ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Εξαµηνιαία εργασία µε θέµα : Το άρθρο 106 παράγραφος 2 του Συντάγµατος : «Η ιδιωτική οικονοµική πρωτοβουλία δεν επιτρέπεται να αναπτύσσεται σε βάρος της ελευθερίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ή προς βλάβη της εθνικής οικονοµίας» ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : κ. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΑΝ ΡΕΑΣ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ :ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ ΠΟΛΥΜΝΙΑ - ΕΞΑΜΗΝΟ ΑΡΙΘΜΟΣ ΜΗΤΡΩΟΥ : 1340201000039 ΑΘΗΝΑ 2012

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ : Εισαγωγή... σελ.3 Α. Πρόλογος...σελ.4-5 Β. Κυρίως Θέµα 1.Οι συνιστώσες της ιδιωτικής οικονοµικής πρωτοβουλίας......σελ.5-17 I. Ελευθερία των συµβάσεων...σελ.6-7 II. Ελευθερία επιχειρηµατικής δραστηριότητας-κερδοσκοπικών ενώσεων........σελ.8-9 III. Ελευθερία διαφηµίσεως.....σελ.10-11 IV. Ελευθερία ανταγωνισµού.σελ.11-12 Αθέµιτος ανταγωνισµός -ενέργειες µη συµβατές µε τον ελεύθερο ανταγωνισµό....σελ.13 Ο κρατικός παρεµβατισµός..σελ.13-14 V. Ελευθερία της εργασίας και του επαγγέλµατος.σελ.15-16 Οικονοµικό κράτος...σελ.16-17 2. Οριοθέτηση της ιδιωτικής οικονοµικής πρωτοβουλίας Άρθρο 5 παράγραφος 1.σελ.18 Άρθρο 106 παράγραφος 2....σελ.20 Γ. Συµπεράσµατα σελ.25-26 Περίληψη-Summary...σελ.26 Βασικά λήµµατα-keywords σελ.27 Βιβλιογραφία.....σελ.28 Νοµολογία...σελ.29 2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αντικείµενο εργασίας Η παρούσα εργασία έχει ως στόχο να εξετάσει ενδελεχώς το άρθρο 106 παράγραφος 2 του ισχύοντος Συντάγµατος το οποίο αναφέρεται στην ιδιωτική οικονοµική πρωτοβουλία του ανθρώπου,δικαίωµα ρητά και συνταγµατικά κατοχυρωµένο. Συγκεκριµένα εξετάζεται η δυνατότητα που έχει κάθε πολίτης να αναπτύσσει ελεύθερα την οικονοµική του δραστηριότητα συντελώντας µε αυτό τον τρόπο στην απρόσκοπτη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του. Βέβαια, στο πλαίσιο της συνταγµατικής και θεσµικής κατοχύρωσης η δυνατότητα αυτή του πολίτη, όπως άλλωστε και κάθε άλλο δικαίωµα, οριοθετείται υπό τις συνιστώσες που θέτει το κράτος,το Σύνταγµα και γενικά η συµβίωση µε τους λοιπούς συνανθρώπους µας. ιάγραµµα εργασίας Αναφορικά µε τη δοµή της εργασίας αρχικά παρατίθεται ο πρόλογος στον οποίο εν συντοµία σκιαγραφείται το δικαίωµα της ιδιωτικής οικονοµικής πρωτοβουλίας και συγκεκριµενοποιείται η έκτασή του. Περαιτέρω ο κύριος κορµός της εργασίας αποτελείται από τις κεντρικούς άξονες: Αρχικά αναλύονται οι συνιστώσες από τις οποίες αποτελείται το δικαίωµα και στη συνέχεια οι περιορισµοί στους οποίους υπόκειται µε βάση το ίδιο το άρθρο 106 παράγραφος 2.Τέλος ακολουθούν οι περιορισµοί υπό το πρίσµα του γενικότερου πνεύµατος του Συντάγµατος όπως αυτό διατυπώνεται ιδίως στο άρθρο 5 παράγραφος 1.Στο τελευταίο µέρος της εργασίας εκτίθενται τα βασικά συµπεράσµατα που απορρέουν από αυτή και κατ ουσία απεικονίζεται το οικονοµικό-πολιτικό καθεστώς που επικρατεί στη χώρα µας βάσει των συνταγµατικών διατάξεων. 3

Α. ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η έννοια της ιδιωτικής οικονοµικής πρωτοβουλίας. Όταν µιλάµε για ιδιωτική οικονοµική πρωτοβουλία,κάνουµε λόγο επί της ουσίας για την οικονοµική ελευθερία που είναι µείζουσας σηµασίας τόσο για την κοινωνική δοµή όσο και για τη συνταγµατική κατοχύρωση. Για πρώτη φορά το Σύνταγµα του 1975 1 καθιερώνει ρητά το δικαίωµα «εκάστου» -όχι µόνο του Έλληνα πολίτη «να συµµετέχει στην οικονοµική ζωή της χώρας, εφ όσον δεν προσβάλλει τα δικαιώµατα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγµα ή τα χρηστά ήθη» (άρθρο 5 παρ.2).βέβαια, το άρθρο 5 θα ήταν ηµιτελές και γενικόλογο χωρίς το άρθρο 106 παρ.2 του Συντάγµατος που συµπληρώνει και εξειδικεύει την έννοια της οικονοµικής ελευθερίας κατοχυρώνοντας καταρχήν την ιδιωτική οικονοµική πρωτοβουλία, η οποία όµως «δεν επιτρέπεται να αναπτύσσεται σε βάρος της ελευθερίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ή προς βλάβη της εθνικής οικονοµίας» (άρθρο 106 παρ.2) Ωστόσο, αυτοί δεν είναι οι µόνοι περιορισµοί που τίθενται στο δικαίωµα της οικονοµικής αυτοδιάθεσης των πολιτών. Στο ίδιο άρθρο (106 παρ.2) ορίζεται ρητά ότι η οικονοµική πρωτοβουλία µπορεί να περιοριστεί «προς εδραίωση της κοινωνικής ειρήνης και την προστασία του γενικού συµφέροντος» ή για χάρη της εξουσίας του κράτους να «προγραµµατίζει και να συντονίζει την οικονοµική δραστηριότητα στη χώρα, επιδιώκοντας την εξασφάλιση της οικονοµικής ανάπτυξης όλων των τοµέων της εθνικής οικονοµίας» (άρθρο 106 παρ.1). Τέλος, η ιδιωτική οικονοµική πρωτοβουλία περιορίζεται από τα συνταγµατικά επιτρεπόµενα µέτρα κρατικοποίησης επιχειρήσεων (άρθρο 106 παρ.1) αλλά και από το τριπλό κριτήριο ελέγχου που τίθεται στο άρθρο 5 του 1. αγτόγλου Π. Συνταγµατικό ίκαιο ΑΤΟΜΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ,τόµος Β σελ.909 4

Συντάγµατος,κατά το οποίο κανένα δικαίωµα δεν µπορεί να είναι αντίθετο στο Σύνταγµα, στα δικαιώµατα των άλλων ή στα χρηστά ήθη Β. ΚΥΡΙΟΣ ΘΕΜΑ 1. ΟΙ ΣΥΝΙΣΤΩΣΕΣ ΤΗΣ Ι ΙΩΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑΣ Προτού εξετάσουµε τους περιορισµούς της ιδιωτικής οικονοµικής πρωτοβουλίας είναι χρήσιµο να έχουµε αφοµοιώσει πλήρως την έννοια της αλλά και τα επιµέρους δικαιώµατα που αυτή περιλαµβάνει υπό την ευρύτητα του όρου της. Σε αντίθεση µε τις ειδικές πλευρές της οικονοµικής ελευθερίας που κατοχυρώνεται ρητά σε συγκεκριµένα άρθρα του Συντάγµατος, όπως αυτό του δικαιώµατος της εργασίας και της επαγγελµατικής ελευθερίας (άρθρο 22 παρ.1), της συνδικαλιστικής ελευθερίας (άρθρο 23 παρ.1) και των δικαιωµάτων ιδιοκτησίας (άρθρα 17 και 18 του συντάγµατος), το άρθρο 106 παρ.2 του Συντάγµατος πάντα σε συνδυασµό µε το άρθρο 5 παρ. 1,αποτελούν γενικότερες διατάξεις και εφαρµόζονται επικουρικά µόνο σε αντικείµενα µη ειδικώς ρυθµιζόµενα στο Σύνταγµα. Ο επικουρικός και κατά βάση συµπληρωµατικός ρόλος των διατάξεων δεν πλήττει το κύρος και τη εφαρµοστέα ισχύ τους µιας που στο εύρος τους περιλαµβάνονται οι αναµφίλεκτα θεµελιώδους σηµασίας : ελευθερία των συµβάσεων, ελευθερία κερδοσκοπικών ενώσεων-επιχειρηµατικής δραστηριότητας, ελευθερία ανταγωνισµού,ελευθερία διαφήµισης και ελευθερία της εργασίας. 5

I. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΩΝ ΣΥΜΒΑΣΕΩΝ Η ελευθερία των συµβάσεων είναι η σπουδαιότερη µορφή έκφρασης της ιδιωτικής αυτονοµίας,της νοµικής δηλαδή αυτοδιάθεσης του ιδιώτη. Η κατάλυσή της θα σήµαινε τη µετάβαση σε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς που θα όριζε και θα κατεύθυνε ολόκληρη τη ζωή του ανθρώπου χωρίς να αφήσει τίποτα στην ελεύθερη βούλησή του. Αντιθέτως, η κατοχύρωση της ιδιωτικής οικονοµικής αυτονοµίας µέσω της ελευθερίας των συµβάσεων, εγγυάται έναν βιοτικό χώρο µέσα στον οποίο ο ιδιώτης είναι ελεύθερος να αυτοπροσδιορίζεται ανάλογα µε τις αποφάσεις του και µε τη σύµπραξή του µε άλλους ιδιώτες. Μέσω αυτής της κατοχύρωσης ο ιδιώτης έχει δικαίωµα να αποφασίσει ΑΝ θα συνάψει κάποιου είδους σύµβαση,αναλαµβάνοντας έτσι να αυτοδεσµευτεί, ΜΕ ΠΟΙΟΝ θα συνάψει τη σύµβαση και ΤΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ θα προσδώσει σε αυτή τη δέσµευση,καθορίζοντας µόνος τους όρους της. Υπό αυτό το πρίσµα,κανένας δεν µπορεί να εξαναγκαστεί να συνάψει µια σύµβαση από την οποία θα προκύπτουν υποχρεώσεις σε βάρος του ή θα διαπλάθονται καταστάσεις αντίθετες προς τα συµφέροντά του 2. Με την ίδια λογική δεν µπορεί να δεσµευτεί από σύµβαση µεταξύ τρίτων προσώπων αλλά ούτε να εξαναγκαστεί να καταγγείλει εφόσον ο ίδιος δεν το επιθυµεί. Ως εκ τούτου,στο πλαίσιο της ελευθερίας των συµβάσεων κανένας συµβαλλόµενος δεν νοµιµοποιείται να καταγγείλει µονοµερώς ή αναιτιολόγητα τη σύµβαση οποιαδήποτε στιγµή το επιθυµεί χωρίς να υπάρχει σχετική πρόβλεψη σε αυτή. Αυτό εµπεριέχει την παραδοχή ότι το πρόσωπο στο πλαίσιο του αυτοπροσδιορισµού του µπορεί έγκυρα να αποδεσµευτεί,γι αυτό υποχρεούται να σεβαστεί αυτή του την αυτοδέσµευση.( pacta sunt servada) 3 Σύµφωνα µε σειρά αποφάσεων της Ολοµέλειας του Αρείου Πάγου, 4 µε την ελευθερία των συµβάσεων δεν συµβιβάζεται κατ αρχήν µεταγενέστερη 2 Χρυσόγονος Κώστας Χ. Ατοµικά και Κοινωνικά δικαιώµατα «προσωπική ελευθερία» σελ.189 3 Χρυσόγονος Κώστας Χ.Ατοµικά και Κοινωνικά δικαιώµατα «προσωπική ελευθερία» σελ.190 4 ΕιρηνΑθ 2317/1980, ΤοΣ 1981, 129 ΕφΑθ 6988/1991, Νοβ 1992, 722,ΕφΑθ 5846/1998, Ελλ νη 1999,1372 6

επέµβαση του νοµοθέτη σε βάρος ενός εκ των συµβαλλοµένων 5, εκτός αν πρόκειται περί καταχρήσεως του συµβατικού δικαιώµατος ή η άσκηση συµβατικής ελευθερίας γίνεται σε βάρος της ελευθερία και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ή σε βλάβη της εθνικής οικονοµίας (Σύνταγµα άρθρο 106 παρ.2) Τέτοια περίπτωση θεωρήθηκε πως συνιστούσε η αναδροµική ανατροπή.που όριζε ο Ν.2190/1994, των προσλήψεων και γενικά των υπηρεσιακών µεταβολών στο δηµόσιο τοµέα κατά την προεκλογική περίοδο των βουλευτικών εκλογών του 1993, επειδή προστάτευσε το αδιάβλητο των υπηρεσιακών κρίσεων και τα χρηστά υπηρεσιακά ήθη. 6 Εξάλλου η δικαιολογηµένη εµπιστοσύνη του ενδιαφερόµενου ιδιώτη κρίθηκε ότι δεν αρκεί για να αποκλείσει τη νοµοθετική αυτή επέµβαση σε ήδη υφιστάµενες συµβάσεις. 7 Κατά γενική οµολογία, η συµβατική ελευθερία εφαρµόζεται και στις διοικητικές συµβάσεις,όπου ένας εκ των συµβαλλοµένων είναι η ίδια η διοίκηση όπου στη συγκεκριµένη περίπτωση αντί της µονοµερούς διοικητικής πράξης προτιµά τη διµερή συµφωνία. Κατ αρχήν οι διοικητικές συµβάσεις δεν παύουν να αποτελούν συµβάσεις µε απαραίτητη προϋπόθεση τη σύµπτωση δηλώσεων βούλησης και µόνη διαφορά το υπέρτερο στοιχείο του εθνικού συµφέροντος που είναι εξ αρχής φανερό και καθορισµένο. 8 Η πρόταξη του δηµοσίου συµφέροντος µπορεί να έχει ως συνέπεια δυσµενείς µεταβολές της σύµβασης για τον ιδιώτη ή ακόµα και βίαιη λύση της. Στις περιπτώσεις αυτές προβλέπεται η άµεση αποζηµίωση του αντισυµβαλλοµένου που αντισταθµίζει την κρατική παρέµβαση και θεραπεύει την οικονοµική ελευθερία. Η ελευθερία των συµβάσεων πέρα από ατοµικό δικαίωµα αποτελεί και συνταγµατικά κατοχυρωµένο θεσµό, κρίσιµο για την οργάνωση και τη λειτουργία της κοινωνίας. Η θεσµική εξασφάλισή της επιτυγχάνεται ακριβώς στο άρθρο 106 παρ.2 που αποτελεί έλεγχο της ιδιωτικής οικονοµικής πρωτοβουλίας, 5 αγτόγλου Π. ΑΤΟΜΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ, σελ.1149. τόµος Β 6 Χρυσόγονος Κώστας Χ. Ατοµικά και Κοινωνικά δικαιώµατα «προσωπική ελευθερία» σελ.191 7 ΑΠ 2/1998, Ολ. ΤοΣ 1999, 120, ΑΠ 3/1998, Ολ, ΤοΣ 1999, 149, ΑΠ 4/1998, Ολ., Ελλ νη 1998,66 8 αγτόγλου Π. ΑΤΟΜΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ, σελ.1150 παρ.1304, τόµος Β 7

οριοθετώντας την συνάµα. Οι περιορισµοί της καθώς και οι περιπτώσεις που η ανεξέλεγκτη επίκλησή της αποτελεί κατάχρηση αναλύονται παρακάτω. II. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΗΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ ΚΕΡ ΟΣΚΟΠΙΚΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ Ο όρος επιχειρηµατική δραστηριότητα είναι ευρύτερος από αυτό των κερδοσκοπικών ενώσεων, µιας και περιλαµβάνει το ενδεχόµενο το ύψος του επενδυµένου κεφαλαίου να αναπτυχθεί στο πλαίσιο της παροχής νέων µορφών χρηµατοοικονοµικών υπηρεσιών. 9 Η συγκεκριµένη µορφή οικονοµικής ελευθερίας κατοχυρώνεται συνταγµατικά από το συνδυασµό των διατάξεων του άρθρου 5 παρ. 1 και του άρθρου 106 παρ.2, µε το τελευταίο να συµβάλει ουσιωδώς στη θεµελίωσή της, αφού εξαγγέλλοντας τα όρια της ιδιωτικής οικονοµικής πρωτοβουλίας προϋποθέτει την ύπαρξή της ως θεσµού. Έτσι, στο άρθρο 106 του Συντάγµατος εξαίρεται η αντικειµενική και θεσµική διάσταση το όρου, δηλαδή η προστασία του συστήµατος της ελεύθερης οικονοµικής αγοράς, σε αντίθεση µε το άρθρο 5 που προσφέρει µια µάλλον υποκειµενική και θεωρητική διάσταση της επιχειρηµατικής δραστηριότητας, Πάντως, µε το συνδυασµό των διατάξεων αποκλείεται εκ του Συντάγµατος η ολοκληρωτική κρατικοποίηση της οικονοµίας κατά το πρότυπο των χωρών του πρώην σοσιαλισµού. 10 Στο σηµείο αυτό κρίνεται το ζήτηµα της ουδετερότητας ή µη του Συντάγµατος το οποίο φαίνεται µάλλον να προωθεί ένα µοντέλο σταθεροποιητικής ή αναπτυξιακής οικονοµικής πολιτικής παρά ένα οικονοµικο-πολιτικά ουδέτερο σύστηµα το οποίο θα άφηνε ακαθόριστα τα όρια 9 Χρυσόγονος Κώστας Χ. Ατοµικά και Κοινωνικά δικαιώµατα «προσωπική ελευθερία» σελ.193 10 Α.Τάχος, ιοικητικό οικονοµικό δίκαιο, 1992, 177 επ.,236 επ. 8

κρατικής παρεµβολής 11. Βέβαια, οι επιµέρους συνιστώσες του συστήµατος βρίσκονται στην ευχέρεια της εκάστοτε κυβέρνησης και των νοµοθετούντων και όπως είναι λογικό µεταβάλλονται µε την πάροδο των χρόνων και ανάλογα µε τις διαφορετικές κοινωνικές ανάγκες που προκύπτουν. Σήµερα κατά γενική οµολογία, εξαπλώνεται η τάση για ιδιωτικοποίηση δηµοσίων επιχειρήσεων, η πρόβλεψη όµως του Συντάγµατος στο άρθρο 106 παρ.2 ότι η ιδιωτική οικονοµική πρωτοβουλία δεν επιτρέπεται να αναπτύσσεται σε βλάβη της εθνικής οικονοµίας, θέτει ορισµένα ακραία όρια στην ιδιωτικοποίηση δηµοσίων επιχειρήσεων, εφ όσον αυτές έχουν όντως µονοπωλιακό χαρακτήρα και εξυπηρετούν ζωτικές και αναπόφευκτες ανάγκες του κοινωνικού συνόλου. 12 Το Συµβούλιο της Επικρατείας δεχόταν ήδη πριν το 1975 ότι η ελευθερία της οικονοµικής δραστηριότητας διασφαλίζει την ελεύθερη λειτουργία της επιχείρησης, ώστε αυτή να µπορεί να εργάζεται κερδοσκοπικά κατά προσαρµογή της µέσα στην ανταγωνιστική αγορά. Εξάλλου οι περιορισµοί της δραστηριότητάς της δεν είναι επιτρεπτό να εισέρχονται τόσο ουσιωδώς στον κύκλο συναλλαγών της ιδιωτικής επιχείρησης, ώστε στην πραγµατικότητα να καθίσταται αδύνατη ή να τίθεται σε άµεσο κίνδυνο η πραγµατοποίηση και των θεµιτών σκοπών της επιχειρηµατικής δραστηριότητας και η επιβίωσή της ως οικονοµικής µονάδας. 13 III. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΙΑΦΗΜΙΣΗΣ Πέρα από το δικαίωµα ίδρυσης και εκµετάλλευσης ιδιωτικών επιχειρήσεων, η ελευθερία της επιχειρηµατικής δραστηριότητας αναλύεται και σε άλλες επιµέρους συνιστώσες. Τέτοια είναι κατ αρχήν η ελευθερία της διαφήµισης.είναι αδιαµφισβήτητο ότι στη σηµερινή µαζική κοινωνία η δηµοσιοποίηση σε µια περισσότερο ή λιγότερο ευρεία κλίµακα της προσφοράς 11 Μάνεσης Ατοµικέ ελευθερίες 1998, σελ. 161-162 12 Χρυσόγονος Κώστας Χ. Ατοµικά και Κοινωνικά δικαιώµατα «προσωπική ελευθερία» σελ.193 13 ΣτΕ 2112/1963, Ολ, σε ΣΑΡΜΑ, ό.π., 432 9

συγκεκριµένων αγαθών ή υπηρεσιών αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για την επιτυχή προώθησή τους στην αγορά. Έτσι η διαφήµιση καθίσταται conditio sine qua non της άσκηση οικονοµικής δραστηριότητας γενικά. Κατά συνέπεια, η ελεύθερη διαφήµιση αποτελεί ουσιώδες συστατικό στοιχείο της ελεύθερης αγοράς και η συνταγµατική κατοχύρωση της ελευθερίας της διαφήµισης άµεση απόρροια της αρχής της οικονοµικής ελευθερίας. Εποµένως οι περιορισµοί της διαφήµισης δεν µπορούν να πλήξουν τον πυρήνα της ελευθερίας αυτής, φθάνοντας έως την ολοκληρωτική απαγόρευση διαφήµισης ενός νόµιµα παραγόµενου προϊόντος ή µιας νόµιµα παρεχόµενης υπηρεσίας. 14 Μπορούν όµως να επιβληθούν ηπιότεροι περιορισµοί όπως η κατ άρθρο 14 ν. 2251/1994 απαγόρευση τηλεοπτικής διαφήµισης παιδικών παιχνιδιών σε συγκεκριµένες ώρες, ενόψει και της κατ άρθρο 21 παρ. 1 Συντάγµατος για την προστασίας παιδικής ηλικίας,ή ο κατ άρθρο 49 ν. 2519/1997 περιορισµός των δαπανών προώθησης φαρµακευτικών προϊόντων 15 (ενόψει της κρατικής µέριµνας για την υγεία, άρθρο 21 παρ.3 Συντάγµατος) 16 IV. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ Η ελευθερία του ανταγωνισµού είναι η πιο χαρακτηριστική ελευθερία της οικονοµίας της αγοράς. Αποτέλεσε και αποτελεί ακόµη και σήµερα, στη φάση του µονοπωλιακού καπιταλισµού,την κινητήρια δύναµη της καπιταλιστικής οικονοµίας σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Η λειτουργία του οικονοµικού ανταγωνισµού οδηγεί στη συσσώρευση κεφαλαίου και στη δηµιουργία µονοπωλίων, όπου µονοπώλιο είναι η οικονοµική οντότητα η οποία έχει συγκεντρώσει την παραγωγή ή και την εµπορεία όλου ή σηµαντικότερου µέρους των προϊόντων ενός ή και άλλων τοµέων της οικονοµίας. 17 14 Ε Α 17.10.2002, Stambuk, ΕΕΕθρ 2004, 821. 15 ΣτΕ 1791/2003,Ελλ νη 2004, 1263 16 Χρυσόγονος Κώστας Χ. Ατοµικά και Κοινωνικά δικαιώµατα «προσωπική ελευθερία» σελ.194 17 ηµητρόπουλος Α. «Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου» 2001, σελ 1104 10

Από την άλλη πλευρά αποτελεί κίνητρο sine qua non της ασκήσεως και βελτιώσεως των προσφερόµενων αγαθών και υπηρεσιών της ευνοϊκής για τον καταναλωτή και άλλον οργανικά ή οικονοµικά ασθενή συµβαλλόµενο διαµορφώσεως των όρων παροχής, πωλήσεως και προπωλητικής και µεταπωλητικής εξυπηρετήσεως, καθώς και αναγκαία προϋπόθεση αναπτύξεως της εθνικής οικονοµίας. 18 Στην πιο προηγµένη καπιταλιστική κοινωνία, την αµερικανική, νοµοθετήµατα για την προστασία του ελεύθερου ανταγωνισµού άρχισαν να εµφανίζονται ήδη από τα τέλη του 19 ου αιώνα (Sherman Act) και συνεχίζονται εντός του 20 ου. 19 Στην Ελλάδα η πρώτη νοµική αντιµετώπιση του ανταγωνισµού έγινε µε τη νοµοθεσία ν.146/1914, περί αθεµίτου ανταγωνισµού.σύµφωνα µε την παραδοσιακή αυτή αντίληψη του ανταγωνισµού, ελευθερία ανταγωνισµού σηµαίνει ευχέρεια για προσέλκυση της πελατείας άλλων ανταγωνιστών, µε την προϋπόθεση όµως ότι η ενέργεια αυτή δεν αντίκειται στα χρηστά ήθη. 20 Το σύγχρονο ωστόσο δίκαιο του ανταγωνισµού τον αντιµετωπίζει σαν µια κατάσταση αντικειµενική η οποία απαιτεί την ύπαρξη πολλαπλών ανταγωνιστών, ίσους όρους ανταγωνισµού και την ουδετερότητα του κράτους απέναντι στο κυρίαρχο αυτό φαινόµενο. Εποµένως, για να εξασφαλίσει το κράτος υγιείς συνθήκες ανταγωνισµού, παίρνει τα κατάλληλα µέτρα ώστε να υπάρχει ισότητα µεταξύ των ανταγωνιστών και αποτελεσµατική προστασία από ανταγωνιστικές ενέργειες, οι οποίες µπορεί να οδηγήσουν στην αναίρεση του ίδιου του οικονοµικού ανταγωνισµού ως συστήµατος. Η σύγχρονη έννοια του ανταγωνισµού έχει ταυτιστεί πλέον µε τη νοµική προστασία του ελεύθερου ανταγωνισµού είτε απέναντι σε ιδιωτικές συµφωνίες ή πρακτικές που περιορίζουν ή νοθεύουν τον ανταγωνισµό, είτε από 18 αγτόγλου Π. ΑΤΟΜΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ, σελ.1156 τόµος Β 19 Χρυσόγονος Κώστας Χ. Ατοµικά και Κοινωνικά δικαιώµατα «προσωπική ελευθερία» σελ.171 20 Μάνεσης Ατοµικέ ελευθερίες 1998, σελ.168-169. 11

καταχρηστική εκµετάλλευση δεσπόζουσας ή µονοπωλιακής θέσης, στην αγορά, επιχειρήσεων µε µεγάλη οικονοµική δύναµη. 21 Πάντως το συνταγµατικό καθεστώς της οικονοµικής ελευθερίας, όπως συνάγεται κατ αρχήν από το άρθρο 5 παρ. 3 και παρ. 1, ολοκληρώνεται µε την υποχρεωτική εφαρµογή στις ιδιωτικές οικονοµικές σχέσεις της διάταξης της παρ. 2 του άρθρου 106 του Συντάγµατος, η οποία ουσιαστικά απαγορεύει την καταχρηστική άσκηση της ατοµικής οικονοµικής δραστηριότητας. Η κρατική επέµβαση στην οικονοµία µπορεί να φτάσει, σύµφωνα µε τις παρ. 3-5 του άρθρου 106, ως την εξαγορά επιχειρήσεων ή την αναγκαστική σε αυτές συµµετοχή του κράτους ή των άλλων δηµοσίων φορέων, εφ όσον αυτές έχουν µονοπωλιακό χαρακτήρα ή ζωτική σηµασία για την αξιοποίηση των πηγών του εθνικού πλούτου ή έχουν ως κύριο σκοπό την παροχή υπηρεσιών προς το κοινωνικό σύνολο.αυτή η εθνικοποίηση µπορεί να γίνει,βέβαια, µόνο µε νόµο και εξαιρούνται οι επιχειρήσεις µε κεφάλαια εξωτερικού που διέπονται από συνταγµατικά διασφαλισµένο προνοµιακό καθεστώς.(άρθρο 107) 22 Αθέµιτος ανταγωνισµός ενέργειες µη συµβατές µε τον ελεύθερο ανταγωνισµό. 23 Η εξάρτηση της οικονοµικής δραστηριότητας από προηγούµενη διοικητική ή και νοµοθετική άδεια ή από τη συνδροµή αντικειµενικών, δηλαδή ανεξάρτητων από τη θέληση του ενδιαφεροµένου και των καταναλωτών, προϋποθέσεων. Ο κρατικός καθορισµός των όρων συµµετοχής στην αγορά και προσφοράς εµπορευµάτων ή υπηρεσιών (κυρίως καθορισµός τιµής και κέρδους) Η διαµόρφωση ιδιωτικών µονοπωλίων 24 21 Άρθρο 1 και 2 του ν. 703/1977 «περί ελέγχου µονοπωλίων και ολιγοπωλίων και προστασίας του ελευθέρου ανταγωνισµού» 22 Μάνεσης Ατοµικέ ελευθερίες 1998, σελ.171-172 23 αγτόγλου Π. ΑΤΟΜΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ, σελ.1158, τόµος Β 12

Οι συµφωνίες µεταξύ επιχειρήσεων, οι αποφάσεις ενώσεων επιχειρήσεων που έχουν ως αντικείµενο την παρακώλυση, τον περιορισµό ή τη νόθευση του ανταγωνισµού (καρτέλ) 25 Η κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης στην αγορά 26 Η κρατική ή η µε κρατικούς όρους χορηγούµενη ενίσχυση που νοθεύει ή απειλεί να νοθεύσει τον ανταγωνισµό µε την ευνοϊκή µεταχείριση ορισµένων επιχειρήσεων ή ορισµένων κλάδων παραγωγής. Η απαγόρευση ή υπαγόρευση της διαφήµισης της επιχειρηµατικής δραστηριότητας Ο κρατικός παρεµβατισµός 27 Η συνολική και προγραµµατισµένη προστασία της οικονοµίας της αγοράς προέχει από την προστασία της οικονοµικής ελευθερίας συγκεκριµένων επιχειρηµατιών και η σηµασία της είναι καθολική. Η ελεύθερη οικονοµία και η ιδιωτική πρωτοβουλία προστατεύονται ως οικονοµικό καθεστώς, στα πλαίσια του οποίου νοµοθετική και εκτελεστική εξουσία λαµβάνουν και θετικά µέτρα, σε αντίθεση προς τη κλασική αντίληψη του οικονοµικού φιλελευθερισµού. Ο κρατικός παρεµβατισµός καθιερώνεται για τον συντονισµό της ιδιωτικής οικονοµικής πρωτοβουλίας. Το άρθρο 106 παρ.1 του Συντάγµατος ρητά προβλέπει το φαινόµενο του κρατικού παρεµβατισµού που το ανάγει στην εδραίωση της κοινωνικής ειρήνης και την προστασία του γενικού συµφέροντος, Όπως δέχεται η νοµολογία, 28 οι διατάξεις αυτές δεν αποκλείουν στο νοµοθέτη να θεσπίσει είτε µέτρα εποπτείας µιας οικονοµικής δραστηριότητας 24.αρθρα 81 παρ 1 ΣυνθΕΚ, 1 παρ. 1 ν.703/1977. 25 αρθρα 82 παρ 1 ΣυνθΕΚ, 2 παρ. 1 ν.703/1977. 26 Για τα κρατικά µονοπώλια,άρθρο 86 ΣυνθΕΚ.Το Συµβούλιο της Επικρατείας δέχεται τη σύσταση κρατικού µονοπωλίου (αεροπορικών συγκοινωνιών) «οσάκις συντρέχουν προς τούτ λόγοι δηµοσίου ή κοινωνικού συµφέροντος.,ανάγκη της εξασφαλίσεως των συγκοινωνιών, και δη των αεροπορικών, ήτις ενδιαφέρει και το σύνολον των πολιτών και το κράτος ιδιαιτέρως..»(στε 690/57 Ι.Σαρµάς σ.437/8 υπος.23,παραχώρηση αποκλειστικής εκµεταλλεύσεως των αεροπορικών συγκοινωνιών στο Αρ.Ωνάση) 27 µητρόπουλος Α. ό.π σελ.1097 Μάνεσης Α. Μανιτάκης Α «Κρατικός παρεµβατισµός και Σύνταγµα» ΝοΒ 1981 σελ.1193 επ. Σταθόπουός Μ. ό.π σελ.517 επ.χρυσόγος Κ. ό.π σελ 171. 13

, είτε µέτρα για την άσκηση της οικονοµικής πολιτικής µε σκοπό την εξυπηρέτηση των συµφερόντων της εθνική οικονοµίας και του γενικότερου δηµόσιου συµφέροντος. Κατά την εκτίµηση της συνταγµατικότητας των νοµοθετικών οριοθετήσεων της ελευθερίας της επιχειρηµατικής δραστηριότητας, τα ελληνικά δικαστήρια έδειξαν αυτοσυγκράτηση ως προς το να δεχτούν ότι αυτό υπαγορεύονται από το γενικό συµφέρον.στις περισσότερες περιπτώσεις όπου τέτοιες οριοθετήσει κρίθηκαν αντισυνταγµατικοί επρόκειτο κυρίως για ρυθµίσεις µε καταφανή στόχο την εξυπηρέτηση συντεχνιακών συµφερόντων ορισµένης επαγγελµατικής κατηγορίας. Αντίθετα, όταν η οριοθέτηση αποσκοπεί στην εξυπηρέτηση του γενικού συµφέροντος, έχει κριθεί ότι αυτός µπορεί να φτάσει ως την πλήρη απαγόρευση της άσκησης ορισµένης δραστηριότητας ή την απαγόρευσή της σε ορισµένη περιοχή. Επίσης, µπορεί να αποκλεισθεί συγκεκριµένος τρόπος εµπορίας, ενώ να επιτρέπεται άλλος. Ο νοµοθέτης πλέον νοµιµοποιείται να θέτει όρια στην οικονοµική δραστηριότητα των κατ ιδίαν φυσικών ή νοµικών προσώπων, για την επίτευξη ορθολογικότερης λειτουργίας του κρατούντος οικονοµικού συστήµατος. Από το άρθρο 106 παρ.3 διαφαίνεται η ανάγκη αυτή, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για επιχειρήσεις που ασκούν δηµόσια υπηρεσία, παρέχοντας υπηρεσίες στο κοινωνικό σύνολο. Η συνταγµατική κατοχύρωση του ελεύθερου ανταγωνισµού δεν αποκλείει, εποµένως, εκ των προτέρων τον κρατικό παρεµβατισµό, αλλά απλά τον περιορίζει στη ν αναγκαία και πρόσφορη προστασία και άλλων επίσης συνταγµατικά προστατευόµενων εννόµων αγαθών, όπως π.χ. της δηµόσιας υγείας (άρθρο 21 παρ.3), της ελευθερία και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας(άρθρο 106 παρ.2), της εθνικής οικονοµίας (άρθρο 106 παρ.1,2,,3) του περιβάλλοντος (άρθρο 24 παρ.1), καθώς και του ίδιου του ελεύθερου ανταγωνισµού έναντι του αθέµιτου ανταγωνισµού. 28 ΣτΕ 1094/1987 Ολ. ΤοΣ 1987 Σελ.283 14

V. Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ 29 Η ελευθερία της εργασίας έγκειται στο δικαίωµα κάθε ανθρώπου να επιλέγει ανεµπόδιστα το είδος, τον τόπο και το χρόνο της εργασίας του, καθώς και τα µέσα και τους τρόπους της επαγγελµατικής του δραστηριότητας. Την ελεύθερη επαγγελµατική δραστηριότητα εγγυάται κατά κύριο λόγο το άρθρο 5 του Συντάγµατος στην παράγραφο 3 αλλά και στην παράγραφο 1 µε την έννοια ότι η ελευθερία επιλογής και άσκησης του επαγγέλµατος είναι στοιχείο της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας, Η ελευθερία αφορά κατά βάση τους ανεξάρτητους επαγγελµατίες. Σύµφωνα µε τη νοµολογία, δεν διασφαλίζει απλώς την ελεύθερη επιλογή του επαγγέλµατος αλλά και την ελεύθερη σταδιοδροµία καθενός σύµφωνα µε την αξία του. Έτσι, µε την ευρύτερη έννοια, η ελευθερία της εργασίας εµπεριέχει και την ελευθερία του επαγγέλµατος,όποιο και αν είναι αυτό. Στο σηµείο αυτό είναι κρίσιµο να σηµειωθεί ότι η ελευθερία της εργασίας αντιδιαστέλλεται επίσης από το δικαίωµα της εργασίας.η πρώτη, αποτελεί κλασικό ατοµικό δικαίωµα,ενώ αντίθετα το δικαίωµα εργασίας αποτελεί µια σχετικά σύγχρονη κοινωνική κατάκτηση των εργαζοµένων. Το δικαίωµα της εργασίας περιλαµβάνει το δικαίωµα για εξεύρεση συγκεκριµένης και αµειβόµενης θέσης εργασίας, χωρίς όµως να θεµελιώνει κατά του κράτους αγώγιµη αξίωση για πρόσληψη σε συγκεκριµένη θέση εργασίας. Ιδρύει όµως υποχρέωση για εξασφάλιση συνθηκών πλήρους απασχόλησης και δίκαιων όρων εργασίας. Η συνταγµατική προστασία της ελευθερίας της εργασίας συνάγεται από το άρθρο 5 παε.3 του Συντάγµατος, ανήκει δηλαδή στον κατάλογο των ατοµικών, αρνητικών δικαιωµάτων.το δικαίωµα της εργασίας κατοχυρώνεται µε τη διάταξη του άρθρου 22 παρ.1 του Συντάγµατος και είναι κοινωνικό δικαίωµα. 29 Μάνεσης Ατοµικέ ελευθερίες 1998, σελ.164-165 15

Οικονοµικό κράτος Το Σύνταγµα στο άρθρο 106 παρ.1 διαγράφει τον οικονοµικό ρόλο του κράτους. Α) Ο συντακτικός νοµοθέτης, αναγνωρίζοντας την πριν την καθιέρωση της διάταξης συνταγµατικο-οικονοµική πρακτική, αναθέτει στο κράτος τον προγραµµατισµό της οικονοµίας. Αναγνωρίζει έτσι το Σύνταγµα, αίροντας κάθε αµφισβήτηση το χαρακτήρα της οικονοµίας ως «προγραµµατισµένης οικονοµίας».ο προγραµµατισµός αυτός δεν αφορά µόνο την «δηµόσια οικονοµία» αλλά την οικονοµική δραστηριότητα στο σύνολό της. Όπως προκύπτει από τη συνταγµατική επιταγή για την ύπαρξη περισσότερων οικονοµικών φορέων αλλά και από αυτή την ίδια την σύνδεση οικονοµικού και πολιτικού Συντάγµατος, οικονοµικού και πολιτικού συστήµατος, το Σύνταγµα αποκλείει το συγκεντρωτικό προγραµµατισµό και τάσσεται υπέρ ενός συστήµατος αποκεντρωµένου δηµοκρατικού προγραµµατισµού της οικονοµίας. Β)Εκτός από τον προγραµµατικό ρόλο, στην αρµοδιότητα του σύγχρονου οικονοµικού κράτους ανήκει και ο συντονισµός της οικονοµίας.ο οικονοµικός συντονισµός ως εναρµόνιση των οικονοµικών δραστηριοτήτων περισσότερων φορέων, προϋποθέτει ακριβώς την ύπαρξη στον οικονοµικό χώρο όχι ενός, αλλά περισσότερων φορέων. Το Σύνταγµα αποκλείει εποµένως την ύπαρξη ενός οικονοµικού φορέα, του κράτους ως αποκλειστικού και µοναδικού φορέα, αποκλείει δηλαδή το σύστηµα του οικονοµικού συγκεντρωτισµού.οι διάφοροι οικονοµικοί φορείς έχουν δηµόσιο ή ιδιωτικό χαρακτήρα. Το Σύνταγµα αναγνωρίζει την ύπαρξη περισσότερων οικονοµικών φορέων και των δύο κατηγοριών. Αυτό άλλωστε γίνεται αµέσως ορατός στις παραγράφους του ίδιου άρθρου. Στην παρ.2 γίνεται αναφορά στους ιδιωτικούς φορείς και στις επόµενες στους δηµόσιους φορείς της οικονοµίας. Από την άποψη αυτή το προβλεπόµενο από το Σύνταγµα οικονοµικό σύστηµα είναι σύστηµα µικτής οικονοµίας. Γ)Ο κρατικός προγραµµατισµός και συντονισµός της οικονοµίας πραγµατοποιείται σύµφωνα µε τη συνταγµατική επιταγή για την εδραίωση της κοινωνικής ειρήνης και την προστασία του γενικού συµφέροντος. Για την πραγµατοποίηση των σκοπών αυτών το κράτος οφείλει να επιδιώκει την 16

ανάπτυξη όλων των τοµέων της εθνικής οικονοµίας. Οφείλει να λαµβάνει τα επιβαλλόµενα µέτρα για την αξιοποίηση των πηγών του εθνικού πλούτου, από την ατµόσφαιρα και τα υπόγεια ή υποθαλάσσια κοιτάσµατα. Ρητά επιτάσσει ο συντακτικός νοµοθέτης τη λήψη µέτρων για την προώθηση της περιφερειακής ανάπτυξης και την προαγωγή ιδίως της οικονοµίας των ορεινών, νησιωτικών και παραµεθόριων περιοχών. 2.ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΤΗΣ Ι ΙΩΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑΣ Είναι σαφές ότι η οικονοµική ελευθερία δεν επιτρέπεται να ασκείται ανεξέλεγκτα. Αντιθέτως, τίθεται υπό συνταγµατικούς περιορισµούς τόσο στο άρθρο 5 παρ.1 του Συντάγµατος που ρητώς ορίζει ως περιορισµούς της τα δικαιώµατα των άλλων, το Σύνταγµα και τα χρηστά ήθη όσο και στο άρθρο 106 παράγραφος 2 µε το οποίο οι ρητοί συνταγµατικοί περιορισµοί της οικονοµικής δραστηριότητας επεκτείνονται µε: την ελευθερία, την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και την εθνική οικονοµία. Άρθρο 5 παράγραφος 1 ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ-ΡΗΤΡΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑΣ: H οικονοµική ελευθερία περιορίζεται αποκλειστικά από δικαιώµατα των άλλων που προστατεύονται από το δίκαιο και όχι από απλά συµφέροντά τους. Ως δικαιώµατα των άλλων νοείται το δικαίωµα και αυτών να συµµετέχουν ελεύθερα την οικονοµική ζωή της χώρας. Η οικονοµική ελευθερία ως εκ τούτο περιορίζεται από τα υπόλοιπα ατοµικά δικαιώµατα όπως είναι για παράδειγµα το δικαίωµα της ιδιοκτησίας αλλά και από τα ιδιωτικά δικαιώµατα που προκύπτουν από τον νόµο ή από σύµβαση µε στην προϋπόθεση να µην ασκούνται 17

καταχρηστικά µε σκοπό να αποτρέψουν κάποιον άλλο από την άσκηση του δικαιώµατος της οικονοµικής ελευθερίας του. «ικαιώµατα των άλλων» θεωρείται πως είναι και τα δικαιώµατα του καταναλωτή που απαιτείται να προστατεύεται από τους παραγωγούς και τους επιχειρηµατίες µέσω των οποίων φτάνουν σε αυτόν τα καταναλωτικά αγαθά. Εποµένως, η οικονοµική ελευθερία και η ιδιωτική οικονοµική πρωτοβουλία των παραγωγών και επιχειρηµατιών απαγορεύεται να ασκείται κατά τρόπο που καταπατά το δικαίωµα προστασίας του καταναλωτή, απαγορεύονται δηλαδή οι οποιεσδήποτε πράξεις που συνίστανται σε : εξαπάτηση του καταναλωτή µε παραπλανητικές και αναληθείς διαφηµίσεις,διαµόρφωση επαχθών «γενικών όρων των συναλλαγών» αισχροκέρδεια, διάθεση ελαττωµατικών και επικίνδυνων προϊόντων στην αγορά κ.λ.π. ΣΥΝΤΑΓΜΑ-ΡΗΤΡΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗΣ ΝΟΜΙΜΟΤΗΤΑΣ: To άρθρο 5 παράγραφος 1 του Συντάγµατος θέτοντας ως περιορισµό της οικονοµικής ελευθερίας το ίδιο το τυπικό Σύνταγµα ουσιαστικά τοποθετεί τις άλλες συνταγµατικές διατάξεις ου θέτουν περιορισµούς σε διάφορους τοµείς της οικονοµικής και κοινωνικής δραστηριότητας του ανθρώπου σε σχέση ισχύος έναντι του άρθρου 5 παράγραφος 1. Οι υπέρτερες είναι συνήθως ειδικότερες σε σύγκριση µε τη διάταξη του άρθρου 5 παρ.1 και τέτοιες είναι το άρθρο 106 παρ.2 για τους περιορισµούς της ιδιωτικής οικονοµικής πρωτοβουλίας,το άρθρο 17 παράγραφος 1 για την προστασία της ιδιοκτησίας, το άρθρο 24 για την προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος. Σε κάθε περίπτωση πάντως οι περιορισµοί αυτοί απαιτείται να µπαίνουν σε εφαρµογή σύµφωνα µε την αρχή της αναλογικότητας. ΧΡΗΣΤΑ ΗΘΗ-ΡΗΤΡΑ ΧΡΗΣΤΟΤΗΤΑΣ: 18

To άρθρο 5 παράγραφος 1 του Συντάγµατος θέτει επίσης ως περιορισµό της οικονοµικής ελευθερίας τα χρηστά ήθη. Πρόκειται για µια γενικότερη ρήτρα χρηστότητας στην οποία περιλαµβάνονται ο σεβασµός των χρηστών ηθών, η τήρηση της καλής πίστης και η απαγόρευση κατάχρησης. Η αρχή της χρηστότητας κατά ένα µέρος εµπεριέχεται στη ρήτρα της συνταγµατικής νοµιµότητας, αλλά και στα δικαιώµατα των άλλων.και η αρχή της χρηστότητας αποτελεί γενικότερη συνταγµατική αρχή η οποία διέπει τη δράση των ιδιωτών και των κρατικών οργάνων. 30 Εφόσον οι δύο προηγούµενες οριοθετήσεις (δικαιώµατα των άλλων, Σύνταγµα )έχουν γενικό χαρακτήρα, το ερώτηµα της γενικής εφαρµογής αφορά κυρίως τα χρηστά ήθη.το ζήτηµα δηλαδή που γεννάται είναι αν τα χρηστά ήθη αποτελούν οριοθέτηση µόνο της της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας, ή ταυτόχρονα οριοθετ υν οποιοδήποτε θεµελιώδες δικαίωµα.το ερώτηµα δεν αφορά ασφαλώς τα θεµελιώδη δικαιώµατα που περιέχουν αυτή την οριοθέτηση.το επιχείρηµα ότι η διάταξη του άρθρου 5 παράγραφος 5 ως γεική,υποχωρεί έναντι των άλλων διατάξεων, των θεµελιωδών διατάξεων ως ειδικών, δεν πείθει. Τα χρηστά ήθη ως γενική ρήτρα εφαρµόζονται σε κάθε πείπτωση και συντρέχουν ειδικές ρυθµίσεις και ασφαλ βς δεν αποκλείονται από αυτές, όπως άλλωστε συµβαίνει στις ανάλογες περιπτώσεις,που υπάγονται στο ρυθµιστικό πεδίο του ΑΚ. Η ορθή άποψη που είναι σύµφωνη µε τη γενικότερη «ηθικοποίηση του δικαίου» απαιτεί τη µορφοποίηση του περιεχοµένου και την άσκηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων όπως αυτό της οικονοµικής ελευθερίας σύµφωνα µε τα χρηστά ήθη. Στις γενικές οριοθετήσεις της δράσης του ατόµου ανήκει και η απαγόρευση παραβίασης, ο σεβασµός των χρηστών ηθών,στην οποία επίσης περιέχεται η απόλυτη αµυντική ενέργεια των θεµελιωδών δικαιωµάτων. 31 Η έννοια των χρηστών ηθών, ευρύτατη αξιολογικά έννοια, διαχέεται σε ολόκληρη την έννοµη τάξη, σε κάθε µερικότερη δικαιϊκή περιοχή, στην οποία 30 ηµητρόπυλος Α.Γ. Συνταγµατικά ικαιώµατα, σελ.171 31 Αντίθετα Ράικος, όπ παρ. σ. 179- αγτόγλου, Ατοµικά ικαιώµατα Ά (1991) σ.150. 19

και προσλαµβάνει ειδικότερη µορφή. Αν και δεν υπάρχει ειδική επιφύλαξη νόµου.εννοιολογικές πτυχές και µερικότερες πλευρές των χρηστών ηθών υπάγονται αναµφισβήτητα στη γενική ρυθµιστική αρµοδιότητα του κοινού νοµοθέτη. Και πάλι όµως κάθε συγκεκριµένη νοµοθετική ρύθµιση ελέγχεται ως προς τη συµφωνία της µε το Σύνταγµα, ώστε να µην εισάγονται αδικαιολόγητες οριοθετήσεις ή περιορισµοί µε το πρόσχηµα της τήρησης των χρηστών ηθών. Άρθρο 106 παράγραφος 2 Εκτός από τις ανωτέρω οριοθετήσεις που αφορούν στην άσκηση της οικονοµικής ελευθερίας, το Σύνταγµα στο άρθρο 106 παράγραφο 2 θέτει ένα τρίπτυχο περιορισµών της ιδιωτικής οικονοµικής πρωτοβουλίας :την ελευθερία του ανθρώπου, την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και την εθνική οικονοµία. Το δίχως άλλο η ιδιωτική οικονοµική πρωτοβουλία αποτελεί δικαίωµα καθενός,καθένας έχει δικαίωµα να αναπτύσσει ελεύθερα οικονοµική επιχειρηµατική δραστηριότητα µε σκοπό τον προσπορισµό οικονοµικού οφέλους, την απόκτηση κινητής και ακίνητης περιουσίας και τη βελτίωση του βιοτικού του επιπέδου. Ωστόσο κανείς δεν δικαιούται να παραγνωρίζει τον τριπλό συνταγµατικό περιορισµό του άρθρου 106 παρ. 2 γιατί έτσι οι ατοµικές ελευθερίες θα καθίσταντο κενές περιεχοµένου και ανώφελες. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ 32 Η ελευθερία µαζί µε την ισότητα αποτελούν τους δύο βασικούς συνταγµατικούς προσδιορισµούς της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και συγκαταλέγονται στα θεµέλια του συνταγµατικοπολιτικού συστήµατος. Η ελευθερία του ανθρώπου, διαχέεται στο συνολικό δικαιϊκό οικοδόµηµα και έχει κατά καιρούς εµπνεύσει τόσο φιλοσοφικά ρεύµατα όσο και εθνικοαπελευθερωτικούς και κοινωνικούς αγώνες. 32 ηµητρόπυλος Α.Γ. Συνταγµατικά ικαιώµατα, σελ.337-345 20

Αν έπρεπε να δώσουµε έναν ορισµό για αυτή την οµολογουµένως ευρύτατη έννοια, θα λέγαµε πως ελευθερία είναι ο βάσει της βούλησης του ανθρώπου προσδιορισµός της αναγόµενης στο άτοµό του υλικής και πνευµατικής του δραστηριότητας. Αντικείµενο της ελευθερίας είναι η ίδια η υπόσταση του φορέα του δικαιώµατος δηλαδή η προσωπικότητά του, ο ίδιος του ο εαυτός. Η ελευθερία είναι η εξουσία του ανθρώπου να διαθέτει ο άτοµό του, είναι αυτοπροσδιορισµός και αυτοδιάθεση. Λειτουργώντας ως περιορισµός η ελευθερία έχει παρόµοια θέση µε αυτό που αναφέραµε παραπάνω ως «δικαιώµατα των άλλων»,µε την έννοια ότι η ελευθερία του ενός σταµατά εκεί που αρχίζει η ελευθερία του άλλου. Κάθε άτοµο έχει δικαίωµα να ασκεί απρόσκοπτα τις ατοµικές του ελευθερίες στο πλαίσιο που δεν παραβιάζει τις ελευθερίες των συνανθρώπων του, εµποδίζοντάς τους στην άσκηση των δικών τους δικαιωµάτων-ελευθεριών. Ο ανωτέρω περιορισµός δεν αφορά µόνο τους άλλους αλλά και το ίδιο το άτοµο που δεν νοµιµοποιείται από το Σύνταγµα να παραχωρήσει µέρος της ελευθερίας του ή το σύνολο αυτής αλλά ούτε και να την εξαγοράσει. Υπό αυτό το πρίσµα κάθε είδους παραίτηση από οποιαδήποτε ελευθερία θα σήµαινε την παραβίαση του σκληρού πυρήνα των ατοµικών ελευθεριών και κατ επέκταση θα ήταν αντισυνταγµατική. Βεβαίως είναι γεγονός ότι στο πλαίσιο κάποιας σύµβασης είναι πιθανό το άτοµο να παραχωρήσει µέρος της ελευθερίας του σε αντάλλαγµα κάποιας αντιπαροχής, σε καµία όµως περίπτωση δεν δικαιούται να παραχωρήσει µια ατοµική του ελευθερία γενικά, εννοώντας τον απαραβίαστο πυρήνα της. Κάτι τέτοιο θα αποτελούσε υποβιβασµό του,καταπάτηση της υπόστασης και της αξιοπρέπειάς του, ακόµη και αν ο ίδιος συναινούσε σε αυτό. Για το λόγο αυτό το Σύνταγµα προστατεύει το άτοµο όχι µόνο από τις ενέργειες των άλλων αλλά και από τον ίδιο του τον εαυτό και θέτει τα ανωτέρω όρια για οποιεσδήποτε συµβάσεις που αυτό συνάπτει στο πλαίσιο της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητάς του και της συναφούς ελευθερίας των συµβάσεων. 21

ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑ Το απαραβίαστο της ανθρώπινης αξιοπρέπειας αποτελεί γενική αρχή του δικαίου, η οποία εφαρµόζεται σε όλη την έννοµη τάξη.πρόκειται για ρητά διατυπωµένη «υπεργενική» αρχή, η οποία ως εκ του περιεχοµένου της εφαρµόζεται σε όλες τις µερικότερες διαιϊκές περιοχές. Ως βασικό αξίωµα έχει διπλή κατεύθυνση και απευθύνεται και προς το κράτος και προς τους ιδιώτες. Στο Σύνταγµα η ανθρώπινη αξία βρίσκει κατοχύρωση στο άρθρο 2 παράγραφος 1 και συγκαταλέγεται στις µη αναθεωρήσιµες του Συντάγµατος διατάξεις, γεγονός που καθιστά ολοφάνερη τη σπουδαιότητά της. εν πρόκειται για µια διάταξη που αποτελεί απλή διακήρυξη ή που θεσπίζει ατοµικό δικαίωµα αλλά για κανόνα δικαίου συνταγµατικού επιπέδου, για γενική αρχή που χαρακτηρίζει το δηµοκρατικό µας πολίτευµα ανθρωποκεντρικό, µε θεµέλιο την αξία του ανθρώπου. Ο σεβασµός της ανθρώπινης αξίας ανάγεται σε ύπατο κριτήριο της έκφρασης και δράσης των οργάνων της πολιτείας. Όλα δηλαδή τα όργανα της πολιτείας οφείλουν να σέβονται και να προστατεύουν την αξία αυτή από προσβολές τρίτων. Στην αξία του ανθρώπου περιλαµβάνεται πρωτίστως η ανθρώπινη προσωπικότητα ως εσωτερικό συναίσθηµα τιµής και ως κοινωνική αναγνώριση υπόληψης. Στο σηµείο αυτό είναι κρίσιµο να σηµειωθεί ότι ανθρώπινη αξία και ανθρώπινη αξιοπρέπεια δεν ταυτίζονται. Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια αναφέρεται κυρίως στην κοινωνική διάσταση της ανθρώπινης φύσης και όχι στη σωµατική ή την πνευµατική. Προσδιοριζόµενη βασικά από την ίσως στενότερη έννοια της τιµής δεν αποδίδει το ευρύτερο περιεχόµενο της ανθρώπινης αξίας.οι διαφορές ανάµεσα στην ανθρώπινη αξία και αξιοπρέπεια δεν έχουν µόνο θεωρητικό χαρακτήρα αλλά και µεγάλη πρακτική σηµασία. Έτσι, το κράτος δεν προσβάλλει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.όταν λ.χ. δεν παρέχει τα µέσα για την ιατροφαρµακευτική περίθαλψη ή την παιδεία. 22

Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια είναι βασικά έννοια που προσδιορίζεται από αξιολογικές κρίσεις,όχι βέβαια υποκειµενικές, αλλά από τις κρίσεις εκείνες που επικρατούν στην κοινωνική συνείδηση. Η ανθρώπινη αξία από την άλλη προσδιορίζεται από την ίδια την ανθρώπινη οντότητα και ο χαρακτηρισµός της είναι ανεξάρτητος από τις αξιολογικές κρίσεις όχι µόνο τις υποκειµενικές αλλά και εκείνες που επικρατούν στην κοινωνική συνείδηση. Η ελευθερία της ιδιωτικής οικονοµικής πρωτοβουλίας απαγορεύεται κατά τη ρητή συνταγµατική επιταγή του άρθρου 106 παρ. 2 να αναπτύσσεται σε βάρος της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.σε αντίθεση µε ό, τι προαναφέρθηκε για τις ατοµικές ελευθερίες όπου η µερική παραχώρησή τους είναι επιτρεπτή µέχρι εκεί όπου δεν θίγεται ο απαραβίαστος πυρήνας τους, σε ό, τι αφορά στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, δεν γίνεται δεκτή κανενός είδους παραίτηση, αφού αυτή θεωρείται πάντα αντισυνταγµατική, ανεξάρτητα από τις συνθήκες πραγµατοποίησής της. Στο πλαίσιο της ισχύς του περιορισµού αυτού, έγκειται και η αντισυνταγµατικότητα της προσωπικής κράτησης για οφειλές εκ συµβάσεως και ειδικότερα της προσωπικής κράτησης του οφειλέτη που δεν είναι σε θέση να εξοφλήσει την οφειλή του. Στην περίπτωση αυτή η προσωπική κράτηση είτε παύει να είναι µέσο αναγκαστικής εκτέλεσης και γίνεται ποινή ποινικού δικαίου,είτε επιδιώκει να ασκήσει πίεση στον περίγυρο του οφειλέτη για την εξόφληση της οφειλής του. ΕΘΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 33 Η οικονοµική ελευθερία δεν περιορίζεται µεν από τα απλά οικονοµικά συµφέροντα των άλλων, αλλά δεν µπορεί να αναπτύσσεται σε βάρος της εθνικής οικονοµίας. εν αρκεί δηλαδή το συµφέρον ενός µόνο ατόµου, επιχειρήσεως ή συνδικαλιστικής οργανώσεως, ούτε κατ αρχήν ενός µόνο κλάδου της οικονοµίας ή µίας µόνο τοπικής οικονοµίας. Πότε πάντως θίγεται η εθνική οικονοµία ορίζει 33 αγτόγλου Π. ΑΤΟΜΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ, σελ.1178, τόµος Β 23

η Βουλή και η Κυβέρνηση.Η απόφασή τους µόνο σε ακραίες περιπτώσεις υπόκειται σε δικαστικό έλεγχο. Από τον εν λόγω περιορισµό της ιδιωτική οικονοµικής πρωτοβουλίας προκύπτει ότι τα κρατικά µέτρα προς καταπολέµηση του πληθωρισµού, προστασία του νοµίσµατος, 34 ενίσχυση του τραπεζικού συστήµατος και γενικά προς προστασία της εθνική οικονοµίας δεν αντίκειται κατ αρχήν στην οικονοµική ελευθερία, εφόσον τηρείται in concreto η αρχή της αναλογικότητας και δεν θίγεται ο πυρήνας της οικονοµικής ελευθερίας. Η νοµολογία αρκείται συχνά στην επίκληση της αόριστης έννοιας του «δηµοσίου συµφέροντος» για να χαρακτηρίσει ως συνταγµατικό ένα περιορισµό της οικονοµική ελευθερίας.μια τέτοια γενική και αόριστη επίκληση του δηµοσίου συµφέροντος το θέτει υπεράνω του Συντάγµατος και αποδυναµώνει τα ατοµικά δικαιώµατα. Γ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 34 ΣτΕ 2125/77 Ό λ ΤοΣ 1977, 633 (δεσµευµένοι λογαριασµοί αλλοδαπών) 24

Στόχος της παρούσας εργασίας είναι να εξεταστεί η ιδιωτική οικονοµική πρωτοβουλία υπό το πρίσµα του Συνταγµατικού και κατά συνέπεια κοινωνικού πλαισίου και συνεπώς να ερευνηθεί το αν και κατά πόσο τίθενται περιορισµοί στην ατοµική οικονοµική ελευθερία. Το άρθρο 106 παράγραφος 2 του Συντάγµατος θέτει σαφώς τους περιορισµούς της ελευθερίας, της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της εθνικής οικονοµίας που συνάµα µε τις γενικές ρήτρες της χρηστότητας της νοµιµότητας και της κοινωνικότητας, σκιαγραφούν τα όρια του δικαιώµατος. Το δίχως άλλο, το οικονοµικό -πολιτικό σύστηµα µιας χώρας διαµορφώνεται σύµφωνα µε το πολίτευµα της που θεµελιώνεται βάσει του συντάγµατος ενώ παράλληλα διαµορφώνει την κοινωνική πραγµατικότητα µέσα στην οποία ζουν οι πολίτες της. Ένα κράτος ανάλογα µε το πολιτειακό καθεστώς που έχει καθιερωθεί σε αυτό µπορεί να είναι αµιγές φιλελεύθερο, αµιγές σοσιαλιστικό, ή µικτό. Ο χαρακτήρας του εξαρτάται ως ένα σηµείο από τον βαθµό στον οποίο προστατεύεται, µέσα στο συνταγµατικό κείµενο της εκάστοτε χώρας, η οικονοµική ελευθερία και ιδιαίτερα η ιδιωτική οικονοµική πρωτοβουλία. Πράγµατι, η συνταγµατική προστασία του δικαιώµατος στην επιχειρηµατική δραστηριότητα καθορίζει την έκταση της κρατικής συµµετοχής στην οικονοµική ζωή, και τα όρια µέσα στα οποία επιτρέπεται στο κράτος να παρεµβαίνει στον τρόπο δραστηριοποίησης ενός ιδιώτη στον οικονοµικό χώρο. Όσον αφορά συγκεκριµένα το ελληνικό κράτος, το Σύνταγµα κατ αρχάς ουδέτερο είναι ξεκάθαρο πως δεν µπορεί να θεωρηθεί οικονοµοπολιτικά παράλληλα µε το δηµοκρατικό πολίτευµα, αναµφίβολα κατοχυρώνει και ένα οικονοµικόσύστηµα µε βάση το οποίο η δηµοκρατία µας προσδιορίζεται ως «φιλελεύθερη διευθυνόµενη». Αυτό σηµαίνει αφενός ότι αναγνωρίζεται η οικονοµική ελευθερία (άρθρο 5 παράγραφος3), και η ιδιωτική οικονοµική πρωτοβουλία (άρθρο 106 παράγραφος 2) ως δικαίωµα και ως θεσµός, αφετέρου αυτές περιορίζονται µέσω του κρατικού παρεµβατισµού (άρθρο 106 παράγραφος 1 και 3). Συνεπώς, το Ελληνικό είναι ένα µικτό οικονοµικό σύστηµα 25

θεµελιώνεται στην ελεύθερη οικονοµία ή οικονοµία της αγοράς, αλλά παράλληλα επιτάσσει την εµπλοκή του κράτους στην οικονοµική δραστηριότητα µε σκοπό την προώθηση µιας πιο κοινωνικής πολιτικής, προς όφελος της χαµηλότερης στάθµης κοινωνικών στρωµάτων. ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η ιδιωτική οικονοµική πρωτοβουλία κατοχυρώνεται κατ αρχήν στο άρθρο 5 παράγραφος 1 του Συντάγµατος όπου αναφέρεται η γενικότερη ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας. Το άρθρο 106 παράγραφος 2 ωστόσο έχει συµπληρωµατική αλλά εξέχουσα και αδιαµφισβήτητη αξία καθώς θέτει τους απαραίτητους περιορισµούς του δικαιώµατος. Η ελευθερία του ανθρώπου, η αξιοπρέπειά του αλλά και η εθνική οικονοµία ανάγονται σε αξίες ανυπέρβλητες και συνεπώς µη δυνάµενες υπερβάσεως από την οικονοµική ελευθερία. Η τελευταία στην ευρύτητα του όρου της περιλαµβάνει επιµέρους ελευθερίες και συνεπώς καθίσταται ιδιαιτέρως σηµαντική. Το Σύνταγµα της Ελλάδας κατοχυρώνει ρητά την οικονοµική ελευθερία, ωστόσο θέτει και όρια µέσα στα οποία αυτή οφείλει να κινείται. SUMMARY The private economic initiative in principle enshrined in Article 5 paragraph 1 of the Constitution which states the general freedom of personal development. Article 106 paragraph 2 has a complementary but prominent and undeniable value and make the necessary restrictions on the right. The freedom of man, the dignity and the national economy go back to insurmountable values and therefore not capable of exceeding the financial freedom. The breadth of the last term includes individual freedoms and therefore becomes particularly important. The Constitution explicitly guaranteed by Greece's economic freedom, but also raises limits within which it must move. 26

ΒΑΣΙΚΑ ΛΗΜΜΑΤΑ - Οικονοµική ελευθερία - Ελευθερία ιδιωτικής οικονοµικής πρωτοβουλίας - Επιχειρηµατική δραστηριότητα - Φυσικά- Νοµικά πρόσωπα - Θεσµική εγγύηση της Οικονοµίας της αγοράς - Εθνική οικονοµία - Εθνικοποίηση - Οικονοµικό καθεστώς Φιλελεύθερο- ηµοκρατικό KEYWORDS - Financial Freedom - The freedom of the private financial initiative - Business activity - Natural persons-legal entitles - Institutional Guarantee of the System of the Market Economy - National Economy - Nationalization - Financial System Liberal and Democratic ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 27

1. αγτόγλου Π.., «Γνωµοδοτήσεις», εκδ. Αντ.Ν.Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή, 1999 2. αγτόγλου Π.., «Ευρωπαϊκό Κοινοτικό ίκαιο ΙΙ», εκδ. Αντ.Ν.Σάκκουλα, 1998 3. αγτόγλου Π.., «Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά ικαιώµατα, Β», εκδ. Αντ.Ν.Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή, 1991 4. ηµητρόπουλος Ανδρέας, «Κοινωνικός ανθρωπισµός και αµυντικά δικαιώµατα», Εταιρία Μελέτης Νοµολογίας, εκδ. Αντ.Ν.Σάκκουλα, 1998 5. ηµητρόπουλος Ανδρέας, «Τα αµυντικά δικαιώµατα του ανθρώπου και η µεταβολή της έννοµης τάξης», εκδ. Αντ.Ν.Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή, 1981 6. ηµητρόπουλος Ανδρέας, «Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου ΙΙΙ», Θ Έκδοση, Αθήνα, 2001 7. Μάνεσης Αρ., «Συνταγµατικά ικαιώµατα, Ατοµικές Ελευθερίες Α», Θεσσαλονίκη 1981 8. Ράικος Αθανάσιος, «Συνταγµατικό ίκαιο Β β», εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα 1990 9. Ρόκας Νικόλαος, «Εµπορικές Εταιρίες», εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, 1989 10. Τσάτσος ηµ., «Συνταγµατικό ίκαιο, Τόµος Γ», εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα 1988 11. Χριστιανός Α. Β., «Εφαρµογές Κοινοτικού ικαίου», εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα 2002 12. Χρυσόγονος Χ. Κώστας, «Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα», εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα 1998 ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ 28

-ΣτΕ 2956/1983, ΤοΣ 1984,410 - ΣτΕ 3250/1998, ΤοΣ 1999, 117 - ΣτΕ 308/1998,, ΟΛ., ΤοΣ 1998, 371 - ΣτΕ 690/1957 -Χρυσογόνος, όπ., σελ., 185 - ΣτΕ 3818/1997, Όλ., ΤοΣ 1998, 376, και ΣτΕ 1141/1999, ΤοΣ 1999, 1121 - ΣτΕ 54/1979, Όλ., ΤοΣ 1979, 302 - ΣτΕ 1972/1993, Αρµ., 1994,221, και ΣτΕ 1212/1994, ΤοΣ 1995,399 - ΣτΕ 3905/1988, ΤοΣ 1999, 151 - ΣτΕ 3113/1995, Ελλ. νη, 1997, 1270 - ΣτΕ 5380/1995, ΤοΣ 1997, 156 - ΣτΕ 1149/1988, ΤοΣ 1999, 465 - Χρυσογόνος, όπ., σελ 186 - ΣτΕ 2711/1976, ΤοΣ 1977, 685 - ΣτΕ 598/1953, Ολ. -ΑΠ 31/1990, Ολ., ΝοΒ 1991,224 - ΣτΕ 2250/1985, Ολ ΤοΣ 1986, 482 και ΣτΕ 4273/1996, Ε 1999, 397 - ΣτΕ 1094, 1095/1987, ΤοΣ 1987, 279, 313 -Εφ Θες., 1252/1992, Αρµ. 1992, 518 και Εφ Θες.2139/1994, Αρµ. 1994, 1061, και Εφ Θες 4142/1995, Αρµ. 1996, 480 29