ΚΙΚΕΡΩΝ Το φάρμακο tfis λύπη
Φωιογραφ{α εξωφύλλου: Τατιάγα Kαραπαvαyιώτη / URGH PRODUCTIONS
1 5 - κυκεών - 1 5 Διείιθuνσ1) σειράς Τά.κης Θεοδωρόπουλος ~ Κικέρων Το φάρμακο της λύπης
ΚΙΚΕΡΩΝ Το φάρμακο της λύπης Τρίτη Τουσκουλανή Διατριβή ΜΕΤΑΦ Ι'ΑΣΗ ΑIlΟ ΤΑ ΛΑΤ Ι Ν ΙΚΑ ΟΛΓΑ ΙΙΑΠ ΑΚΩΣΤΑ ΩΚΕ ΑΝ ΙΔ Α ΑΘ Η ΝΑ * 2003
2003 ΕκΟόσεις Ωκεανίδα Α.Ε. Σολωμού 25 10682 Αθ-ήνα τηλ. 210.38.27.34] Πλάτωνος 17 546 31 Θεσσαλονίκη τηλ. 2310.231.800 e-mail: oceanjda@jnternet.gr [SBN 960-4 10-319-9
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ε )3ι ε Η αρρώσηα της [ 9] ψυχής Κικέρων Το φάρμακο της λύπης [15] Βιογραφικά στοιχεία [ 97] Σημειώσεις [101 ]
Η αρρώστια της ψυχής Ο ποu γραφτηκε uπο την επηρεια τοu πενθοuς. ι Τουσχουλανές Διατριβές είναι ένα έργο ι Πέντε μ-ήνες νωρίτερα ο Κικέρων είχε χάσει την αγαπημένη τοu κόρη Τuλλία η οποία πέθανε λίγο μετά τη γέννα τοu παιοιοό της. Δεν ειναι τuχαιο " οτι οι σu ζ' ητησεις της πρωτης " ημερας στο Τοuσκοuλο έχοuν ως θέμα τοuς τον θά- " λ' λ β βλ' νατο οuτε οτι αφιερωνεται ενα ο οκ ηρο Ι ιο στο θέμα της θλίψης. Ο Κικέρων είχε -ήοη γράψει ένα κείμενο (τον ΠαραμυθητιΧό τοu ) με " ~ σκοπο να παρηγορησει τον ωιο τοu τον εαuτο. 'Ο λ' λ' ταν οιπον προτεινει τη φι οσοφια ως αντικαταθλιπτικό θα πρέπει να το θεωρ-ήσοuμε οεοομενο '" ' οτι ' μι λ' αει εκ πειρας. Το κεντρικό ερώτημα τοu τρίτοu βιβλίοu είναι αν ο σοφός μπορεί να uποφέρει από «aegγίtudq». Με τον όρο αuτό ο Κικέρων αποφασίζει να αποοώσει στα λατινικά την αρχαιοελληνικ-ή λέξη λύπη. Κι εοώ αρχίζει η σπαζοκεφαλιά: η λέξη «aegγίtudο» προέρχεται από το ρ-ήμα ((aegγοtq» το οποίο σημαίνει «είμαι άρρωστος» " λ ξ και η πρωτη σημασια της σuμφωνα με τα ε ι- ι ι θ' Ε 'ψ κα ειναι ((ασ ενεια νοσος». (( πι uχης» ομως 9
Η ΑΡΡΩΣΤΙΑ ΤΗΣ ψγ ΧΗΣ διευκρινίζουν Ύ) λέξύ) σύ)μαίνει «αθυμία δυσθυμία ΛUΠΎj». ΣΎ)μειωτέον ότι εν έτει 2003 τα λατινοελλύ)νικά λεξικά οιεκδικοόν μια παγκόσμια πρωτοτυπία: μεταφράζουν τα λήμματα μιας νεκρής γλώσσας με τις λέξεις μιας άλλύ)ς νεκρής γλώσσας. ΣτΎjV αγορά κυκλοφοροόν δόο λεξικά που συντάχτύ)καν στα τέλύ) του 190υ αιώνα. Α ' λ" " ψ μφοτερων τα Ύ)μματα εχουν γραφτει σε α 0- γύ) αρχα'ιζουσα και έκτοτε ουδείς ενδιαφέρθύ)κε να τα μεταγράψει ή να τα αντικαταστήσει. Ομολογώ ότι ο πειρασμός να αποδώσω ΤΎ) λέξύ) «aegritudoj) ως «κατάθλιψύj» ήταν μεγάλος. Η λέξύ) έχει περάσει στύ)ν καθομιλουμένύ) ως σχε δ ον " συνωνυμύ) του Ψ" υχικου πονου δ ια- β λ ΤΎ)ρωντας ταυτοχρονα ΤΎ) αρυτύ)τα του κ ινικου " ορου. Η «λ' υπύj» στα νεα 'λλ" ε Ύ)νικα σπανιως παραπέμπει σε αρρώστια (έστω κι αν ΧΡΎ)σιμοποιοόμε ΤΎ) λέξύ) «αρρώστια» μεταφορικά). Η «θλίψύj» είναι κι αυτή ταλαιπωρύ)μένύ) λέξύ) και πο λ u ' φο β αμαι f οτι " σύ)μερα αποπνεει εναν συναισθύ)ματισμό τόπου Φρανσουάζ Σαγκάν. «μελαγχολία» αποκλειόταν εκ των πραγμάτων ~ Κ' γιατι μεσα στο κειμενο ο ιuιoς ο ικερων ΤΎ)ν αναφέρει ως ελλύ)νικό όρο για ΤΎ)ν τρέλα ασκώντας ΤΎ)ς (μάλλον άοικύ)) κριτική. Η «στενοχώρια» δεν ήταν και τόσο κακή ιοέα ( Ύ) ΟρθόδοξΎ) Η ΕκκλΎ)σία Οέεται για τους πιστοό ς που τελοόν «εν θλ ί ψει και στενοχωρίφ») αλλά δεν ταίριαζε απόλυτα σε όλα τα χωρία. Απέ- 10
Η ΑΡΡ ΩΣΤΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧ ΗΣ μενε Υ) «κατάθλιψψ) αλλά δεν ~μοuν σίγοuρυ) θ λ ' πρωτον αν α ενοχ ouae ο αναχρονισμος και δεότερον (και συ)μαντικότερο) αν το σuναίσθυ)μα ποu περιγράφει ο Κικέρων είναι ~ όχι Υ) κατα 'θλ ι Ψ Υ) εστω και με ΤΥ)ν κοινυ) " συ)μασια ΤΥ)ς λέξυ)ς. Κατ' αρχάς είναι βέβαιο ότι ο Κικέρων ανα- λ ' θ λ ' φερεται στυ) «UΠΥ)) με οροuς πα ο ογιας : προκειται λ' εει για μια Ψ' UXLXY) δ ιαταραχυ) ' χει - ρότερυ) από κάθε σωματικ~ αρρώστια Υ) οποία χρειάζεται «θεραπεία» και πρέπει να βροόμε ΤΥ)ν αιτία ΤΥ)ς για να ΤΥ) θεραπεuσοuμε. Οι ρίζες ΤΥ)ς είναι βαθιές και πρέπει να τις ξεριζώσοuμε μία προς μία αν θέλοuμε να απαλλα- γοuμε απο 'δ ΤΥ) uστuχια. 'Α' κομυ) κι αν το κα- νοuμε ο 'λ ο και κατι 'θ' α μεινει απ το κεντρι ΤΥ)ς στις uχες μας. 'Ο ταν uποφεροuμε Ψ ' απο " αuτυ) δ εν μποροuμε ' να κρuφτοuμε " οuτε να το ξ' εχα- Τ Ι / Ι σοuμε. α σuμπτωματα ΤΥ)ς ειναι auxva Υ) παραμελυ)μένυ) εμφάνισυ) οι τάσεις απομόνωσυ)ς ακόμυ) και Υ) περιφρόνυ)συ) των στοιχειωδών κα- " Μ ' νονων προσωπικυ)ς uγιεινυ)ς. ερικες φορες θεραπεόεται με τον χρόνο και τις σuμβοuλές λλ" 'λ' των σοφων α α πανω απ ο α πρεπει να γινοuμε εμείς οι ίδιοι γιατροί τοu εαuτοu μας. Όλες αuτές οι πλυ)ροφορίες δεν προέρχονται από κάποιο εκλα ίκεuμένο άρθρο για ΤΥ)ν κατάθλιψυ) αλλά από τον 10 αιώνα π. Χ. Και εί- 'λ ' ναι απιστεuτο οτι με ε αχιστες ΤΡΟΠΟΠΟΙΥ)σε ις 11
Η ΑΡΡΩΣΤΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ όλυ) YJ πρώη παράγραφος ΤYJς Τρίτης Τουσχουλανής Διατριβής θα μποροίισε άνετα να διαβαστεί ως εισαγωγή στyjν ιστορία ΤYJς Ψ uχανάλuσyjς (ήμαρτον!). Τ ι Is: Κ Ι Ι Ι Ι Ο οτι ο ιuιoς ο ικερων ειχε πεσει σ ε καταθλιψυ) όταν έγραφε τις Τουσχουλανές Διατριβές ι Ι ι θ ι Π ειναι επισyjς κατι περισσοτερο απο πι ανο. α- ρεμπιπτόντως ο Κικέρων είναι ο μοναδικός Ρωμαίος για ΤΥ) ζωή τοu οποίοu γνωρίζοuμε τόσο πολλές πλyjροφορίες - είτε από τα έργα ποu ο ίδιος προόριζε για δyjμοσίεuσyj είτε από τον τει ι λ ι ραστιο ογκο των επιστο ων τοu ποu ανακα λ u- ' φθyjκαν το 1345 από τον ΠετράρχYJ. Ξέροuμε λοιπόν ότι μετά τον θάνατο ΤYJς Τuλλίας βuθίστyjκε στυ) μελαγχολία χώρισε ΤΥ) δείιτερυ) yuναίκα τοu με ΤYJν οποία είχε μόλις παντρεuτεί ξ s: ι ι ι ι ι ε ετασε το ενυεχομενο να χτισει εναν ναο προς τιμήν ΤYJς κόρyjς τοu για να λατρείιεται ως θεά και προσπάθyjσε να βρει γιατρειά στυ) μοναξιά και ΤΥ) σuγγραφ-ή. Καθόλοu περίεργο ποu ονομάζει ΤΥ) λύπη «δ-ήμιο». Σ κεφτyjκα να το παρω αποφασυ) και να τελειώνω. ι ι ι ΕπικαλέσΤYJκα διάφορα (ανεδαφικά) ι s: ι επιχειρyjματα: ΤΥ) uιαχρονικοτyjτα των σuναιθ ι ι λ ι ι σ YJματων- ΤΥ) σοφια των κ ασικων το γεγονος ότι το διασyjμότερο φροuδικό σίιμπλεγμα πήρε ι ι Ι f Ι Σ λ' το ονομα τοu απο εναν YJρωα τοu οφοκ YJ. τον Εuγένιο Ο' ΝYJλ. (Αφοίι YJ Ηλέκτρα είναι uστε ρικ-ή τι πρόβλyjμα uπάρχει αν ο Κικέρων γράφει 12
Η ΑΡ ΡΩ ΣΤΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧ Η Σ περί κατάθλιψης;). Ύστερα έτuχε να διαβάσω ένα uπέροχο βιβλίο. * Σ ι ι ι λ Θ Ι Ι δ το κειμενο τοu με τιτ ο ~ εα στο σκοτα ι. φει Χρονικό μιας τρέλας ο σuγγραφέας William Styron θύμα ο ίδιος της κατάθλιψης καταγράλ ι ι ι με auyx ονιστικο τροπο την εμπειρια τοu και μεταξύ των άλλων διαμαρτύρεται εντόνως για τη χρ~ση τοu όροu «κατάθλιψη». Επιση - / ι [] s: ι βs: / / / μαινει οτι «... ευω κι ε υομηντα πεντε χρονια η λέ ξη έχει γλιστρ~σει ανώδuνα σαν γuμνοσά λιαγκας μέσα στη γ λώσσα» χάρη σ ' έναν Ελβετό ψuχίατρο ο οποίος παρά τψ εθνικ~ αρετ~ της χώρας τοu uπ~ρξε ελάχιστα ακριβ~ς στην επιλoγ~ τοu κατάλληλοu οuσιαστ ικού. Ο Styron αφιερώνει τρεις σελίδες για να σχολιάσει την ορολογία ποu χρησιμοποιείται εναλλακτικά για τη «φoβερ~ κι εφιαλτ ι κ~ αρρώστια» κα ι κατ α - λ ι Α / Ι / / β ηγε ι: «πο την αρχα ι οτητα - μεσα απο τον α - / θ ι Ι ι β ι Ι / σανισμενο ρηνο τοu ω μεσα απο τα χορικα τοu Σoφoκλ~ και τοu Αισχύλοu - οι χρονικογράφο ι τοu ανθρώπινοu πνεύματος αγ ωνίζονται να βροuν λ /ξ / / / ε εις ικανες να εκφρασοuν επαρκως τη auντριβ~ της μελαγχολίας». Επέστρεψα στον Κικέρωνα. Διάβασα ξανά και ξανά την Τρίτη Τουσκουλανή Διατριβή. Α ν * William StYl'on Θέα στο σκοτάδι. Χρονικό μ ι ας τρέλας μτφρ. Παλμύρα lσμυρίδου Ποταμός Aθ~να 2003.
Η ΑΡΡΩΣΤ1Α ΤΗΣ ψγχησ Κ ι ι ι ι θ ο ικερων αναφερεται σε ενα συναισ Ύ)μα που 'ζ 'θλ Ψ ι ι ι μοια ει με την κατα ι Ύ) γιατι ειναι τοσο ενοχλητικά εκλογικευτικός; Γιατί προσπαθεί να μας πείσει ότι ακολουθώντας ΤΎ) στω 'ίκ~ μέθοοο ης praemeditatio (= προμελέτύ)) θα απαλλαι ι λ' Γ ι ι ι "C ι γουμε απο τη υπη; ιατι επιμενει οτι εr.αρται ι θ θ θ ι ι ι Ν ται απο εμας αν α ΤΎ)ν αισ αν ουμε Ύ) οχι; 0- μίζω ότι Ύ) απάντύ)σύ) βρίσκεται στα κενά και ι ι ι ΠΙ ι στις αντιφασεις αυτου του κειμενου. ισω απο ΤΎ) βεβαιότύ)τα του φιλοσόφου που ξέρει το φάρμακο ΤΎ)ς αρρώστιας (και το προτείνει και στους άλλους) ο σπα υπομονετικός αναγνώστύ)ς θα ανακαλύψει ΤΎ)ν αγωνία του ανθρώπου που προθ ι "ι ει να παρύ)γορύ)σει τον εαυτο του' πισω απο ΤΎ)ν οργισμένύ) επίθεσύ) κατά του Επίκουρου και πέρα από ΤΎ)ν όποια φιλoσoφικ~ αντιοικία θα οει ΤΎ)ν oργ~ ενός γνώστύ) ΤΎ)ς «ασθένειας» ενά- " Ι Μ ι ντια σ εναν ερασιτεχνύ) του πονου. ερικες φοι 'λ θ ι ι Κ ι ι ρες πα ι α νιωσει οτι ο ικερων γραφει για κάτι που οεν έχει ακόμ Ύ) όνομα. Τελικά φoβ~θύ)κα να το ΟιακινΟυνεύσω. Θυ μ~θύ)κα τον Ιερό Αυγουστίνο που μεταφράζει Τ Ύ) λίιπύ) ως «tristitia». Επιβεβαίωσα ότι στο λεξικό των Lewis και Short Ύ) «aegritudo» αποοίοεται ( και) ως «sorrow». Εγκατέλειψα ΤΎ)ν κατάθλιψύ). Aurea mediocritas: επέλεξα ΤΎ) θλίψύ) - και τις παραλλαγές ΤΎ)ς. ΟΛΓΑ ΠΑΠΑ ΚΩΣΤΑ
1 Παρατηρώ φίλε μου Βροότε πως μολ 'θ " ' ονοτι εμεις οι αν ρωποι εκτος απο σωμα διαθέτουμε και Ψυχ~ για τη φροντίδα και τη διατ~ρηση του σώματος επινo~σαμε μια τέχνη η οποία μάλιστα λόγω της χρησιμότητάς της τιμάται ως εόρημα των αθάνατων θ ' θ" λ' εων ενω αντι ετως μεχρι να ανακα u- ψουμε την τέχνη που θεραπεόει την Ψυχ~ δεν νιώθαμε και τόσο έντονα την έλλειψ~ της. Και όταν επιτέλους μάθαμε ότι η τέχνη 'δ λ' αυτη υπαρχει οχι μονο εν τη με ετησαμε σε βάθος αλλά λίγοι από εμάς την υποδέλ ' χτηκαν κα οπροαφετα - για να μην πω οτι οι περισσοτεροι την αντιμετωπισαν με καχυποψία και φθόνο. Δ εν Ι:' ι"ερω λ' οιπον τι να υπο θ εσω ' γι " αυτη την αντιφαση. Μ ηπως ' οφει 'λ εται στο γεγονος " οτι η ψ' υχη μπορει " να νιωσει την α δ ια θ ε - σία και τους πόνους του σώματος ενώ το
ΚΙΚ Ε ΡΩ Ν σώμα αδuνατεί να αντιληφθεί την ασθένεια Ψ Ψ λ' ~ θ" Ε' της uχης; 2 ν τοιαuτη περιπτωσει η UXyJ κα ειται να UΙαγνωσει την ασ ενεια ~ ~ της οταν το ωιο το οργανο της UΙαγνωσης Β β " νοσει. ε αιως εαν η φuση μας ειχε προικι- 'ι:- σει εκ γενετης με την ικανοτητα να οιαι - σθανόμαστε και να κατανοοόμε τη βαθότερη οuσία της και να ζοόμε όλη μας τη ζω~ uπό την άριστη καθoδ~γησ~ της δεν θα είχαμε κανέναν απολότως λόγο να καταφεuγοuμε στις θεωρίες και τα διδάγματα των σοφών. Τ " 1:-' θ ' 'ζ ωρα ομως η οιαισ ηση μας περιορι εται σε 'λ' λ' καποιες ε αχιστες ανα αμπες ποu κι αuτες ι / Ι uπο την καταστροφικη επηρεια των κακων έξεων και των εσφαλμένων αντιλ~ψεων πολ u " σuντομα σ β' YJvouv με αποτε 'λ εσμα να χαλ ' λ " νεται ο οτε α το φως της φuσης απο τα ' ματια μας. Τα σπέρματα της αρετ~ς uπάρχοuν μέσα μας και αν τα αφ~ναμε να βλαστ~σοuν η ίδια η φόση θα μας έδειχνε τον δρόμο προς την εuτuχία όμως εμείς αμέσως μόλις έρ - θοuμε στον κοσμο και μας αναγνωρισει ο πα - θ ' 1:-' τερας μας πεφτοuμε κατεu ειαν στα οιχτuα ' της κακίας και της διεστραμμένης σκέψης θαρρείς και ροuφάμε το δηλητ~ριo της πλάνης μαζί με το γάλα της παραμάνας μας. 16
ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΤΒΣ ΛΥΠΗΣ Κι όταν εκείνύj μας παραδώσει στους γονείς μας και στύj συνέχεια μας αναλάβουν οι δά- σκα λ οι ειναι "λ' τοσες οι π ανες που μας μο λ' υ- νουν ώστε ΎJ αλ~θεια δίνει ΤΎJ θέσύj ΤΎJς στο ψε600ς και ΎJ σοφία ΤΎJς φύσύjς υποχωρεί μπροστά στύj MναμΎJ ΤΎJς ΠΡOκατάλΎJψΎJς 3 'Υ' στερα ερχονται οι ΠOΙΎJτες " οι ΟΠΟΙΟΙ επαγγέλλονται ότι με ΤΎJ διδασκαλία τους θα μας χαρίσουν ανυπέρβλύjτύj μόρφωσύj και σοφία. Τους ακούμε λοιπόν τους διαβάζουμε τους απoστύjθίζoυμε τους επιτρέπουμε να εντυπωθούν βαθιά στύj σκέψύj μας αλλά ι Ι Ι οταν φτασει ΎJ ωρα για ΤΎJν ΚOινΎJ γνωμύj να παίξει τον ρόλο του μεγάλου δασκάλου και ο λ 'i:" λ " οχ ος να υωσει το τε ειωτικο χτυπύjμα -ο / Ι Ι Ι οποιος συσσωμος ρεπει προς το κακο- τοτε είναι ολοφάνερο πως ΎJ βάθος και οι μόλυνσύj προχωρεί σε σφαλερές αντιλ~ψεις μάς απο- "C' λ' " ι.ενωνουν τοσο πο υ απο ΤΎJ φυσύj που φτανουμε στο σύjμείo να νομίζουμε πως ΤΎJν τελευταία ΤΎJν καταλαβαίνουν καλύτερα όσοι έχουν πιστέψει ότι δεν υπάρχει υψύjλότερύj φιλοδοξία για τον άνθρωπο ούτε ευγενέστε ΡΎJ επιδίωξύj ούτε μεγαλύτερύj τιμ~ από τα δύjμόσια αξιώματα ΤΎJν αρχύjγία του στρατού και ΤΎJ λα ίκ~ απoδoχ~. Από αυτά γoύj- "C 'λ 'θ ' τευονται οι πιο αι.ιο ογοι αν ρωποι και ενω
ΚΙΚΕΡΩ Ν αναζύjτoίιν την αλύjθιν~ δόξα -που αυτ~ και μόνο ψάχνει με όλες ΤΎJς τις δυνάμεις ΎJ φίιξ ι λ' Ι β ι σύj μας- αφνικα ανακα υπτουν οτι ρισκοι ι ι νται αντιμετωποι με το ακρον αωτον ΤΎJς μαι ι ~ 'ζ ταιoτύjτας και οτι υεν αγωνι ονται για ΤΎJν υπέρoχύj εικόνα ΤΎJς αρετ~ς αλλά για ένα χλομό φάντασμα ΤΎJς δόξας. Όμως ΎJ αλύjθιν~ ~ 'ζ ~ ι ι λλ ι ι ι UΟc..α υεν ειναι οπτασια α α κατι το απτο Ι Ι Ι που αφύjνει το αποτυπωμα του' ειναι ΎJ ομο- ~ ι ι θ ι φωνύj απoυoχύj των εναρετων αν ρωπων ΎJ αoέκαστύj ετυμύjγoρία εκείνων που μετροίιν ~I Ι με UΙκαια ΚΡΙΤΎJρια το 'ψ υ ος ΤΎJς Ι αρετύjς ΎJ ι / ΎJχω που μας μεταφερει ΤΎJ φωνύj ΤΎJς αρετύjς Aυτ~ ΤΎJ δόξα δεν ΤΎJν αρνοίινται οι ενάρετοι διότι τις περισσότερες φορές συνοδείιει τις δίκαιες πράξεις. 4 Ωστόσο εκείνύj ΎJ άλλύj δόξα που προσπαθεί να μιμύjθεί ΤΎJν αλύjθιν~ ειναι ι ΠΡOπεΤΎJς ι και ασυ λλ' oγιστύj και τις πει ι ι ι β λ λ ρισσοτερες φορες γινεται συμ ου ος εσφα - ι λ ι ι 'ζ μενων επι ογων και κακων πραc..εων: αναφέρομαι στύj λα'ίκ~ φ~μύj ΎJ οποία προσπαθεί να παραχαράξει ΤΎJν αλύjθιν~ δόξα και να σπιλώσει το κάλλος του προσώπου ΤΎJς με ΤΎJ δικ~ ΤΎJς ασχ~μια. Από αυτ~ τυφλώνονται οι ι θ ι Ι ι λ ~ αν ρωποι παρα τις οποιες ευγενεις φι ouoξίες τους και επειδ~ δεν ξέρουν οίιτε τι ψάχνουν να βρουν οίιτε ποίι θα το βρουν άλλοι 18
ΤΟ ΦΑΡΜΑ Κ Ο ΤΗΣ ΛΥΠΗΣ οδύ)γ06ν ΤΎ)ν πατρίδα τους στο χείλος του γκρεμ06 κι άλλοι σκάβουν τον λάκκο τους 'δ ι Τ λ ' ι με τα ι ια τους τα χερια. ου αχιστον οσοι αναζύ)τ06ν το καλό δεν χάνουν τον δρόμο τους επειδ~ το θέλύ)σαν αλλά επειδ~ ακολ06θύ)σαν λανθασμένύ) κατε6θυνσύ). Τι γίνει 'λ Γ' ι ται ομως με τους υπο οιπους; ι αυτους που παρασ6ρονται από ΤΎ) δίψα τους για το κέρδος και από ΤΎ) φιλύ)δονία τους και οι ψυχές τους 'ζ Ι β θ ι ι ι ταρα ονται σε τετοιο α μο ωστε να απεχουν ελάχιστα από ΤΎ)ν τρέλα -άλλωστε αυι ι ι θ ι δ δ ΤΎ) ειναι Ύ) μοιρα των αν ρωπων που εν ιαθ ' ι δ ι ι θ ι ετουν σοφια- εν υπαρχει καμια εραπεια; Άραγε αυτό συμβαίνει επειδ~ οι ψυχικές ασθένειες είναι λιγότερο επιβλαβείς από τις σωματικές ~ μ~πως επειδ~ οι αρρώστιες του ι θ ι ι ι σωματος εραπευονται ενω οι αρρωστιες ΤΎ)ς Ψυχ~ς δεν έχουν γιατρειά; ι Ψ ι θ Κ ' Ι 5 Ι ομως οι υχικες ασ ενειες ειναι και ι ι δ ι περισσοτερες και πιο επικιν υνες απο τις ι Κ ι ι ι σωματικες. αι μονο το γεγονος οτι προ - σβάλλουν ΤΎ)ν Ψυχ~ και ΤΎ)ν αναστατώνουν ι θ ι ι μας κανε ι να τις απεχ ανομαστε και η αρρωστη ψυχή όπως λέει ο Έννιος β ποτέ δεν ι Ι Ι ι δ ρισχει αναπαυση τιποτε να πετυχει εν ι ι Ι ι δ μπορει τιποτε να υπομεινει: Υιατι εν την ι ' θ Θ ι 'λ αφηνει ο πο ος. "" α αφύ)σω τις υπο οιπες αρ-
ΚΙΚΕΡΩΝ ρωστιες κατα "Α' μερος. πο τις ακο 'λ ou θ ες δ' uo τη θλίψη και την επιθuμία uπάρχοuν αρρώστιες τοu σώματος ποu να είναι χειρότερες; Κ ζ" αι πως μποροuμε να ισχuρι ομαστε οτι το πνείιμα μας δεν μπορεί να θεραπείισει τον / Ι ι εαuτο τοu εφοσον το πνεuμα μας ηταν εκεινο ποu ανακάλuψε την τέχνη της θεραπείας τοu σωματος; Ε" ι.α 'λλ' ou ειναι προφανες οτι θ ' '" η εραπεια τοu σωματος ε"αρταται κατα πο - λ u " δ ' απο την ατομικη ι ιοσuγκρασια και τη φuση τοu κα θ'" ενος γι αuτο και βλ' εποuμε Ο'ΤΙ όλα τα σώματα ποu uποβάλλονται σε θερα- πεια δ εν αναρρωνοuν ' αμεσως. 'Α ντι θ' ετως οι uχες ποu επι θ uμοuν ' να θ εραπεuτοuν Ψ ' και ει- ναι προ 'θ uμες να uπακοuσοuν ' στα παραγγε 'λ- ματα των σοφών αναμφίβολα θεραπείιονται. 6 Υπάρχει λοιπόν σίγοuρα μια τέχνη θ ' ψ' ποu εραπεuει την uχη και αuτη ειναι η φιλοσοφία. Όμως δεν χρειάζεται να αναζητήσοuμε τη βοήθειά της έξω από εμάς όπως θ' θ ' κανοuμε με τις σωματικες ασ ενειες α πρε - πει να βάλοuμε τα δuνατά μας για να μπο ρέσοuμε να γίνοuμε εμείς οι ίδιοι γιατροί τοu r λ' εαuτοu μας. ια τη φι οσοφια γενικοτερα είναι αλήθεια ότι στο έργο μοu Ορτήνσως ι ζ' / / εχω ε"ηγησει κατα τη γνωμη μοu ικανοποιητικα " ποσο σο β" αροι ειναι οι λ' ογοι ποu μας 20
ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΤΗΣ ΛΥΠΗΣ επιβάλλοuν να την ερεuν~σοuμε και να τη μελετ~σοuμε σε βάθος. Επιπρόσθετα για τα s:-' λ ' πιο σποuυαια φι οσοφικα ερωτηματα εκτοs:-' 'ψ s:-' τε υεν εχω πα ει σχευον οuτε στιγμη να cruζητώ και να γράφω. Όμως στα βιβλία αuτά ποι) σοι) στε 'λ νω περιεχονται ' ανα λ' uτικα οι σuζητ~σεις ποι) έκανα με τοuς φίλοuς μοι) στην έπαuλ~ μοι) στο Τοόσκοuλο. Όπως κα- 's:-' λ θ' τα τις uuo προηγοuμενες ημερες ασχο η η- θ καμε με τον ανατο ' και τον πονο ετσι και αuτό το τρίτο κατά σειρά βιβλίο προέκuψε από τις σuζητ~σεις της τρίτης ημέρας. 7 'Ο ταν λ' οιπον κατε 'β ηκα κατα το απογεuματάκι στην Ακαδημία μοu ζ~τησα να προι Ι Ι ι θ' τεινει καποιος από τοuς παροντες ενα εμα για σuζ~τηση. lδοό πώς εξελίχθηκε η ακροαματικ~ διαδικασία: Α.: Κ ατα " τη γνωμη μοu ο σοφος " μπορει να uποφέρει από θλίψη. 'ζ Μ.: Δ εν φαν τα ομαι να εννοεις οτι μπορει 'λ Ψ να uποφερει και από τις uπο οιπες uχικες υιαταραχες s:- " οπως για παραυειγμα 's:- τον φο 'β ο λ s:- ' Δ' τη φι ηυονια και την οργη; ιοτι αuτα σε ι Ι ι γενικες γραμμες avyjxouv στην κατηγορια των αισθημάτων τα οποία οι Έλληνες απ 0- καλοόν πάθη. Θα μποροόσα ξέρεις να τα πω και «ασ θ ενειες» ' -αuτη"λ μα ιστα θ' α ηταν η 21
ΚΙΚΕΡΩ Ν κατά λέξη μετάφραση- όμως κάτι τέτοιο δεν θα σuμφωνούσε με τις γλωσσικές μας σuνήθειες. Οι Έλληνες θεωρούν ότι αισθή- θ' ματ α οπως ο οικτος ο φ ονος η uπερμετρη χαρά ή ο ενθοuσιασμός είναι ασθένειες με λ 'ψ δ λ' την εννοια οτι αποτε ouv uχικες εκ η ω- 'δ' σεις οι οποιες εν uποκεινται στον ε εγχο της λογικής. Εκτιμώ ότι θα ήταν ορθότερο να χρησιμοποιήσοuμε για όλες αuτές τις ψuχικές σuγκινήσεις τον όρο «διαταραχή» και όχι «ασθένεια» με την τρέχοuσα έννοια της λ ει ' "' ης - παρεκτος "'θ' και εχεις αντι ετη απο Ψ η. 8 Α. : Όχι σuμφωνώ μαζί crou. Μ.: Π ιστεuεις ' λ οιπον " οτι ο σοφος " ανθρωπος προσβάλλεται από αuτές τις διαταραχές; Α. : Και βέβαια το πιστεύω. 'λ Μ.: Ε λοιπόν αν η περιβόητη σοφία απέ χει τόσο λίγο από την παραφροσύνη όπως uποστηρίζεις κακώς την έχοuμε σε τόσο μεγάλη uπόληψη. Α. : Δηλαδή εσύ ισχuρ ίζεσαι ότ ι κάθε ψu χική διαταραχή αποτελεί ένδει ξη παραφρο - σuνης; Μ.: Δ εν το LcrxupL 'ζ ομα ι μονο "" εγω' απο οσο εχω κατα λ α ' β'λ ει ο οι οι προγ " ονοι μας το ι 'δ ιο πίστεuαν -κάτι ποu προκαλεί σuχνά τον 22
ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΤΗΣ ΛΥΠΗΣ θαυμασμό μου- κι ας έζύ)σαν πολλούς αιώνες πριν από τον Σ' ωκρατη ο οποιος 'θ εμελίωσε ΤΎ) σύγχρονύ) Ύ)θικ~ φιλοσοφία. Α.: Κι από πού παρακαλώ έβγαλες αυτό το συμπερασμα; Μ.: Α ΠΟ ' ΤΎ) δ' ιαπιστωσύ) οτι " ο ορος «παρα- θ' φροσυνψ> παραπεμπει σε ασ ενεια του μυαλού [είναι δύ)λαδ~ μια νoσύ)ρ~ κατάστασύ) των φρενων στύ)ν οποια "δ" εχουν ωσει το ονομα «παραφροσύνψ>. 9 Οι φιλόσοφοι λοιπον αποκα λ' ουν ο 'λ ες τις Ψ υχικες 'δ ιαταραχες ' «ασ θ ενειες» ' και ισχυρι 'ζ' ονται οτι ο 'λ οι οι αφ ρονες π λ' Ύ)ττονται από "θ' αυτες τις ασ ενειες. 'Ο ' Ι ι δ ' μως οποιος εχει καποια αρρωστια εν ειναι υγι~ς και οι ψυχές όλων των ανθρώπων δ δ θ ' " που εν ια ετουν φρονύ)σύ) ειναι αρρωστες. Άρα όλοι οι άφρονες είναι παράφρονες.] * Και " ψ 'δ αυτο γιατι πιστευαν ΟΤΙ Ύ) υγιύ)ς υχύ) ιακρίνεται από Ύ)ρεμία και σταθερότύ)τα και ΧΡΎ)σιμΟΠΟΙΎ)σαν τον ορο «παραφροσυνψ> για να περιγράψουν ΤΎ) διανoύ)τικ~ κατάστασύ) Ύ) οποία χαρακτύ)ρίζεται από ΤΎ)ν έλλειψύ) αυ- δ' β των των υο στοιχε ι ων- αφου οπως συμ αινει με το σωμα ετσι και στύ)ν περιπτωσύ) ΤΎ)ς * Το κείμενο ποu βρίσκεται μέσα στις αγκύλες θεωρ ε ίται μεταγενέστερύj πρo σθ-ήκύj. (Σ.τ.Μ. )
ΚΙΚΕΡΩΝ ψuχής Ύ) δείγμα uγείας. διαταραχ~ δεν μπορεί να θεωρύ)θεί 10 Εξίσοu επιτuχείς θεωρώ και τοuς όροuς ι ι «ανοια» και «παρανοια» οι οποιοι περιγρα- β' φοuν ΤΎ)ν καταστασύ) στύ)ν οποια ρισκεται μια ψuχ~ ολότελα στερύ)μένύ) από τα φώτα Ε" τοu πνεuματος. πομενως ειναι κατανού)το / Ι Ι οτι εκεινοι ποu επινού)σαν αuτοuς τοuς οροuς ψ' για τις σuγκεκρψενες uχικες καταστασεις σuμφωνοuσαν με ΤΎ)ν άποψύ) ΤΎ)ν οποία π~ραν οι Στωικοί από τον ΣωκράΤΎ) για να ΤΎ)ν θ ' 's:-' uιo ετύ)σοuν στύ) cruvexeta και οι ωιοι οτι δύ)λαδ~ όλοι οι άνθρωποι ποu δεν διαθέτοuν φρόνύ)σύ) είναι «άρρωστοι». Διότι μια άρρωστύ) ψuχ~ -αφοίι όπως έλεγα ΠΡΟΎ)γοuμέλ οσοφοι ' αποκα λ' ouv ο 'λ ες αuτες ' τις νως οι φι s:- 'θ' s:-' υιαταραχες «ασ ενειες»- υεν ειναι uγιεστε- ΡΎ) από ένα άρρωστο σώμα. Άρα Ύ) φρόνύ)σύ) είναι Ύ) uγεία ΤΎ)ς ψuχ~ς και Ύ) έλλειψ~ ΤΎ)ς Ι Ι σuνιστα νοσύ)μα παραφροσuνύ) και παρ α- Ο λ ' λ' νοια. ι ατινικοι οροι ειναι πο u πιο ακριβ ' 'θ' λλ εις γι αuτα τα εματα απο οτι οι ε Ύ) - νικοί όπως σuμβαίνει και σε πολλές άλλες περιπτώσεις. Αλλά Ύ) σuζ~τύ)σύ) αuτ~ δεν είναι ΤΎ)ς παροίισύ)ς. Ας επιστρέψοuμε στο θέμα μας. 1] Άρα ΤΎ)ν ακριβ~ απάντύ)σύ) στο ερώ-
ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΤΗΣ ΛΥΠΗΣ τημά μας θα μας τη δώσει η ίδια η σημασία της λέξης «σώφρων». Εφόσον είναι σαφές λ " θ ' οτι αποκα οuμε «σωφρονεζ» τοuς αν ρωποuς των οποίων το μuαλό δεν έχει βλαφθεί από κάποια νοσηρ-ή διαταραχ-ή η λέξη «παράφρων» δεν μπορεί παρά να αναφέρεται σε θ' "δ οσοuς αντι ετως πασχοuν από καποια ιαταραχη. Ο ποτε ' τι κα λ' uτερο από 'λ τη ατινικη ' ι ι Ι ι εκφραση «εκτος εαuτοl»> για να περιγρα- Ψ θ ' οuμε αν ρωποuς ποι) EXOUV παραφρονησει από ερωτικό πάθος -ή οργ-ή; (Αν και η οργ-ή είναι κι αuτ-ή μια μορφ-ή λαγνείας αφού ορίζεται ως «πόθος για εκδίκησψ>.) Όταν λέμε θ ' οτι καποιοι αν ρωποι ειναι «εκτος εαuτοl»> δ λ' λ' εννοοuμε οτι εν ε EYXouv το μuα ο τοuς στο οποίο η φύση ανέθεσε την ηγεμονία της ψuχ-ής. Τώρα όσο για την ετuμολογία της ελληνικ-ής λέξης μανία δεν είμαι σε θέση να σοι) την πω αuτ-ή τη στιγμ -ή: διότι και τη ''Ι' θ' «μανια» εμεις την ορι"οuμε ορ οτερα από τοuς Έλληνες αφού κάνοuμε διάκριση μεξ ι ι Ι ι τα u μανιας και «αφροσuνης» - η οποια πα- ραπεμπει και στην ανοησια και ως εκ τοuτοu είναι γενικότερη έννοια. Οι Έλληνες προσπα θ ouv ' να τα ξ' εχωρισοuν αuτα 'δ' τα uo αλλά αποτuγχάνοuν παντελώς στην επιλο - 'λ' γη τοι) opou: οτ ι εμε εμεις <ψανια» εκεινο ι
ΚΤΚΕΡΩΝ το λένε μελαυχολ{α. Ωσάν το μuαλό να επηρεάζεται μόνο από τη μέλαινα χολή και όχι όπως σuμβαίνει σuχνά από την οργή τον 'β' " λ' φο ο η τον πονο τα οποια EXOUV πο U μεγαλ6τερη Μναμ η: σκέψοu για παράδειγμα Αθ' τα περιστατικα μανιας τοι) αμαντα τοι) Αλκμαίωνα τοι) Αίαντα ή τοι) Ορέστη. Ο θ β " αν ρωπος ποι) ρισκεται σε παρομοια κατασταση απαγορε6εται σ6μφωνα με τη Δωδεκάδελτο να διατηρήσει την κuριότητα της ι ι ~ ι περιοuσιας τοu και το κειμενο υεν γραφει " λλ' <;:ο «αν ειναι αφρων» α α {(αν υεν εχει σωας τας φρένας». Διότι σκέφτηκαν πως η αφροσ6νη αν χαι uποδηλώνει έλλειψη πνεuματιχής σταθερότητας άρα χαι uγείας μπορεί παρ' 'λ' θ'" ο α αuτα να ανταποχρι ει μεχρις ενος ση- θ' μειοι) στα χα ηχοντα χαι τις uποχρεωσεις της καθημερινής ζωής ενώ αντιθέτως θεώ- 'θ λ ' ρησαν οη η μανια σuνιστα χα ο ικη τuφλωση τοι) πνε6ματος. Και μολονότι η μανία μπορεί να φαίνεται ι 'λ χειροτερη απο την αφροσuνη οφει οuμε να Ι ~ ι σημειωσοuμε οτι απο αuτη XlVuUVEUEl ο σοφός άνθρωπος ενώ από την αφροσύνη όχι. 'Ο μως αuτο '" ειναι α λλ ο θ' εμα: ας ξ avayupl- λ' σοuμε σε αuτα ποι) εγαμε πριν. 12 Προηγοuμένως είπες αν δεν κάνω
ΤΟ ΦΑΡΜ ΑΚΟ ΤΗΣ ΛΥΠΗΣ λ 'θλ'ψ ρει να υποφερει απο ι η. 'θ' 'ψ' α ος οτι κατα την απο η σου ο σοφος μπο- Α.: Αυτό ακριβώς πιστεύω. Μ.: Ε ιναι ' αν θ' ρωπινο να σκεφτεσαι ετσι. Άλλωστε δεν είμαστε φτιαγμένοι κι από πετρα η φυση " επ λ ασε τρυφερες ' και μα λ α - κες τις ψ' υχες μας γι " αυτο και τις αναστατώνει τόσο η καταιγίδα της θλίψης. Δεν εί- ναι τυχαω που ο Κ ραντωρ ' ο οποως " κατειχε την πω διακεκριμένη θέση στην Ακαδημία μας έγραψε: «Δεν συμφωνώ καθόλου με εκεινους οι οποωι 'θ εκ εια 'ζ ουν την ανα λ' γησια. Α υτο ' το συναισ 'θ ημα δ εν μπορει " -ουτε και θ α επρεπε- ' να υπαρχει. 'Μ ακαρι ' να μην αρ- Ι ρωστησω ποτε μου ι ομως αν τυχει και μου συμβεί αυτό εύχομαι να μπορώ να νιώθω όλα θ ' οσα ενιω α και πριν ακομη κι αν προκειται " να με χεφουργησουν η να με ακρωτηριασουν. Δ ωτι ' η απα 'θ' εια εχει πο λ' u u Ψ η λ' ο τι- μημα : προuποθέτει κτηνώδη Ψυx~ κι αναίσθητο σώμα». 13 Πρoσox~ όμως μ~πως αυτά τα λόγια χρησιμοποιηθούν ως επιχεί - 'δ ρημα απο εκεινους που επιχροτουν τις α U- ναμιες μας και κο λ' ακευουν την ασ θ ενη ' μας φύση εμείς πρέπει να βρούμε το θάρρος όχι μόνο να κλαδέψουμε τους κλώνους της αθλιότητας αλλά και να την ξεριζώσουμε τελείως
ΚΙΚΕΡΩΝ Ι ι Ω ι ι ι 'λ απο μεσα μας. στοσο ακομύ) και τοτε ο ο ι θ ι ι β θ ι ι 'ζ και κατι α μεινει' το σο α ιες ειναι οι ρι ες ΤΎ)ς αφροσίνύ)ς. Τοuλάχιστον ας μείνει ότι ι λ' Ι ΠΙ ι ειναι απο uτως απαραιτύ)το. αντως αuτο βάλ' το καλά στο μuαλό crou: Ύ) δεν πρόκειται να πάρει τέλος αν δεν δuστuχία μας θεραπεuθεί πρώτα Ύ) ψuχ~ μας κι αuτό μόνο με ΤΎ) ι ι ι Α' φι λ οσοφια μποροuμε να το πετuχοuμε. φο!) λ' θ ι καναμε οιπον ΤΎ)ν αρχύ) ας αφε οuμε στα χερια ι ΤΎ)ς για να μας θ εραπεuσει. ι Θ ~ α γινοuμε ' λ' θ'λ Ε ι σιγοuρα κα α αρκει να το ε οuμε. γω μάλιστα θα επεκταθώ περισσότερο: δεν θα ασχολύ)θώ απλώς με το θέμα ΤΎ)ς θλίψύ)ς αν 'θ ι ζ κι αuτο α ειναι το πρωτεuον Ύ)τοuμενο μας αλλά με το σ6νολο των διαταραχών όπως τις λ ' ι θ ι' ι εω εγω - Ύ) ({ασ ενειων» οπως προτιμοuν να τις ονομάζοuν οι ΈλλΎ)νες. Και πρώτα 'λ δ' θ απ ο α αν εν εχεις αντιρρύ)σύ) α cruvo- Ψ Ι ισω τα επιχειρύ)ματα " μοu κατα ι το σuστύ)μα των Στωικών. Ύστερα θα αφ~σω ΤΎ) σuζ~τύ)- σύ) να κ!) λ Ύ)σει ' ε λ ε!) 'θ Ερα οπως ι κανω παντα. ι 14 Ο γενναίος άνθρωπος είναι και θαρραλέος δεν θα πω τολμύ)ρός γιατί αuτ~ Ύ) λέ-!: ι λ θ / Ι ι '-ού) ΧΡΎ)σιμοποιειται αν ασμενα με κακύ) εννοια μολονότι παράγεται από ΤΎ)ν τόλμύ) Ύ) οποια 'β'β ε αια ειναι ι αr.ιεπαινύ).!: ' 'Ο μως οποιος ' ι θ λ ' Ι β'β Ι δ ι ειναι αρρα εος ειναι ε αιο οτι εν αφύ)νει
ΤΟ ΦΑΡΜ Α ΚΟ ΤΗΣ ΛΥΠΗΣ τον φόβο να τον κυριεύσει διότι το θάρρος λ" δ λ' Ω' απεχει πο υ από ΤΎ) ει ια. στοσο ο ανθρωπος που κινδυνεύει από ΤΎ) θλίψύ) κινδυ- 'β Δ" νευει και από τον φο ο. ιοτι οταν κατι μας θλίβει με ΤΎ)ν παρουσία του Ύ) ιδέα ότι μας ' θ απει λ ει και οτι από στιγμύ) σε στιγμύ) α εμφανιστει " κο ντα μας γεννα 'ψ' στύ)ν υχύ) μας τον φόβο. Άρα Ύ) θλίψύ) δεν συμβιβάζεται με ΤΎ) γενναιοτύ)τα. Ο' αν θ ρωπος που απει λ" ειται από ΤΎ) θλ ι 'Ψ Ύ) απει λ ειται " επισύ)ς και από " τον φοβο όπως και από ΤΎ)ν αθυμία και ΤΎ) μελαγχολία. Όσοι προσβάλλονται από παρόμοιες διαταραχές νιώθουν επίσύ)ς ένα αίσθύ)μα υπoταγ~ς και είναι έτοιμοι να oμoλoγ~σoυν αν χρειαστει πως εχουν Ύ)ΤΤΎ) θ' ει. 'Ο μως οποιος παρα δ' εχεται κατι " τετοιο ομο λ' ογει ταυτόχρονα πως είναι άτολμος και δειλός. σοφός άνθρωπος δεν έχει καμία από αυτές τις ι δ ΙΟΤΎ)τες '. Ά' ρα ειναι απροσ βλ Ύ)τος από ' ΤΎ) θλίψύ). Κανείς δεν είναι σοφός αν δεν είναι γενναιος. 'Ά ρα ο σοφος ' αν 'θ ρωπος δ εν απειλείται από ΤΎ) θλίψύ). 15 Συν τοις άλλοις ο σοφός οφείλει να είναι Ο μεγαλόψυχος και ο λ " μεγα ο 'ψ υχος ειναι αύ)ττύ)τος' οποιος ειναι α~ττύ)τoς περιφρονεί τις ανθρώπινες μικρότητες και τις αντιμετωπίζει αφ' υψύ)λού. Όμως κανείς δεν μπορεί να περιφρoν~σει τα αίτια
ΚΙΚ ΕΡΩ Ν της θλίψης τοu. Οπότε ο γενναίος άνθρω πος δεν πάσχει ποτέ από θλίψη. Ωστόσο ο 'λ οι οι σοφοι ' ειναι γενναιοι 'Ά. ρα ο σοφος ' υεν s:- απει λ ειται ' απο 'θλ'ψ τη ι η. Κ' ι οπως οταν εχει κάποιο πρόβλημα το μάτι μας δεν είναι θέση να λειτοuργ~σει σωστά και να εκπλη- λ' 's:-' ρωσει την αποστο η τοu -το ιuιo ισχuει και για τα uπόλοιπα όργανα και για ολόκληρο ψ" το σωμα μας- ετσι και η uχη μας οταν ειναι ι ταραγμενη 's:- υεν μπορει ' να επιτε λ' εσει σωστα ι το εργο ι της. 'Ο μως το εργο ' της Ψ u- χ~ς είναι η oρθ~ χρ~ση της λoγικ~ς και η Ψ '" θ' uχη τοu σοφοu ειναι παντοτε σε εση να χρησιμoπoι~σει τη λoγικ~ με τον καλότερο s:- ' Ε ' s:-' uuνατο τροπο. πομενως υεν πασχει ποτε από διαταραχές. Η θλίψη είναι Ψuχικ~ διαταραχ~. σε Άρα ο σοφός άνθρωπος θα είναι πάντοτε απαλλαγμένος από τη θλίψη. Ε ' θ' " 16 ιναι επισης πι ανον ο μετρημενος ανθρωπος - οι Έλληνες τον αποκαλοόν σώ - ι φρονα και την αρετη τοu σωφροσυνηv" τη λέξη αuτ~ εγώ άλλοτε τη μεταφράζω ως «εγκράτεια» άλλοτε ως (ψετριοπάθεια» άλλοτε πάλι ως <ισεμνότητα». Αναρωτιέθ α ηταν σωστο να την ι ι s:-' μαι αν αποuωσοuμε και ως «χρηστότητα» διότι ο ελληνικός όρος περιορίζει τη σημασία της. Οι Έλληνες απο-
ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΤΗΣ ΛΥΠΗΣ καλοίιν τους «χρηστοίις» ανθρώπους χρησί- 'λ' ι ι μους πραγμα που σημαινει απ ως οτι εχουν χάποια χρησιμότητα. Η δική μας λέξη έχει λ ' λ' Δ λ' πο u π ατυτερη εννοια. η ωνει ταυτοχρο- 'λλ Ψ να εγχρατεια και ε ει η χαχιας γι αυτο το τελευταίο οι Έλληνες δεν έχουν λέξη εχτός ίσως από την αβλάβειαν. Η έλλειψη χαχίας είναι η ιδιότητα της αθώας ΨlJχής που δεν μπορεί να βλάψε ι χανέναν' άρα η «χρηστότητα» εμπεριέχει όλες τις άλλες αρετές. Α ν δ εν ειχε ' τοσο π λ" ατυ νοημα χαι περιοριζ ' " οταν στη στενη σημασια με την οποια συν~θως χρησιμοποιείται η λέξη αιjτ~ δεν θα δ θ ' 'θ ειχε απο ο ει ως εγχωμιαστιχο επι ετο στον Λ. Πείσωνα. 17 Και επειδ~ ο χρηστός άνθρωπος συν~θως δεν εγχαταλείπει τη θέση 'β δ' ι δ' δ του απο φο ο ιοτι αljτο ειναι ειγμα ειλ ' 'λ' ιας ΟlJτε ειναι το σο φι αργυρος ωστε να ι ι 'δ χραταει για τον εαljτο του χατι που ΤΟΙJ ε ω - σαν ως δ ανειο ' δ ιοτι ' αυτο "δ' ειναι ειγμα α δ ι- χιας ουτε 'δ ιε χπερα ιωνει ' ασυ λλ' ογιστα μια ' θ ' δ ' ι δ' IJnO εση του ιοτι αυτο ειναι ειγμα αφροσίινης η «χρηστότητα» περιλαμβάνει χαι τις τρεις αρετες " ταυτοχρονα: γενναιοτητα 'δ ιχαιοσίινη φρόνηση' αν χι αυτό συμβαίνει συχνά ι ι ι ι με τις αρετες: παντα υπαρχει χαποιο χοινο δ' χαραχτηριστιχο που σljν εει τη μια με την
ΚΤΚΕΡΩΝ άλλη. Άρα θεωρώ κω τη «χρηστότητα» ως τέταρτη κατά σειρά αρετ~. Αuτ~ έχει ως στόχο της να εξοuσιάζει κω να καταστέλλει τις σφοδρές επιθuμίες της Ψuχ~ς και στ~νοντας auvex~ πόλεμο με την φιληδονία να εξασφαλίζει ηρεμία και σταθερότητα σε όλες Η ' τις περιστασεις. 18 «χρηστοτητα» αν δεν κάνω λάθος προέρχεται από το ρ~μα ι ι xpύj το οποια σημαινει «πρεπει ειναι αναγκ"υ»> -τωρα " το παρακανα με τις ετuμο λ ογιες ' δ εν 'ζ θ' πειρα ει ομως ας προσπα ησω κι αν η προσπάθειά μοu δεν με oδηγ~σει ποuθενά πες / "Ι ι πως προκειται γι αστεια- ενω η «αχρηστια» δ λ ' δ' λ' η ωνει κατι ποu εν εχει καμια απο uτως χρησιμότητα γι' αuτό τον άσωτο άνθρωπο τον αποκα λ οuμε ' και «αχρηστο». 'Ο ποιος ' Ι Ι ι λ οιπον ειναι «χρηστος» η αν προτιμας μει / Ι / τρημενος και εγκρατης ειναι επομενο να έχει σταθερό χαρακτ~ρα. Ο άνθρωπος ποu έχει σταθερό χαρακτ~ρα είναι γαλ~νιoς και η Ψuχ~ τοu δεν uποφέρει από διαταραχές αρα " οuτε και απο 'θλ'ψ ι η. 'Ολ α αuτα " ειναι δείγματα σοφίας. Άρα η θλίψη δεν αγγίζει τον σοφό. Κάτι ~ξερε λοιπόν ο Διονίισιος ο Ηρακλειώτης όταν έβαζε τον ομηρικό Αχιλλέα να θ ρηνει ι καπως Ι' ετσι - αν θ' uμαμαι κα λ' α:
ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΤΙ-ΙΣ Λ ΥΠΙ-ΙΣ Φουσκώνει η καρδιά μου απ6 θλίψη κι οργή 6ταν θυμάμαι τις τιμές που έχω στερηθεί και τη χαμένη μου δ6ξα. ι / ι 19 α και για ενα χερι αν εχει πρηστει Μ θ α λ εγαμε ' ποτε '" οτι ειναι σε uγιη " κατασταση; Oπoιoδ~πoτε μέλος τοu σώματος αν πάσχει από οίδημα και φλεγμoν~ δεν θα εμφανίσει κάποια δuσλειτοuργία; Το ίδιο Ψ taxuel και για την uχη: οταν φοuσκωνει απο 'θ' αισ ηματα περηφανιας """ κατι υεν παει κα λ α σε αuτη. μως Ύ) UlYJ τοu σοφοu ειναι παντοτε απα λλ" αγμενύ) απο ε λ αττω- ' ' 'Ο ψ' ματα ποτε '''' υεν φ λ' εγεται απο "θ πα Ύ) ποτε ' δεν ξεχειλίζει από oργ~. Τα σuμπτώματα "ζ ψ αuτα εμφανι ονται στύ)ν UlYJ τοu οργισμεvou ανθρώποu ' άρα ο σοφός δεν οργίζεται ποτέ. Διότι αν οργιστεί Ύ) Ψuχ~ τοu θα γεμίσει επιθuμία. Και η επιθuμία ποu νιώθει 'θ ' ο οργισμενος αν ρωπος ειναι να πονεσει ι / Ι Ι οσο μπορει περισσοτερο εκεινον ο οποιος κατα " τη γνωμύ) τοu τον π λ' Ύ)γωσε. Ω' στοσο οποιος νιω 'θ ει αuτύ) ' ΤΎ)ν επι θ'" uμια ειναι EUλογ ο να χαίρεται με όλύ) τοu ΤΎ)ν καρδιά όταν ΤΎ)ν πραγματοποιεί. Άρα χαίρεται με ΤΎ) δu στuχία τοu άλλοu. Ο σοφός δεν είναι σε θ ' ι Ι Ι Ι ~ εσύ) να κανει κατι τετοιο αρα υεν μπορει 33
ΚΙΚΕΡΩΝ Α ' να νιωσει οργ"υ). ν ο σοφος μπορουσε να νιωσει θλίψ"υ) θα μπορούσε να νιώσει και οργή' 'ο;: 'θλ'ψ / αφου ομως υεν υποφερει απο Ι"Υ) ουτε και Α ' να οργιστει μπορει. 20 ν ο σοφος μπο - ρούσε να νιώσει θλίψ"υ) θα ένιωθε επί~"y)ς και / θ' θ '(Δ ' οικτο και α "Υ)ταν φ ονερος. εν ειπα επι- 0;:" λ' θ " φ ονος υιοτι οταν εμε για καποιον οτι ει- θ " ναι «επιφ ονος» εννοουμε οτι το αντικειμενο θ ' 'ο;:' του φ ονου ειναι ο ΙUΙOς οπως στ"υ)ν περι- πτωσ"υ) Τ"Υ)ς β ασκανιας. 'Κ ατι " τετοιο συνε 'β "Υ) και στον Μελάνιππο: Ποιος μ.άτιασε την προκοπή των παιδιών μ.ου; Τ 'θ'" ο;: ωρα μερικοι α νομισουν οτι αυτα υεν ειναι 'λ " Ά ωραια ατινικα' κι ομως ο στιχος του κ- θ' 'ζ κιου ειναι αυμασιος: το Ρ"Υ)μα «ματια ω» κανονικά θα ήθελε δοτική αλλά το συνέταξε 'βλ' Ο με αιτιατικ"υ) οπως το Ρ"Υ)μα «επω». ι κανόνες Τ"Υ)ς γλώσσας δεν επιτρέπουν σε εμάς 'λ ' λλ' τους υπο οιπους να το κανουμε αυτο α α ο Άκκιος μπορεί να εκφράζεται όπως θέλει ποι-ητική αδεία.) 21 Ά ρα ο οικτος ' και ο φ θ" ονος ειναι συναι - σθήματα αλλ"υ)λένδετα τα οποία μπορεί να 'ο;: Ο ' θ τα νιωσει το ιuιo προσωπο. αν ρωπο ς που 34
ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΤΙ-ΙΣ ΛΥΠΗΣ ' θ 'C' s:- ' αισ ανεται πονο για την r..ενη uuστuχια μπο- θ θ' 'C' ρει να αισ αν ει πονο και για την r..ενη EUτuχία. Όταν για παράδειγμα ο Θεόφραστος θρηνεί τον χαμό τοu φίλοu τοu τοu Καλλισθένη επειδ~ λuπάται για την καλοτuχία τοu Αλέξανδροu λέει πως ο Καλλισθένης έμπλεξε με έναν άνθρωπο ποu είχε τεράστια 'C' λ" s:- ''C εr..οuσια και απιστεuτα κα η τuχη υεν YJr..EpE ~ Ι / ομως πως να υιαχειριστει σωστα την εuτuχια 'Ο λ ' 'λ' τοu. πως οιπον ο οικτος ειναι uπη για τη uuστuχια s:- ' τοu α 'λλ' ou ετσι και ο φ θ" ονος ειναι λ uπη ' για την εuτuχια "λλ τοu α ou. Ά ρα οποιος ' νιω 'θ' ει οικτο μπορει " να νιωσει και φ θ' ονο. 'Ο μως ο σοφος ' υεν s:- μπορει "θ' να νιωσει φ ονο αρα " οuτε και ΟΙΚΤΟ νιω 'θ ει. Α ν ο σοφος ' λ u- ποταν θ' α ενιω θ ε και οικτο '. Ε πομενως ' η λύπη δεν αγγίζει τον σοφό. 22 Αuτά ισχuρίζονται οι Στωικοί και σε αuτό το σuμπέρασμα καταλ~γοuν αν και η επιχειρηματολογία τοuς είναι αδικαιολόγητα περίπλοκη. Το θέμα χρειάζεται εκτενέστερη διατύπωση και καλό θα ~ταν να το αν α πτύξοuμε διεξοδικότερα. Ας φροντίσοuμε ωστόσο να στηριχθούμε κuρίως στις γνώμες των φι λ οσοφων ' οι οποιοι " τοσο στη με 'θ ΟυΟ s:- ποu ακολοuθούν όσο και 'ζ στις απόψεις ποu 'ζ" uποστηρι οuν χαρακτηρι ονται απο σπανιο 35
ΚΙΚΕΡΩΝ θάρρος και ας μου επιτραπεί Υ) έκφρασυ) 'Δ' Π ' αντρικειο πνευμα. ιοτι οι εριπατυ)τικοι μολονότι τους συμπαθώ και τους θεωρώ αξε- " περαστους σε ευρυ)ματικοτυ)τα μορφωσυ) και 'C <;:Ο α~ιoπιστια υεν εχουν καταφερει να με πει- " σουν με τις «μεσοτυ)τες» τους οταν τις ΧΡΥ)- σιμοποιοuν ως ερμυ)νευτικό εργαλείο για τις διαταραχές ~ τις ασθένειες ΤΥ)ς Ψυx~ς. Το Ι ι ι 'θ κακο ακομυ) και αν ειναι μεσου μεγε ους δεν παuει να είναι κακό. Σκοπός είναι να δείξουμε ότι ο σοφός είναι τελείως απαλλαγ- 'Ο <;:Ο μενος απο το κακο. πως το σωμα υεν μπορει να θ εωρυ) θ' ει υγιες " οταν ειναι " εστω και λ' ι- Ψ γο αρρωστο ετσι και Υ) υχυ) στυ)ν καταστασυ) ΤΥ)ς ιψεσότυ)τας» δεν μπορεί να θεω ΡΥ)θεί υγι~ς. Κι εδώ λοιπόν όπως και σε άλλες περι- λ" λ' πτωσεις πο υ σο φα ειτουργυ)σε το ενστιι f ~ κτο των συμπατριωτων μας οταν απευωσαν τον όρο ιιψυxικ~ νόσος» στυ) λuπυ) δy)λαδ~ στυ)ν αθυμία ΤΥ)ν ανυ)συχία και ΤΥ)ν αγωνία ΤΥ)ς Ψυx~ς εξαιτίας ΤΥ)ς ομοιότυ)τας αυτών των αισ θ Υ)ματων ' με τις ασ θ' ενειες του σω- ματος. 23 Με μια παρόμοια λέξυ) αναφέρονται οι ΈλλΥ)νες σχεδόν σε όλες τις ψυχικές διαταραχές: ΧΡΥ)σιμοποιοuν ΤΥ) λέξυ) πάθ " <;:Ο ος που συ)μαινει αρρωστια για οποιαυυ)-
ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΤΗΣ ΛΥΠΗΣ ποτε Ψυχιχ~ διαταραχ~. Εμείς είμαστε ακριβ ' ~ Ψ 'θ' εστεροι' οιοτι Υ) υχικυ) ασ ενεια εμφανιζει εκπλy)κτικ~ ομοιότυ)τα με τις σωματικές θ ' ~" ασ ενειες και ο οικος μας ορος παραπεμπει ευθέως σε αυτές. Όμως Υ) λαγνεία δεν θυμίζει ασθένεια οότε Υ) υπέρμετρυ) χαρά Υ) οποία είναι το αποκορόφωμα ΤΥ)ς Ψυχικ~ς Y)δoν~ς. ΑκόμΥ) και ο φόβος δεν θα λέγαμε "ζ' οτι μοια ει με αρρωστια αν και αυτος συν 0- ρεόει με ΤΥ) θλίψυ). Πάντως όπως συμβαίνει θ' και με τις σωματικες ασ ενειες ετσι και Υ) υχικυ) Ψ 'θ' ασ ενεια -και μονο 'λ" ογω ονοματοςπαραπεμπει στον πονο. 'Π' ρεπει λ οιπον ' να ζ ι Ι Ι ι ανα Υ)ΤΥ)σουμε τα ιχνυ) αυτου του πονου και να β ρουμε ' τα αιτια που φερνουν 'λ' υπυ) στυ)ν Ψυχ~ μας ακριβώς όπως όταν προσπαθοόμε να διαγνώσουμε μια σωματικ~ ασθένεια. Οι ι Ι Ι ι θ ' γιατροι πιστευουν ΟΤΙ μπορουν να εραπευ- 'θ' 'β σουν κα ε αρρωστια αρκει να ρουν ΤΥ)ν αι - β λ' τια ΤΥ)ζ' αν ρουμε οιπον κι εμεις αυτο που αρρωσταίνει ΤΥ)ν Ψυχ~ μας θα είμαστε σε θέσυ) να ΤΥ)ν θεραπεόσουμε. 24 Η αιτία λοιπόν εντοπίζεται σε μια ιοέα - και οεν ~ εννοω " μονο ΤΥ)ν αιτια 'λ' ΤΥ)ς υπυ)ς αλλά και όλων των άλλων διαταραχών οι οποιες "ζ' χωρι ονται σε τεσσερις κατυ)γοριες με πολλές υποδιαιρέσεις. Εφόσον κάθε Ψυχιχ~ 37
ΚΙΚ Ε ΡΩ Ν υιαταραχη ~ "ψ' ειναι υχικο πα 'θ ος ΤΟ οποιο " ειτε εκδύ)λώνεται ερ~μύ)ν ΤΎ)ς λoγικ~ς είτε δεί- " χνει περιφρονύ)σύ) και ανυπακού) προς αυτύ)ν 'θ 'θ λ ' ~ και κα ε πα ος προκα ειται με υυο τροπους εξαιτίας ΤΎ)ς σκέψύ)ς ενός αγαθοίι ~ εξαιτίας 'ψ ι Ι ΤΎ)ς σκε Ύ)ς ενος κακου προκυπτουν τεσσερις κατύ)γορίες διαταραχών δίιο για ΤΎ)ν κα 'θ ε περιπτωσύ). ' Π ραγματι ' από ΤΎ) σκε 'ψ Ύ) θ" ~ ~ καποιου αγα ου προερχονται υυο υιαταρα- " β λ' ~ χες: Ύ) πρωτύ) ειναι Ύ) υπερ ο ΙΚΎ) χαρα υύ)- λ αυύ) ~" Ύ) υπερμετρύ) από 'λ αυσύ) Ύ) οποια ' γεννιέται στύ)ν Ψυχ~ μας από ΤΎ) σκέψύ) ενός μεγάλου αγαθοίι που έχουμε. Η δείιτερύ) είναι θ" θ' Ύ) αμετρύ) επι υμια για ενα αγα ο το οποιο 'θ " ~'λ' υποτι εται οτι ειναι σπουυαιο π Ύ)ν ομως δεν συμβιβάζεται με ΤΎ) λoγικ~: αυτ~ θα μποροίισαμε να ΤΎ)ν αποκαλέσουμε πόθο ~ λαγνεία. 25 Επομένως και τα Μο αυτά είδύ) διαταραχ~ς Ύ) υπέρμετρύ) χαρά και ΎJ λαγνεία ~" θ ' προκυπτουν από ΤΎ)ν ωεα καποιου αγα ou όπως ακριβώς και τα άλλα Μο ο φόβος και λ Ύ) υπύ) ' γεννιουνται από ΤΎ) σκε 'ψ ΎJ ενος κακοίι. Ο φόβος προέρχεται από ΤΎ)ν ιοέα ενός μεγάλου κακοίι που μας απειλεί ενώ Ύ) λίιπύ) από ΤΎ)ν ιδέα ενός μεγάλου κακοίι που μας β 'λ ' συμ αινει και μα ιστα ενος κακου του οποιου
ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΤΗΣ ΛΥΠΗΣ Ι ξ s:- Ι Ι την υπαρ Υ) συνειuy)τoπoιy)σαμε προσφατα με αποτέλεσμα να το θεωρήσουμε δικαιολογυ)μένυ) ΠΥ)γή άγχους. Αυτό συ)μαίνει ότι στυ) συγκεκριμένυ) περίπτωσυ) ο άνθρωπος ι ι Ι Ι Ι λ' που υποφερει πιστευει οτι εχει εναν πο υ καλό λόγο για να υποφέρει. Αν θέλουμε λοιπόν να ζήσουμε με Υ)ρεμία και γαλήνυ) ΤΥ) ζωή που μας δόθυ)κε θα πρέπει να πασχί- Ι 'λ Ι σουμε για να καταπο λ εμυ)σουμε ο ες αυτες τις διαταραχές τις οποίες Υ) αφρoσίjνy) εξαπολ6ει στις ζωές των ανθρώπων σαν Εριν6ες. Με τις υπόλοιπες θα ασχολυ)θο6με κάποια άλλυ) φορά. Τώρα ας προσπαθήσουμε αν τα καταφέρουμε να απαλλαγο6με από ΤΥ) θλίψυ). Α ι ι Ι Ι φου ειπες οτι κατα ΤΥ) γνωμυ) σου ο σοφος Ι Ι Ι θλ'ψ μπορει να υποφερει απο ι Υ) ας επικεθ Ι Ι Ν ξι Ι Ι ντρω ουμε σε αυτυ). α ερεις παντως οτι δεν συμμερίζομαι καθόλου ΤΥ)ν άποψή σου s:- Ι θλ'ψ Ι Ι Ι λ Ι υιοτι Υ) Ι Υ) ειναι απαισιο πραγμα ε εεινο και φριχτό κάτι που πρέπει να το πολεμο6με με όλες μας τις δυνάμεις με ν6χια και με Μ- ντια τροπος Ι του λ' εγειν. 26 Πώς σου φαίνεται αυτός ο τραγικός Ι Υ)ρωας; Ο εγγον6ς του Τάνταλου χαι γιος του Πέλοπα που χάποτε 39
ΚΙΚΕΡΩΝ την Ιπποδάμεtα έχλεψε την Χόρη του Otνομάου από τον βασιλιά πατέρα της για να την παντρευτεί. Δισέγγονος -το!) Δία παρακαλώ! Κι όμως κοί-τα απελπισία κοί-τα κα-τάν-τια: Φίλοι μου χρατηθείτε μαχριά! Φύγετε από χοντά μου λ ι θ Ι θ ι ι να μη μο υνεt α ωους αν ρωπους η σχια μου' ι ι δι λ Ι τοση εtναι η υναμ η του εγχ ηματος που έχει ποτίσει το χορμ ί μου. ΔΎJλαo~ Θuέστη -το 'χεις βάλει σκοπό να σ-τερύjθείς την παροuσία -των ανθρώπων για 'ξ να -τιμωρύ)σεις -τον εαu-το σοu ε αι-τιας -ΤΎ)ς uuναμύ)ς s:-' ενος 'λ' εγκ Ύ)ματος πο!) υιεπρα s:- ' ξ ε κα- ποιος άλλος; Μα κι ο περίφύ)μος γιος το!) 'Ηλ s:- ' J s:- ' ιou υεν σuμφωνεις οτι υεν ειχε τιποτε λ' Ψ απο ΤΎ) αμ Ύ) το!) πατερα ΤΟU; Σχοτείν ι ασαν τα μάτια μου το σώμα μου J λ ι εχει ιωσει τα δαχρυα ι εσχα ι Ψ αν το αναψιχο Ι μου προ Ι - σωπο ι ψ Ι R Ι ι η ο η μου εtναι fjρομερη τα γενια μο υ τραχιά από την απλυσ ι ά
ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΤΗΣ ΛΥΠΗΣ λ' 'θ εχουν μαχρυνει χαι χα υπτουνε το στη ος μου που σχλ ήρυνε απ' τη λέρα. 'Ολ Ι Ι Α Ι Ι 'δ α αυτα ανοητε ιητη εσυ ο ι ιος τα προκάλεσες στον εαυτό σου. Δεν περιλαμβάνονταν στον κατάλογο των δεινών που σου 'λ Ι ΜΙ Ι επεφυ ασσε η μοιρα. ονος σου εσπειρες το κακό όταν άφησες τη λίιπη να ριζώσει στην ψυχή σου - αν και η λίιπη όπως θα δείξω Ι λ Ι Ι δ' Ι στη συνεχεια προκα ειται απο την ι εα ενος Ι ι κακου η οποια σχηματιστηκε προσφατα. Φαίνεται όμως ότι εσίι δεν θρηνούσες για την κόρη σου αλλά για τον θρόνο σου. Εκείνη τη ι Ι / 'δ ' μισουσες κι ισως να μην ειχες κι α ικο' αυτο που δ εν μπορουσες ' να ανεχτεις '" ηταν το οτι Ι β 'λ Ι εχασες το ασι ειο σου. Πόσο επαίσχυντη όμως είναι η θλίψη ενός Ι δ Ι ζ Ι Ι Ι αν ρα ο οποιος μαρα ωνει απο τη στενοχω- ρια του επει δ η ι εχασε Ι το δ ικαιωμα Ι να κυβερνάει ελεύθερους ανθρώπους! 27 Όταν ο τύραννος Διονίισιος εξορίστηκε από τις Συ- Ι Ι ΚΙ θ Ι δι ρακουσες πηγε στην οριν ο και εγινε α- σκαλος. Φαντάσου πόσο δuσκoλo του ήταν να ζήσει μακριά από την εξουσία. Αλλά ο πιο ξεδιάντροπος ήταν ο Ταρκίινιος ο οποίος έφτασε στο σημείο να κηρίιξει πόλεμο σε
ΚΤΚΕΡΩΝ ι δ ι θ ι οσοuς εν μποροuσαν να ανεχ OUv την uπεροψία τοu. Όταν κατάλαβε πως Ύ) επάνοδός τοu στον θρόνο με ΤΎ) βo~θεια των ΒΎ)ίων ~ Λ ι Ι Ι λι ι των ατινων Ύ)ταν ανεφικτη ενε οτι αποσίιρθύ)κε στύ)ν ΚίιμΎ) και εκεί πέθανε σε βαθιά γεράματα καταβεβλύ)μένος από ΤΎ) στει Ν Ιζ Ι J / / νοχωρια. ομι εις οτι κατι τετοιο μπορει να β ι ι Ν ι ι σuμ ει στον σοφο; α καταρρεuσει απο ΤΎ) θλίψύ) δύ)λαδ~ από ΤΎ) δυστυχία; Όλες οι Ψ f δ ι ι δ ι ι υχικες ιαταραχες φερνουν υστυχια ομως Ύ) θλίψύ) είναι πραγματικός δ~μιoς. Η λα- Ι Ι λι ι ι γνεια σε κανε ι να φ εγεσαι απο ερωτικο πάθος Ύ) uπέρμετρύ) χαρά συμβαδίζει με ΤΎ)ν επιπολαιότύ)τα ο φόβος προκαλεί ταπείνωσύ) αλλά Ύ) θλίψύ) σύ)μαίνει κάτι πολίι χει- Ι Ι Ι ι ροτερο: ειναι μαρασμος μαρτuριο συνεχύ)ς αγωνία φρίκύ). Σου τρώει τις σάρκες σου σπαράζει ΤΎ)ν Ψuχ~ και σε οδύ)γεί στύ)ν απόλυτύ) καταστρoφ~. Αν δεν ΤΎ)ν ξεριζώσουμε από μέσα μας δεν πρόκειται να απαλλαι ι ι δ ι γουμε ποτ ε απο ΤΎ) uστuχια. 28 Είναι εξάλλοu ολοφάνερο ότι Ύ) λίιπύ) ΠΎ)γάζει από ΤΎ)ν ιδέα ενός μεγάλοu κακοίι ι λ ι ι Ο Ε ι το οποιο μας απει ει αμεσα. πικοuρος uποστύ)ρίζει ότι Ύ) λ6πύ) ποu προκαλείται από ΤΎ) σκέψύ) μιας σuμφοράς είναι κάτι το / δι φuσικο uπο ΤΎ)ν εννοια οτι οποιοσ Ύ)ποτε
ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΤΗΣ ΛΥΠΗΣ άνθρωπος και μόνο στη σκέψη ότι του έχει β ' συμ ει καποια συμφορα "'θ αυτοματως νιω ει λύπη. Οι Κυρηνα ίκοί φιλόσοφοι ισχυρίζονται ότι η θλίψη δεν προκαλείται από οποιαδή- ποτε συμφορα α λλ' α απο " κατι που υεν ο;:. το υπολογίζαμε και δεν περιμέναμε ότι θα μας συμβεί. Είναι αλήθεια ότι αυτό συμβάλλει σημαντικά στην αύξηση της λύπης γιατί η ξαφνι κή συμφορά είναι βαρύτερη. Δίκαια λ ' Ι / οιπον επαινουμε εκεινους τους στιχους που λένε: Ήξερα πως τους γέvvησα θvητοuς πως τους μεγάλωvα για va πεθάvουv- 'λ 'Τ" χι OTav τους εστει α στηv.1 ροια va πολεμήσουvε για ΤΎjV Ελλάδα ήξερα πως τους έστελ va σε μάχη φοvιχή χι όχι σε παvηγuρι. 29 Επομένως αυτή η προμελέτη των μελλοντικών δεινών όταν τα έχεις προβλέ ψει πριν από πολύ καιρό καθιστά ηπιότερη την ε 'λ' ευση τους. Γ" ι αυτο εγκωμια 'ζ ουμε τα λόγια που βάζει ο Ευριπίδης στα χείλη του.. ησεα. πιτρε ε μου να τα μεταφρασω στα Θ ' Ε' Ψ ' λ ατινικα " οπως κανω συνη 'θ ως: 43
ΚΙΚΕΡΩΝ Ενός σοφού τη συμβουλ ή έκανα πράξη: έβαζα με τον νου μου συμφορές που θα μπορούσαν να μου τύχουν θάνατο πριν της ώρας μου πίκρες της εξορίας 'θ ι ι Ι ι κα ε φορα και νεο χτυπημα της μοιρας για να μη μ' εύρει το κακό απροειδοποίητα και μου δαγκώσει την ψυχή ζ 'β αν "αφνικα συνε αινε κατι απ αυτα. 30 Αυτή ΤΎ) συμβουλή που ο ΘΎ)σέας λέει Ι Ι Ι ι Ε οτι ΤΎ)ν ακουσε απο καποιον σοφο ο \)ριπίδύ)ς ΤΎ)ν ήξερε καλότερα από όλους. Γιατί ήταν μαθύ)τής το\) Αναξαγόρα ο οποίος όταν θ' του ανακοινωσαν τον ανατο το\) γιου του λ ' " 'Η"' ι θ εγεται οτι ειπε: «"ερα οτι γεννύ)σα νύ)- Η ' s:- Ι τω). απαντύ)σύ) το\) οειχνει πως αυτα τα ' β λ' s:- ' συμ αντα ειναι σκ Ύ)ρα για οσους οεν τα ειχαν ποτέ τους αναλογιστει Δεν χωράει λοιπόν αμφιβολία πως οτιδήποτε θεωρείται κακο " γινεται ΙUιαιτερα s:-' επαχ θ" ες οταν σ\)μ β αινει απροσδόκύ)τα. Παρόλο που Ύ) αβάσταχτύ) θλίs:- 'λ' Ψ Ύ) οεν οφει εται μονο σε αυτύ) ΤΎ)ν αιτια εντοότοις επειδή Ύ) πρόβλεψύ) και Ύ) ψυχική προετοιμασία συμβάλλουν σύ)μαντικά στύ)ν ε λ αττωσύ) ' το\) πονου " ο αν θ ρωπος παντοτε ' s:-' θ ' πρεπει να σκεφτεται τα οεινα ΤΎ)ς αν ρωπινύ)ς 44
ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΤΙ-ΙΣ ΛΥΠΗΣ Κ 'β'β " μοιρας. αι να εισαι ε αιος οτι αuτο ειναι το μuστικό της uπέρτατης και 8ε ίκής σοφίας: να εχεις κατανοησει και με λ' ετησει σε β α '8 ος 8 / Ι Ι τη μοιρα τοu αν ρωποu τιποτε απο οσα σuμβ λ'" atvouv να μη σε εκπ ησσει τιποτε απο οσα ~ 'β' υεν σuνε ησαν ακομ η να μην πωτεuεις οτι ειναι "8 απι ανο να σuμ β ει. Τ" " λ '.1 Ι αυτο οταν σου γε ασει η τυχη θ ' στοχασου πως α πορευτεις στην ατυχια. Βάλε κινδύνους με τον νου σου και απώλειες Καθώς γυρνάς από άλλη χώρα Ί~ ι σκεψου πως εκανε ατψιες ο γιο ς σου πως πε ' θ ανε η γυναικα σου πως έχει αppωστ~σει η θυγατέρα σου. Α ν θ ρωπινα ειναι "λ ο α αυτα ' / Ι ζ" Ι μ η σου φανει παραcενο κανενα: κι ότι δεν επαληθευτεί λ ' δ ογαριασε το κερ ος. ' 31 Όταν ο Τερέντιος εκφράζει τόσο αρι- ~ 'λ' ι στοτεχνικα μια ιuεα την οποια αντ ει απο τη φιλοσοφία εμείς ποu από τις πηγές μας 'λ '~8 ' peouv ο α αuτα υεν α μπορεσοuμε να τα οιατuπώσοuμε καλuτερα και να τα καταλάβοuμε εuκολότερα; Κοίτα το πρόσωπο τοu σοφοu: η έκφρασή τοu οεν αλλάζει ποτέ 45
ΚΙΚΕΡΩΝ είναι Ύ) ίδια έκφρασύ) που ισχυριζόταν Ύ) ΞανθίΠΠΎ) ότι είχε κάθε μέρα στο πρόσωπό του ο σόζυγός ΤΎ)ς ο ΣωκράΤΎ)ς γιατί πάντοτε 'λ 'βλ 'δ' ε εγε τον ε επε με το ι ιο υφος να φευγει " 'δ ' απο το σπιτι και με το ι ιο υφος να επιστρεφει. Ο ΣωκράΤΎ)ς δεν ήταν σκυθρωπός όπως ο περίφύ)μος Μ. Κράσσος ο πρεσβότερος ο οποίος σόμφωνα με τον Λουκίλιο μία φορά όλύ) κι όλύ) γέλασε στύ) ζωή του. Το πρόσω- 'λ' λ ι πο του Ύ)ταν γα Ύ)νιο και χαμογε αστο - ετσι λ ' 'δ Φ Ι ι μας εει Ύ) παρα οσύ). υσικο Ύ)ταν να εχει πάντοτε ΤΎ)ν ίδια έκφρασύ) αφοό και Ύ) ψυχή του που κα θ ρεφτι ζ οταν ' στο προσωπο " του δεν άλλαζε οότε εκείνύ) ποτέ. Γ ) ι Ι' ι αυτο κι εγω σκεφτομαι να ΧΡΎ)σιμοποιήσω τα όπλα που προτείνουν οι ΚυΡΎ)να ίκοί εναντίον των εναλλαγών ΤΎ)ς τόχύ)ς και 'λ' να αντιμετωπισω τα π Ύ)γματα ΤΎ)ς μοφας με ΤΎ)ν καθύ)μερινή προμελέτύ). Ταυτόχρονα θεωρώ ότι Ύ) θλίψύ) ξεκινάει από το μυαλό μας και όχι από ΤΎ) φόσύ) μας. Διότι αν ι Ι Ι ι θ Ύ)ταν κατι αντιχειμενικα κακο πως α μπορουσε να α λ' αφρωσει με ΤΎ)ν προσ δ οκια; ' 32 Αλλά αυτά που λέω θα διευκρινιστοόν καλότερα εάν ΠΡΟΎ)γουμένως εξετάσουμε ΤΎ)ν απο 'ψ Ύ) του Ε πικουρου ' ο οποιος υποστύ)ρι 'ζ ει οτι "λ ο οιοιαν ' θ ρωποικατ " αναγκύ)ν
ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΤΗΣ ΛΥΠΗΣ θ ' λ" αισ ανονται ΙJΠΎ) οταν νομισοljν οτι ΤΟlJς βρ~κε κάποια σljμφορά είτε ΤΎ)ν είχαν προβλfψειπρού)γοljμfνωςκαιτύ)νανfμενανε~ τε αιjτ~ είναι γνωστ~ και ΤΟlJς βασανίζει εδώ και χρόνια. Κι αljτό γιατί κατά ΤΎ) γνώμύ) ΤΟΙJ τα δεινά δεν γίνονται λιγότερο δljσβά- "λ στακτα με το περασμα ΤΟΙJ XPOVOIJ ΟlJτε ε α- ι ι ι φρωνοljν οταν τα περιμενεις κι ειναι ανού)σια ι Ι ι ~ ι να σκεφτεσαι ενα κακο ΠΟΙJ υεν εχει ακομύ) σljμβεί και το οποίο σε τελεljταία ανάλljσύ) β 'Ο' "λλ μπορει να μύ) σljμ ει ποτε. ljτως Ύ) α ως 'ζ 'θ ' β αρκετύ) Ύ)μια α σοlj κανει εφοσον σljμ ει. Όποιος σκfφτεται όλύ) ΤΎ)ν ώρα ότι μπορεί να 's: s: ΤΟΙJ ΤlJχει κατι αναπουο υεν κανει τιποτε άλλο από το να διαιωνίζει το κακό. Κι αν 's:' β" αljτο υεν ειναι γραφτο να σljμ ει τοτε ΙJΠΟφfρει άδικα από το κακό ΠΟΙJ ο ίδιος: δύ)μιοίιργύ)σε το αποτfλεσμα είναι να βασανίζεται διαρκώς είτε επειδ~ τον βρίσκει Ύ) σljμφορά s:' λ" Σ' ειτε επειuύ) απ ως ΤΎ) σκεφτεται. 33 ljμ- Ε ' φωνα ομως με τον ΠΙΚΟΙJΡΟ για να avaxoijφιστεί από ΤΎ) θλίψύ) ο άνθρωπος πρfπει να 'C ' s: " κανει τα ει.." Ύ)ς uljo πραγματα: πρωτον να 'ψ s:' s: πα ει να σκεφτεται υιαρκως τις UlJσΤlJχιες και δείιτερον να «επαναφfρει» ΤΎ) σκfψύ) s: Γ" " ΤΟΙJ στις Ύ)υονες. ιατι αljτος πιστεljει οτι Ύ) Ψ λ ' θ' ΙJΧΎ) ljπακοljει στύ) ογικύ) και ειναι σε εσύ) 47
ΚJΚΕΡΩΝ να ακολοuθεί κατά β~μα τις εντολές της. λ ' Ι Ι ψι ογικη κατα την από η τοu μας απαγο- ι δ ι ρεuει να σκεφτομαστε τα uσαρεστα αποτρέπει την Ψuχ~ μας από τις θλιβερές σκέψεις και θολώνει τις Η αντιληπτικές μας ικα- ι ζ' δ' νοτητες οταν στοχα ομαστε τη uστuχια' κι αφού σημάνει uποχώρηση από όλα όσα σχετίζονται με τη θλίψη μας διατάζει να επιστρέψοuμε ολοταχώς στη θέαση των διαφόρων ηδονών και να γαντζωθούμε από αuτές 'λ δ' Δ ι με ο ες μας τις uναμεις. ιοτι εκεινος πιστεύει ότι η ζω~ τοu φιλοσόφοu είναι γεμάτη δ ' λ από τις αναμνησεις των η ονων τοu παρε - θ οντος ' και από την προσ δ' οκια των η δ' ονων τοu μέλλοντος. Όλες αuτές τις απόψεις τις εξέθεσα με τον δικό μοu τρόπο' οι Επικούρειοι βεβαίως τις εκθέτοuν με τον δικό τοuς. Ας κοιτάξοuμε όμως τι λένε και ας ξεχάσοuμε πώς το λένε' το ύφος τοuς δεν θα το σχολιάσω. 34 Κατ' αρχάς κακώς κατακρίνοuν την προμελέτη των μελλοντικών δεινών. τίποτε δεν αμβλύνει και δεν ανακοuφίζει τόσο πολύ τη θλίψη όσο η σuνεχ~ς διά βίοu uπόι β" μνηση οτι τα παντα μποροuν να σuμ ouv" τιποτε δεν μας βοηθάει τόσο όσο ο προβληματισμός για την ανθρώπινη κατάσταση η
ΤΟ ΦΑΙ'ΜΑΚΟ ΤΗΣ ΛΥΠΉΣ μελέτύ) του νόμου ΤΎ)ς ζωής και Ύ) άσκύ)σύ) υπακού)ς προς τις επιταγες 'Κ του. ι ο 'λ α αυτα ' δεν τα κάνουμε για να θρύ)νοίψε μέρα νόχτα αλλά για να μύ) θρύ)νοόμε καθόλου. Όποιος Ι Ι σκεφτεται ΤΎ) φυσύ) των πραγματων τα απροοπτα ΤΎ)ς ζωής ΤΎ)ν αδυναμία του ανθρώπου δεν νιώθει θλίψύ) απεναντίας φέρεται ως αλύ)θινός σοφός. Το κέρδος του είναι διπλό: λαμβάνοντας υπόψύ) του τις εναλλαγές ΤΎ)ς ανθρώπινύ)ς μοίρας έχει ΤΎ)ν ευκαιρία να απολαόσει τα προνόμια ΤΎ)ς φιλοσοφίας. ΠαράλλΎ)λα όμως σε μια δόσκολύ) στιγμή θα έχει στύ) διάθεσή του τρία φάρμακα για να θ εραπευσει ' ΤΎ)ν ψ' υχύ) του: πρωτον το γε- ι Ι Ι θ ' γονος οτι απο καιρο σκεφτοταν ΤΎ)ν πι ανο- ΤΎ)τα μιας κακοτυχιας αποτε λ ει ' ΤΎ)ν κα λ' υτε- ΡΎ) μέθοδο για να μειώσει και να εξαλείψει δ ' θ' ΤΎ) στενοχωρια του ευτερον ειναι σε εσύ) να κατα λ α 'β' ει οτι ο αν 'θ ρωπος πρεπει ' να υπο- θ ' ξ' μενει ΤΎ)ν αν ρωπινύ) μοιρα με α ιοπρεπεια τριτον βλ" επει οτι στύ)ν ουσια 'δ' εν υπαρχει κα- νενα "λλ α ο κακο ' εκτος " απο ΤΎ)ν ενοχύ) ι κι οτι ενοχή δεν υπάρχει σε κάτι που ο άνθρωπος δ εν μπορει ' να εγγυύ) θ ει ' ΤΎ) στα θ" εροτύ)τα του. 35 'Ο σο για ΤΎ)ν «επαναφορα» ' που μας συστήνει ο Επίκουρος όταν μας ζύ)τάει να εγκα ταλείψουμε ΤΎ) σκέψύ) των μελλοντικών 49
ΚΙΚΕΡΩΝ ~ ~"O υεινων περιττο να πω oτιuηπoτε. ταν μας 'ζ 'θ" πιε ουν οι καταστασεις που εωρουμε κακες δεν είναι στο χέρι μας ούτε να υποκριθούμε ούτε να ξεχάσουμε. Μας κομματιάζουν την ψυχή μας πνίγουν μας κεντούν μας καίνε μας κόβουν την ανάσα. Κι εσύ Επίκουρε μου λες να «ξεχάσω»; Αυτό είναι αντίθετο στη φυση. Τ ο λ ες αυτο " εσυ ο οποιος 'θ ες να ~ 'β' ~ μας αφαφεσεις UΙα της ιας τη μοναυικη βo~θεια που μας έδωσε η φύση για τον πα- Δ' ρατεταμενο πονο; ιοτι υπαρχει ενα πραγι ~ Ι / ματικα σπουυαιο φαρμακο ο χρονος - κι ας αργεί κάπως να δράσει. Μου λες να ξεχάσω τα ασχημα να σκεφτομαι τα κα λ' α. Θ ~ α ηταν ' λ ~ 'λ σωστο αυτο που ες και υειγμα μεγα ου φιλ οσοφου ' αν συνειuητoπoιoυσες ~" οτι κα λ" ο ει- " ι ναι αυτο το οποιο ανταποκρινεται περισσοτε ρο στην αξία του ανθρώπου. 36 Σκέψου πως έρχεται ο Πυθαγόρας ~ ο Σωκράτης ή ο Πλάτων και μου λέει: «Γ " θ' Γ ιατι εχεις πεσει κατω και ρηνεις; ιατι σκυ 'β εις το κεφα 'λ ι και υποκυπτεις ' στη Μ' ~ μοφα σου; πορει να σε ρημαιε και να σε λ ' ~ π ηγωσε ομως υεν μπορει να σου τσακισε το ηθικό. Οι αρετές έχουν μεγάλη δύναμη. Ξύπνα τες αν τυχόν τις π~ρε ο ύπνος. Πρώτη από όλες θα τρέξει αμέσως κοντά σου η