. Στο τέλος του 16ου και το πρώτο μισό του 17ου αιώνα θα υιοθετηθούν διακοσμητικά στοιχεία αναγεννησιακού ιταλικού ρυθμού, ενώ το δεύτερο μισό στοιχεία από το ιταλικό μπαρόκ. Η γαλλική επιρροή που εμφανίζεται στο τέλος του 17ου αιώνα τελικά κυριαρχεί του παραδοσιακού ρυθμού. Ο ρυθμός Λουδοβίκου ΙΔ αναγνωρίζεται στις λεπτομέρειες όπως τα κυμάτια, ενώ του Λουδοβίκου ΙΕ υιοθετείται με πιο «βαριά» μορφή. Λιγότερο απαντάται ο ρυθμός Λουδοβίκου ΙΣΤ. Το πρώτο μισό του 19ου αιώνα ο νεοκλασικισμός συναντάται «άκαμπτος» χωρίς φαντασία, ενώ το δεύτερο μισό θα επέλθει σύγχυση και ανάμειξη με παλαιότερους ρυθμούς. Ο 20ός αιώνας δεν περιλαμβάνει καμιά πρωτοτυπία αλλά, αντίθετα, την καταστροφή αυτή που πραγματοποιήθηκε στα κτήρια της συνοικίας Grognon. Η συνύπαρξη διαφορετικών ρυθμών σε πέντε αιώνες αρχιτεκτονικής προσέφερε μέσα από υλικά όπως το τούβλο, η πέτρα και ο σχιστόλιθος «ardoise» κομψότητα και ομοιογένεια στην πόλη. Η δεκαετία 13 Εικόνα 1.12 Όψη κτηρίου κλασικού ρυθμού στην οδό L Ange. Εικόνα 1.13 Όψη κτηρίου κλασικού ρυθμού στην πλατεία Saint Remy

Ο XIX αιώνας - ο νεοκλασικός ρυθμός Εικόνα 1.14 Κτήριο τοπικού ρυθμού του 19ου με στοιχεία κλασικισμού Εικόνα 1.16 Αρχαίο κτήριο της πλατείας l Ilon. Εικόνα 1.15 Κτήριο τοπικού ρυθμού του XIX αιώνα. 14

Ο XVIII αιώνας - η γαλλική επιρροή Εικόνα 1.19 Κτήριο με γαλλική επιρροή. Εικόνα 1.17 1 Απλότητα των μορφών και αναζήτηση του φωτός χαρακτηρίζουν την αρχιτεκτονική τον XVIII αιώνα. 2 Οι κατοικίες των εμπόρων έφεραν ανάγλυφες πλάκες πάνω από την κεντρική πόρτα εισόδου. Εικόνα 1.18 1 Στην όψη η διακόσμηση είναι επηρεασμένη από το μπαρόκ. 2 Η πόρτα είναι ρυθμού Λουδοβίκου XV και πλαισιώνεται από πέτρες με κυφώσεις «a refend». 15

του 1920 κυριαρχείται από την παραδοσιακή ή εκλεκτικιστική αρχιτεκτονική και εκφράζεται με τη χρήση των βιομηχανοποιημένων τούβλων με λεία επιφάνεια, που αντικατέστησαν τα τούβλα της ντόπιας παραγωγής που χρησιμοποιούνταν στις ιδιωτικές κατασκευές το 1914. Τα λεία τούβλα, σε διαφορετικούς χρωματισμούς, με πατίνα κόστιζαν ακριβά, περιορίζοντας τη δυνατότητα ευρείας χρήσης. Χρησιμοποιήθηκαν ευρέως σε κτήρια μοντέρνου ρυθμού, καθώς δεν αφήνουν μεγάλους αρμούς, ενώ παράλληλα παρουσιάζουν πατιναρισμένες επιφάνειες και δίνουν την εντύπωση ανάγλυφου. Αποτελούν παραδείγματα εφαρμογής βιομηχανοποιημένου τούβλου χωρίς ωστόσο να εγκαταλείπονται υλικά όπως η λαξευμένη πέτρα. Τη δεκαετία του 30 η χρήση αυτών των υλικών μειώνεται λόγω κόστους και δεν χρησιμοποιούνται παρά στα σημαντικά κτήρια. 1.1.5 Η τυπολογία των μερίδων της συνοικίας Grognon Αναφερθήκαμε παραπάνω στους αρχιτεκτονικούς ρυθμούς που επικράτησαν στην πόλη της Namur και στις επιρροές που δέχθηκαν. Η ανάλυση που πραγματοποιήσαμε είχε ως έναρξη τον 15ο και τον 16ο αιώνα, περίοδο που συμπίπτει με τις πρώτες αναπαραστάσεις από τις γκραβούρες των G. Braun και F. Hogenberg καθώς και των L. Guichardin, Gilles Neyts που διαθέτουμε και αφορούν την Grognon. Για την τυπολογία των όψεων της περιόδου του 16ου και 17ου αιώνα βασιστήκαμε στις γκραβούρες, ενώ για τον 18ο αιώνα στη μακέτα που κατασκεύασαν οι Γάλλοι μηχανικοί. Για τους «νεότερους» χρόνους βασιστήκαμε και σε στοιχεία που προέρχονται από πίνακες ζωγραφικής της εποχής, καθώς και σε σχέδια που περιλαμβάνονται στις καρτέλες και αφορούν τις όψεις των κτηρίων της Grognon πριν την κατεδάφισή τους. Όσον αφορά τον 12ο και τον 14ο αιώνα διαθέτουμε την αρχαιότερη απεικόνιση της τυπολογίας των μερίδων του οικοδομικού τετραγώνου ΙΙΙ, που προήλθαν από τις αρχαιολογικές ανασκαφές και που φθάνει μέχρι τον 19ο αιώνα. Οι μερίδες αναπτύσσονται σε κάθετη διάταξη προς την πορεία του κεντρικού οδικού άξονα της Grognon. Ο μεγάλος άξονας των μερίδων έχει προσανατολισμό Α-Δ με τη στενή πλευρά, τη δυτική, να εφάπτεται του οδικού κεντρικού άξονα της Grognon, ενώ η πλευρά προς τα ανατολικά εφάπτεται των τειχών που είναι παράλληλα του ποταμού Meuse. Οι μερίδες εφάπτονται με τις μακρές πλευρές τους να αναπτύσσονται ακολουθώντας τη διαδρομή του κεντρικού οδικού άξονα (χάρτης 4.8). Η τυπολογία τους είναι αμετάβλητη σε όλο το διάστημα που αναφέραμε. Η κατοικία και αποθήκη καταλαμβάνουν το δυτικό τμήμα της κάτοψης και καλύπτουν τη μισή έκταση της κάθε μερίδας. Η αυλή καταλαμβάνει το μέσον της μερίδας, συμπεριλαμβανομένων και των χώρων υγιεινής, ενώ βοηθητικά κτίσματα εμφανίζονται στο τέλος του 14ου αιώνα αρχές του 15ου, καταλαμβάνοντας μέρος του ανατολικούοπίσθιου τμήματος της κάθε μερίδας. Τον 18ο και τον 19ο αιώνα η κάτοψη της μερίδας δεν αλλάζει αλλά δημιουργούνται περισσότερα χωρίσματα καθόσον έχουν διαφοροποιηθεί οι ανάγκες των κατοίκων. Οι λειτουργίες παραμένουν οι ίδιες: στο δυτικό τμήμα κάθε μερίδας βρίσκονται οι κύριοι χώροι κατοικίας μαζί με την αποθήκη, στο μέσον υπάρχει η αυλή που φιλοξενεί και την τουαλέτα, ενώ στο δεύτερο μισό -ανατολικό της κάθε μερίδας- ανήκουν βοηθητικά κτίσματα, καθώς και ελεύθερος χώροςαυλή (εικόνα 7.23,3). Για την περίοδο του 16ου και 17ου αιώνα και στο μέτρο του δυνατού, καθόσον η τεκμηρίωση βασίζεται στις γκραβούρες, προκύπτουν ορισμένα τυπολογικά συμπεράσματα σύμφωνα με τα οποία ξεχωρίζουν τρεις τυπολογίες μερίδων, που αντιστοιχούν σε τρεις ισάριθμες περιοχές της Grognon. Η πρώτη τυπολογία ( χάρτης 6.11) περιλαμβάνει την περιοχή που εκτείνεται ανάμεσα στον κεντρικό οδικό άξονα και στα τείχη του Meuse. Ειδικότερα το οικοδομικό τετράγωνο ΙΙΙ αποτελείται από τις μερίδες της περιόδου του 12ου και 14ου αιώνα που διατηρούν την ίδια τυπολογία, όπως είδαμε. Η κατοικία καταλαμβάνει το δυτικό άκρο της κάτοψης εφαπτόμενη 16

του οδικού άξονα, ενώ το ανατολικό άκρο καταλαμβάνεται από βοηθητικά κτίσματα. Σημαντικό στοιχείο της τυπολογίας των συγκεκριμένων μερίδων αποτελεί ο ελεύθερος χώρος που μεσολαβεί ανάμεσα στην ανατολική πλευρά τους και στο τείχος, στην όχθη του Meuse. Η δεύτερη τυπολογία ανήκει στην περιοχή ανάμεσα στον δεύτερο μεγάλο οδικό άξονα της Grognon και στη δεξιά όχθη του Sambre (χάρτης 6.11). Οι μερίδες είναι μακρόστενες, μικρότερες σε μήκος της πρώτης τυπολογίας, αναπτύσσονται κάθετα στην πορεία του οδικού άξονα, με την νότια πλευρά τους σε επαφή με αυτόν, ενώ η βόρεια εφάπτεται της όχθης του Sambre. Το πλάτος τους είναι περιορισμένο, όπως συμβαίνει στην τυπολογία των μερίδων της μεσαιωνικής περιόδου για το ιστορικό κέντρο της πόλης της Namur. Λόγω του περιορισμένου χώρου που προσφέρεται για να αναπτυχθούν, δεν υπάρχει η δυνατότητα κατασκευής αυλής ή κήπου στο πίσω μέρος το βόρειο. Η τρίτη, τέλος, τυπολογία ανήκει στα οικοδομικά τετράγωνα που βρίσκονται «εσωτερικά» της Grognon. Είναι η τυπολογία της «νησίδας» και καταλαμβάνουν το κέντρο της Grognon (χάρτης 6.11). Τα οικοδομικά τετράγωνα που ανήκουν σε αυτή την κατηγορία σχηματίζονται από μερίδες που ορίζουν περιμετρικά κάθε οικοδομικό τετράγωνο, ενώ οι τελευταίες είναι πάντα κάθετες στους δρόμους που τις περιβάλλουν. Και σε αυτή την περίπτωση οι μερίδες διατηρούν το στενόμακρο σχήμα τους στην κάτοψη και αναπτύσσονται εφαπτόμενες και με περιορισμένο πλάτος. Οι κατοικίες καταλαμβάνουν το τμήμα προς την πλευρά του δρόμου, ενώ στην αντίθετη πλευρά βρίσκονται τα βοηθητικά κτίσματα. Το σύνολο των κήπων ή αυλών στο μέσον κάθε «νησίδας» δημιουργεί ενιαίους χώρους ελεύθερους ή πρασίνου. Βασικό στοιχείο αποτελεί το κοινό πλάτος που διατηρούν και στις τρεις κατηγορίες. Βέβαια, στο ιστορικό κέντρο το πλάτος των μερίδων είναι περιορισμένο και παραμένει σταθερό εκτός από μερικές περιπτώσεις που οι ευπορότερες κοινωνικές τάξεις έχουν τη δυνατότητα συνένωσης κατά πλάτος- των μερίδων. 1.2. Μορφολογική ανάλυση των κτηρίων της συνοικίας Grognon 1.2.1 O 13ος και 14ος αιώνας Στη γραφική αποκατάσταση της τυπολογίας του 13ου και 14ου αιώνα παρουσιάζονται τα κτίσματα του οικοδομικού τετραγώνου ΙΙΙ να εφάπτονται σε όλο το μήκος της μακράς πλευράς τους (βλ. κάτοψη 13ου αιώνα). Η κυρία όψη «βλέπει» στον κεντρικό οδικό άξονα της συνοικίας (χάρτης 4.8). Τα κτήρια αναπτύσσονται σε δύο ορόφους, η στέγη τους είναι δίριχτη και ψηλή, με τα ανοίγματα των παραθύρων του πρώτου ορόφου να είναι μικρά και του ισογείου μεγαλύτερα. Η κεντρική είσοδος βρίσκεται στο αριστερό μέρος της πρόσοψης του κτηρίου. Ο φέρων οργανισμός των κτηρίων αποτελείται από ξύλινα δοκάρια που σχηματίζουν πλαίσια εμφανή στην όψη, ενώ ενδιάμεσα άλλα ξύλινα κατακόρυφα στοιχεία «μοιράζουν» τις αποστάσεις μεταξύ των πλαισίων (η τυπολογία των κτηρίων είναι περιστερώνα «à colombage»). Εάν παρατηρήσουμε τις όψεις που περιγράψαμε θα διαπιστώσουμε εύκολα κοινά στοιχεία και την επιρροή του γαλλικού ρυθμού στο κτίσμα της συνοικίας Grognon (εικόνα 1.19). Στο σχέδιο (σκίτσο 4.1) παρουσιάζονται οι «πίσω» όψεις των κτηρίων του ιδίου οικοδομικού τετραγώνου ΙΙΙ. Οι στέγες είναι δίριχτες, ψηλές, ενώ με το πέρασμα των αιώνων η τυπολογία των στεγών γίνεται χαμηλότερη. Μια κλίμακα σε επαφή με τη μεσοτοιχία οδηγεί από την αυλή στον πρώτο όροφο. Ανάμεσα στην πίσω όψη και στον δεύτερο τοίχο των οχυρώσεων παρεμβάλλονται οι αυλές των μερίδων, ενώ διακρίνονται, κατά διαστήματα, θύρες που οδηγούν στην περιοχή αδόμητη περιοχή «non aedificandi», την περιοχή που περιγράψαμε στην ιστορική ανάλυση. 17

Σχέδια μορφολογικών στοιχείων Σχέδιο 1.15 Παράθυρα 1 Λίθινο ή ξύλινο διαχωριστικό σε σχήμα σταυρού «à coisée» 2 Με οριζόντιο διαχωριστικό «à traverse» 3 Με κάθετο διαχωριστικό«à meneau» 1 2 3 Σχέδιο 1.16 Λαμπάδες 1 2 3 4 5 1 Τυπολογία αλυσίδας 2 Τυπολογία αλυσίδας 3 Με δύο κλειδιά «harpes» 4 Mε κλειδί στο μέσον «harpe» 5 Ανάγλυφος με κυφώσεις«a bossages» Σχέδιο 1.17 Λαμπάδες 1 2 3 4 5 1 Μονολιθικός 2 Με εναλασσόμενα υλικά 3 Με τούβλα και δύο κλειδιά «à deux harpes» 4 Με τούβλα και κλειδί στο μέσον «harpe» 5 «A cossette» (Le patrimoine monumental de la belgique) 18

Σχέδιο 1.18 Ανώφλια 1 2 3 4 5 6 7 8 1 Ευθύ 2 Καμπύλο «en plein cintre» 3 Πεπλατυσμένο «surbaissé» 4 Λαβή καλαθιού «en anse de panier» 5 «à cossette» 6 Θραυσμένο «brisè» 7 Τορνευτό «chantournè» 8 Κλιμακωτό «plate-bande en escalier» 1 2 3 5 6 7 4 8 Σχέδιο 1.19 Παράθυρα 1 «délardè» 2 Με κύφωση«bombé» 3 «échancré» 4 Ευθύ 5 «A cossette» 6 «En bâtier tronquée» 7 «En bâtière» 8 Οριζόντιο «déprimé» Σχέδιο 1.20 Φεγγίτες 1 2 3 4 1 «chantournéé» 2 «en accolade» 3 «bombée» 4 Ευθύς (Le patrimoine monumental de la belgique) 19

Σχέδιο 1.21 Στέγες 1 2 3 4 5 1 Υπό κλίση«en appentis» 2 Δίριχτη«en bàtière» 3 Σχήμα πυραμίδας«à croupes» 4 «à croupettes» 5 «mansarrdée» Σχέδιο 1.22 Φεγγίτες 1 2 3 4 1 Δίριχτος«à batière» 2 Σχήμα πυραμίδας «à croupe» 3 Επικλινής«rampante» 4 Εξέχων «passante» Σχέδιο 1.23 Τυπολογία κορνιζών 1 2 3 4 5 6 1 «dentée» 2 «redentée» 3 «denticulée» 4 «en goutes» 5 «à cavet» 6 «fort corbeau» (Le patrimoine monumental de la belgique) 20