ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Κείμενο: «Όνειρο στο κύμα» : Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης ΚΕΙΜΕΝΟ:. Ἀφοῦ ἔμαθα τὰ πρῶτα γράμματα πλησίον τοῦ γηραιοῦ Σισώη, ἐστάλην ὡς ὑπότροφος τῆς Μονῆς εἰς τινα κατ ἐπαρχίαν ἱερατικὴν σχολήν, ὅπου κατετάχθην ἀμέσως εἰς τὴν ἀνωτέραν τάξιν, εἶτα εἰς τὴν ἐν Ἀθήναις Ριζάρειον. Σέλος, ἀρχίσας τὰς σπουδὰς μου σχεδὸν εἰκοσαετής, ἐξῆλθα τριακοντούτης ἀπὸ τὸ Πανεπιστήμιον ἐξῆλθα δικηγόρος μὲ δίπλωμα προλύτου... Μεγάλην προκοπήν, ἐννοεῖται, δὲν ἔκαμα. Σήμερον ἐξακολουθῶ νὰ ἐργάζωμαι ὡς βοηθὸς ἀκόμη εἰς τὸ γραφεῖον ἐπιφανοῦς τινὸς δικηγόρου καὶ πολιτευτοῦ ἐν Ἀθήναις, τὸν ὁποῖον μισῶ, ἀγνοῶ ἐκ ποίας σκοτεινῆς ἀφορμῆς, ἀλλὰ πιθανῶς ἐπειδὴ τὸν ἔχω ὡς προστάτην καὶ εὐεργέτην. Καὶ εἶμαι περιωρισμένος καὶ ἀνεπιτήδειος, οὐδὲ δύναμαι νὰ ὠφεληθῶ ἀπὸ τὴν θέσιν τὴν ὁποίαν κατέχω πλησίον τοῦ δικηγόρου μου, θέσιν οἰονεὶ αὐλικοῦ. Καθὼς ὁ σκύλος, ὁ δεμένος μὲ πολὺ σχοινίον εἰς τὴν αὐλὴν τοῦ αὐθέντου του, δὲν ἠμπορεῖ νὰ γαυγίζῃ οὔτε νὰ δαγκάσῃ ἔξω ἀπὸ τὴν ἀκτῖνα καὶ τὸ τόξον τὰ ὁποῖα διαγράφει τὸ κοντὸν σχοινίον, παρομοίως κ ἐγὼ δὲν δύναμαι οὔτε νὰ εἴπω, οὔτε νὰ πράξω τίποτε περισσότερον πὰρ ὅσον μου ἐπιτρέπει ἡ στενὴ δικαιοδοσία, τὴν ὁποίαν ἔχω εἰς τὸ γραφεῖον τοῦ προϊσταμένου μου. * * * Ἡ τελευταία χρονιὰ ποὺ ἤμην ἀκόμη φυσικὸς ἄνθρωπος ἦτον τὸ θέρος ἐκεῖνο τοῦἔτους 187... Ἤμην ὡραῖος ἔφηβος, καστανόμαλλος βοσκός, κ ἔβοσκα τὰς αἶγαςτῆς Μονῆς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ εἰς τὰ ὄρη τὰ παραθαλάσσια, τ ἀνερχόμενα ἀποτόμως διὰ κρημνώδους ἀκτῆς, ὕπερθεν τοῦ κράτους τοῦ Βορρᾶ καὶ τοῦ πελάγους. Ὅλον τὸ κατάμερον ἐκεῖνο, τὸ καλούμενον Ξάρμενο, ἀπὸ τὰ πλοῖα τὰ ὁποῖα κατέπλεον ξάρμενα ἥ ξυλάρμενα, ἐξωθούμενα ἀπὸ τὰς τρικυμίας, ἦτον ἰδικόν μου. Ἡ πετρώδης, ἀπότομος ἀκτή μου, ἡ Πλατάνα, ὁ Μέγας Γιαλός, τὸ Κλῆμα, ἔβλεπε πρὸς τὸν Καικίαν, καὶ ἦτον ἀναπεπταμένη πρὸς τὸν Βορρᾶν. Ἐφαινόμην κ ἐγὼ ὡς νὰ εἶχα μεγάλην συγγένειαν μὲ τοὺς δυὸ τούτους ἀνέμους, οἱ ὁποῖοι ἀνέμιζαν τὰ μαλλιά μου, καὶ τὰ ἔκαμναν νὰ εἶναι σγουρὰ ὅπως οἱ θάμνοι κ αἱ ἀγριελαίαι, τὰς ὁποίας ἐκύρτωναν μὲ τὸ ἀκούραστον φύσημά των, μὲ τὸ αἰώνιον τῆς πνοῆς των φραγγέλιον. Ὅλα ἐκεῖνα ἦσαν ἰδικά μου.. Μίαν ἑσπέραν, καθὼς εἶχα κατεβάσει τὰ γίδια μου κάτω εἰς τὸν αἰγιαλόν, ἀνάμεσα εἰς τοὺς βράχους, ὅπου ἐσχημάτιζε χιλίους γλαφυροὺς κολπίσκους καὶ ἀγκαλίτσες τὸ κῦμα, ὅπου ἀλλοῦ ἐκυρτώνοντο οἱ βράχοι εἰς προβλῆτας καὶ ἀλλοῦ ἐκοιλαίνοντο εἰς σπήλαια καὶ ἀνάμεσα εἰς τοὺς τόσους ἑλιγμοὺς καὶ δαιδάλους τοῦ νεροῦ, τὸ ὁποῖον εἰσεχώρει μορμυρίζον, χορεῦον μὲ ἄτακτους φλοίσβους καὶ ἀφρούς, ὅμοιον μὲ τὸ βρέφος τὸ ψελλίζον, ποὺ ἀναπηδᾷ εἰς τὸ λίκνόν του καὶ λαχταρεῖ νὰ σηκωθῇ καὶ νὰ χορεύσῃ εἰς τὴν χεῖρα τῆς μητρὸς ποὺ τὸ ἔψαυσε - καθὼς εἶχα κατεβάσει, λέγω, τὰ γίδια μου διὰ ν «ἀρμυρίσουν» εἰς τὴν θάλασσαν, ὅπως συχνὰ ἐσυνήθιζα, εἶδα τὴν ἀκρογιαλιὰν ποὺ ἦτον μεγάλη χαρὰ καὶ μαγεία, καὶ τὴν «ἐλιμπίστηκα», κ ἐλαχτάρησα νὰ πέσω νὰ κολυμβήσω. Ἦτον τὸν Αὔγουστον μήνα..ἀλλ ἐγὼ ἐπλήρωσα τὰ λύτρα διὰ τὴν ζωήν της. Ἡ ταλαίπωρος μικρή μου κατσίκα, τὴν ὁποίαν εἶχα λησμονήσει πρὸς χάριν της, πράγματι «ἐσχοινιάσθη» περιεπλάκη κακὰ εἰς τὸ σχοινίον, μὲ τὸ ὁποῖον τὴν εἶχα δεμένη, καὶ ἐπνίγη!... Μετρίως ἐλυπήθην, καὶ τὴν ἔκαμα θυσίαν πρὸς χάριν της.
Κ ἐγὼ ἔμαθα γράμματα, ἐξ εὐνοίας καὶ ἐλέους τῶν καλογήρων, κ ἔγινα δικηγόρος... Ἀφοῦ ἐπέρασα ἀπὸ δυὸ ἱερατικὰς σχολάς, ἦτον ἑπόμενον! Τάχα ἡ μοναδικὴ ἐκείνη περίστασις, ἡ ὀνειρώδης ἐκείνη ἀνάμνησις τῆς λουομένης κόρης, μ ἔκαμε νὰ μὴ γίνω κληρικός; Φεῦ! ἀκριβῶς ἡ ἀνάμνησις ἐκείνη ἔπρεπε νὰ μὲ κάμῃ νὰ γίνω μοναχός. Ὀρθῶς ἔλεγεν ὁ γηραιὸς Σισώης ὅτι «ἂν ἤθελαν νὰ μὲ κάνουν καλόγερον, δὲν ἔπρεπε νὰ μὲ στείλουν ἔξω ἀπὸ τὸ μοναστήρι»... Διὰ τὴν σωτηρίαν τῆς ψυχῆς μου ἤρκουν τὰ ὀλίγα ἐκεῖνα κολλυβογράμματα, τὰ ὁποῖα αὐτὸς μὲ εἶχε διδάξει, καὶ μάλιστα ἦσαν καὶ πολλά!... Καὶ τώρα, ὅταν ἐνθυμοῦμαι τὸ κοντὸν ἐκεῖνο σχοινίον, ἀπὸ τὸ ὁποῖον ἐσχοινιάσθη κ ἐπνίγη ἡ Μοσχούλα, ἡ κατσίκα μου, καὶ ἀναλογίζωμαι τὸ ἄλλο σχοινίον τῆς παραβολῆς, μὲ τὸ ὁποῖον εἶναι δεμένος ὁ σκύλος εἰς τὴν αὐλὴν τοῦ ἀφέντη του, διαπορῶ μέσα μου ἂν τὰ δυὸ δὲν εἶχαν μεγάλην συγγένειαν, καὶ ἂν δὲν ἦσαν ὡς «σχοίνισμα κληρονομίας» δι ἐμέ, ὅπως ἡ Γραφὴ λέγει. Ὢ ἂς ἤμην ἀκόμη βοσκὸς εἰς τὰ ὄρη!...» (Διὰ τὴν ἀντιγραφήν) Ερωτήσεις 1. Πώς θα χαρακτηρίζατε την αφήγηση στο διήγημα του Α. Παπαδιαμάντη; Ποια υπόσταση λαμβάνει ο αφηγητής στο κείμενο; (μονάδες 20 ) 2. Ένα από τα χαρακτηριστικά της γραφής του Α. Παπαδιαμάντη είναι η ποιητική πνοή, που διαπνέει ολόκληρο το διήγημα. Ποια στοιχεία ποιητικής λειτουργίας μπορείτε να αντλήσετε από το διήγημα; (μονάδες 17) 3. Λαμβάνοντας υπόψη τα σημειολογικά στοιχεία της γραφής του Παπαδιαμάντη, που αποτυπώνονται στο διήγημα και που ταυτοποιούν τη συγγραφή του διηγήματος από τον ίδιο (υπογραφή στο τέλος), σε ποια συμπεράσματα καταλήγετε για τη σχέση συγγραφέα αφηγητή; (μονάδες 20) 4. Κυρίαρχο στοιχείο στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη είναι η φυσιολατρία. Πώς αισθητοποιείται η παρουσία του φυσικού στοιχείου στο διήγημα; Εντοπίστε σημεία που το αποδεικνύουν, στα αποσπάσματα. (μονάδες 18) 5. Να συγκρίνετε το ποίημα του Κ. Καρυωτάκη με τα αντίστοιχα αποσπάσματα από το «Όνειρο στο κύμα», του Α.Παπαδιαμάντη, ως προς τα συναισθήματα που νιώθουν ο αφηγητής και ο ποιητής αντίστοιχα, σε σχέση με τρόπο ζωής που βιώνουν. (μονάδες 25)
Συγκρινόμενο κείμενο: Κώστας Καρυωτάκης: «Γραφιάς» Οἱ ὧρες μ ἐχλώμιαναν, γυρτός που βρέθηκα ξανά στο ἀχάριστο τραπέζι. (Ἀπ τ ανοιχτό παράθυρο στον τοῖχο ἀντικρινά ὁ ἥλιος γλιστράει και παίζει.) Διπλώνοντας το στῆθος μου, γυρεύω ἀναπνοή στη σκόνη τῶν χαρτιῶ μου. (Σφύζει γλυκά και ἀκούγεται χιλιόφωνα ἡ ζωή στα ἐλεύθερα τοῦ δρόμου.) Ἀπόκαμα, θολώσανε τα μάτια μου και ὁ νοῦς, ὅμως ἀκόμη γράφω. (Στο βάζο ξέρω δίπλα μου δυο κρίνους φωτεινούς. Σα να χουν βγεῖ σε τάφο.)
Απαντήσεις ΑΣΚ. 1 Η αφήγηση στο διήγημα γίνεται από έναν πρωτοπρόσωπο, αυτοδιηγητικό αφηγητή ο οποίος μας εξιστορεί την προσωπική του ιστορία, όπως αυτή εκρέει μέσα από τη λειτουργία της αφηγηματικής του μνήμης. Ο αυτοδιηγητικός αφηγητής δεν παρουσιάζεται ως απλή φωνή, αλλά ως πλήρης βιολογική ύπαρξη που διαφοροποιείται σε τέτοιο βαθμό από το συγγραφέα, ώστε είναι δύσκολο να τους ταυτίσουμε. Ο Παπαδιαμάντης δημιουργεί τον τύπο του εξομολογούμενου αφηγητή που αποφασίζει να καταγράψει το μετασχηματισμό του από «βοσκού εις τα όρη» σε δικηγόρο με «δίπλωμα προλύτου», που αντιστοιχεί με το πέρασμα του από το βουνό στην Αθήνα, από την εφηβεία στην ωριμότητα και από την παραδοσιακή ελευθερία στην όλο μέριμνες δουλεία αυτού του κόσμου. Ο αφηγητής λειτουργεί με δύο τρόπους ή κινείται σε δύο διαφορετικά επίπεδα χρόνου. Το ένα είναι αυτό της αφηγηματικής πράξης και το δεύτερο αυτό της αναδρομής στο παρελθόν, στο χώρο και το χρόνο μιας εφηβικής μνήμης. Έτσι οι μελετητές μιλούν για δύο «φωνές» στο διήγημα: η μία ανήκει χρονικά στη βασανιζόμενη ηλικιακή ωριμότητα του αφηγητή και η άλλη στην ηλικία της νεανικής αθωότητας και αμεριμνησίας. Αυτή η συνλειτουργία των δύο φωνών και το γεγονός ότι το κυρίαρχο πρόσωπο λειτουργεί με δύο ρόλους: ως αφηγητής στο τώρα και ως πρωταγωνιστής στο τότε, ονομάστηκε από τους μελετητές διφυΐα του αφηγητή. Στο πρώτο επίπεδο, δηλαδή της ηλικιακής ωριμότητας και της επαγγελματικής αποτυχίας, προβάλλει μια βασανιζόμενη ύπαρξη, που ζει έντονα την απουσία μιας ευτυχισμένης και ονειρικής μνήμης. Σ αυτό το επίπεδο ο αφηγητής, δικηγόρος βοηθός σε δικηγορικό γραφείο, ζει εγκλωβισμένος στο σκληρό γι αυτόν αθηναϊκό περιβάλλον, αυτοσαρκαζόμενος ως αποτυχημένος, έχοντας απαξιώσει στη συνείδησή του τις σπουδές και τα πτυχία. Το ίδιο όμως πρόσωπο, όταν μετακινείται στο χώρο και το χρόνο και επαναβιώνει, ως μνημονική αναδρομή, μια ονειρική στιγμή της δεκαοχτάχρονης εφηβείας του στο σκιαθίτικο περιβάλλον, προβάλλεται ως πρόσωπο που ζει μιαν ανείπωτη ευτυχία. Σ αυτή τη δεσπόζουσα αντίθεση στηρίζεται η ερμηνευτική εκδοχή ότι στο Όνειρο στο κύμα αντιπαρατίθεται η δυστυχία της εγγράμματης ωριμότητας με την ευτυχία της αγράμματης εφηβικής αθωότητας. Το πρόσωπο-αφηγητής στο επίπεδο της ηλικιακής ωριμότητας, κυριαρχείται από την αντίληψη ότι η ένταξη του ανθρώπου στο πλαίσιο του «πολιτισμού» συνιστά την εκτροπή, την τεχνητή και αφύσικη ζωή. Έτσι δεν μπορεί να συμφιλιωθεί με το τώρα της ζωής του. Κι αφού η επιστροφή στο παρελθόν είναι ανέφικτη η στάση του αυτή περιέχει και στοιχεία ουτοπικού ρομαντισμού. Αυτή η αναζήτηση, μέσω της μνημονικής επαναβίωσης, μιας χαμένης φυσικής και παραδείσιας ζωής, ταυτίστηκε με το μύχιο πόθο του ανθρώπου να ξαναβρεί στη ζωή του την χαμένη ξεγνοιασιά, την αμεριμνησία και τον έρωτα κοντά και μέσα στη φύση. ΑΣΚ. 2 Είναι γεγονός ότι η γραφή του Α. Παπαδιαμάντη χαρακτηρίζεται από ποιητική πνοή, έντονο λυρισμό και γλαφυρότητα. Τα πλούσια σχήματα λόγου: επίθετα, παρομοιώσεις, μεταφορές, προσωποποιήσεις : «αγκαλίτσες το κύμα», «όμοιο με βρέφος το ψελλίζον», «γλαφυρούς κολπίσκους, ωραίος έφηβος», προσδίδουν μουσικότητα και ποιητικότητα στο λόγο. Όμως πέρα από αυτά υπάρχουν στο κείμενο
και άλλα στοιχεία που συντελούν στο ν αποκτήσει (το κείμενο) ποιητική πνοή. Αυτά είναι: 1. Η κατάργηση της χρονικότητας (ο χρόνος ισχύει μόνο για τον προσδιορισμό γεωργικών εργασιών που εκτελούνται από τρίτα πρόσωπα όχι από τον ίδιο το βοσκό), επιβεβαιώνεται και από την αοριστία στην παρουσίαση της χρονολογίας ( 187 ) κατά την έναρξη της αναδρομικής αναπόλησης. Η α-χρονικότητα αποτελεί και στοιχείο ονείρου, αφού στηρίζεται στην τεχνική του συνειρμού. Ο χρόνος διαστέλλεται με αυτό τον τρόπο, είναι ο χρόνος της παραδείσιας ζωής του κοντά στη φύση, η επιμήκυνση της οποίας αποτελεί ανάγκη και του τότε-αφηγητή(βοσκού) που τη βιώνει και του νυν-αφηγητή(προλύτου) που την αναπολεί νοσταλγικά. 2. Αντικατάσταση της σχέσης αιτίας-αποτελέσματος με τη σχέση ομοιότητας (αναλογία), η οποία βασίζεται επίσης στους συνειρμούς. Για παράδειγμα, δεν υφίσταται λογική σχέση αιτίας αιτιατού που να οδήγησε ένα νεαρό βοσκό να γίνει προλύτης και όχι ιερέας, εξαιτίας ενός τυχαίου συμβάντος της εφηβείας του. Αναλογικά, όμως, το παρόν ερμηνεύεται βάσει αυτού του τυχαίου περιστατικού της εφηβείας, το οποίο αποτέλεσε την αφορμή να μην ακολουθήσει το επάγγελμα του ιερέα και να καταλήξει προλύτης. 3. Αντιθέσεις. Ο βασικός άξονας του διηγήματος βασίζεται στην αρχή της αντίθεσης, μεταξύ νεότητας-ώριμης ηλικίας. Οι αντιθέσεις εντοπίζονται α) σε θεματικό επίπεδο(τώρα-τότε, ύπαιθρος-άστυ, περιουσία-ένδεια, ευτυχία-δυστυχία, αθωότητα-αμαρτία) και β) σε γλωσσικό επίπεδο (αντίθετοι όροι, υλικό-άυλο, έμψυχο-άψυχο, φυσικό-ανθρώπινο). Οι αντιθέσεις αίρονται στο χρονικό επίπεδο της ζωής του νεαρού βοσκού, καθώς, μέσα από ένα σύστημα αναλογιών, επέρχεται ταύτιση των αντιθέτων, ενοποίησή τους. Εντείνονται στο χρονικό επίπεδο της ζωής του προλύτη, για να αισθητοποιηθεί το ανικανοποίητο, η δυσαρέσκεια, η δυστυχία του, που αποτελούν συνέπεια της διάστασης του εσωτερικού με τον εξωτερικό κόσμο (αλλοτρίωση). 4. Τεχνική της μίμησης (ευθύς λόγος, αμεσότητα, διάλογοι, παραστατικότητα), σε συνδυασμό με την τεχνική της αφήγησης. 5. Τεχνική των συνειρμών. 6. Αναχρονίες. Η αφήγηση δεν ακολουθεί γραμμική πορεία, αλλά η ροή της συνεχώς ανακόπτεται από αναδρομικές «ήμην ακόμη φυσικός άνθρωπος το έτος 187» και προδρομικές αφηγήσεις. Εφαρμόζεται η αρχή της: Αναλογίας (η ιστορία του Σισώη με του νεαρού βοσκού) Αντιστοιχίας Άρνησης του υπαρκτού κόσμου (ονειρικό στοιχείο). 7. Ανάπλαση της πραγματικότητας. Ονειρικό στοιχείο. Όλα παρουσιάζονται υπό το πρίσμα του ονείρου. Μυστηριακή η παρουσίαση της αλήθειας και της αυτεπίγνωσης που όμως προκύπτει αργότερα(χρόνος ώριμου αφηγητή), μέσα από την ονειρώδη και για την ακρίβεια εφιαλτική κατάσταση της εσωτερικής σύγχυσης, του εσωτερικού διχασμού. Παράλληλα, ο συνδυασμός ενός συγκεκριμένου και αληθοφανούς χώρου, μέσω της ρεαλιστικής περιγραφής (με την οποία ο συγγραφέας τον αποδίδει) με ένα χρόνο που κινείται μεταξύ παρελθόντος και παρόντος, σχετικά
απροσδιόριστο, βασισμένο στην ονειρική διεργασία, εμποδίζουν τον αναγνώστη να χαθεί, να βρεθεί σε σύγχυση (αντιστάθμιση ονειρικού στοιχείου). Το ονειρικό στοιχείο είναι επίσης εμφανές κατά την περιγραφή της λουόμενης Μοσχούλας, όταν ο νεαρός βοσκός, με τη φαντασία του, πλάθει και καθιστά σε αυτόν ορατά τα μέλη του σώματος που το ημίφως δεν του επιτρέπει να διακρίνει. Μέσα από το πρίσμα του ονείρου παρουσιάζεται και ο έρωτας, ως όνειρο απραγματοποίητο. Το όνειρο είναι το μέσο απόδρασης του ώριμου αφηγητή από την ασφυκτική ζωή της πόλης. Γι αυτό και η αναδρομή στο παρελθόν αποδίδεται με τέτοιο τρόπο, που φαίνεται σα να συγχέεται το όνειρο με την πραγματικότητα. Είναι ο τρόπος που χρησιμοποιεί ο προλύτης, για να σπάζει για λίγο τις συμβάσεις σύμφωνα με τις οποίες υποχρεούται να ζει και να επιστρέψει στην ιδεώδη και ελεύθερη ζωή που απολάμβανε, κατά τη νεότητά του. Η ονειρική απόδραση πραγματοποιείται μέσω της μετατόπισης του εγώ του αφηγητή : Στο δάσκαλο του πατέρα Σισώη Στη φύση Στη Μοσχούλα (που μέσα από το παράθυρό της συμβολίζει το μεταίχμιο των δύο κόσμων, του περιορισμένου και του ελεύθερου). ΑΣΚ. 3 Με το τέλος του διηγήματος, ο συγγραφέας Α. Παπαδιαμάντης βάζει την υπογραφή του, θέλοντας φαινομενικά να αποποιηθεί την ταύτισή του με τον αφηγητή και να δώσει τη διάσταση μιας γενικότερης εμπειρίας, μέσα από την περιπέτεια ενός ανώνυμου ήρωα. Επιπλέον η δυναμική αντιπαράθεση παρελθόντος- παρόντος στο διήγημα υπερβαίνει τα όρια της κατάθεσης ενός προσωπικού βιώματος και προσδίδει στο διήγημα την αίσθηση της γενικευμένης εμπειρίας. Έτσι ο συγγραφέας μας παρουσιάζεται εκτός κειμένου, ως υπαρκτό πρόσωπο και αληθινό. Αντίθετα ο αφηγητής εμφανίζεται εντός κειμένου και είναι πρόσωπο κατασκευασμένο από το συγγραφέα, ένα πλασματικό πρόσωπο της ιστορίας. Όμως οι σχολιαστές του, συγκαταλέγουν το διήγημα στα ερωτικά και γενικώς στα «αυτοβιογραφικά» καταχωριζόμενα. Βέβαια η χρήση του α ενικού προσώπου και τα ευδιάκριτα αυτοβιογραφικά στοιχεία στο διήγημα οδηγούν, αρχικά, σε ταύτιση του αφηγητή με το συγγραφέα ενώ το τέλος του διηγήματος με την υπογραφή του Παπαδιαμάντη γίνεται φανερό πως ο συγγραφέας αποποιείται οποιαδήποτε ταύτιση με τον αφηγητή. Επομένως, καταλήγουμε πως η φαινομενική ταύτιση των δύο παραγόντων αποτελεί συγγραφικό τέχνασμα (δόλο). Ο Παπαδιαμάντης χρησιμοποιεί την πλαστοπροσωπία, για να προσδώσει στο κείμενο αμεσότητα, παίζει συνεπώς ανάμεσα στην ταύτιση με τον αφηγητή του και την αρνησή της, με στόχο την προσωποποίηση των συμβάντων,
ώστε να αποκτήσουν την εγκυρότητα της προσωπικής μαρτυρίας και της κατάθεσης προσωπικού βιώματος αλλά και τη γενίκευση του βιώματος, ώστε αυτό να αποκτήσει καθολικό κύρος. Με αυτό τον τρόπο, ο συγγραφέας κερδίζει σε πειστικότητα. Με το προσωπείο του αφηγητή, ο συγγραφέας μπορεί να μιλήσει πιο ελεύθερα, δε διακινδυνεύει το κύρος του και εκτίθεται σαφώς λιγότερο, παρά αν ομολογούσε ευθέως ότι τα αφηγούμενα περιστατικά αποτελούν αποκλειστικά δικά του βιώματα, ένα είδος ημερολογίου, για παράδειγμα. Εξάλλου, έτσι θα έπρεπε να αφαιρεθεί από τα αφηγούμενα η μαγεία του πλασματικού, που αποτελεί πολύ βασικό στοιχείο κάθε λογοτεχνικού έργου. Βέβαια, ο συγγραφέας δεν είναι συναισθηματικά αποστασιοποιημένος, σαν ένας απλός, ψυχρός θεατής, αλλά συμμετέχει συγκινησιακά στις αγωνίες των δρώντων προσώπων. Όσον αφορά τον αφηγητή, είναι γεγονός πως μεσολαβεί ένα χρονικό διάστημα σεβαστό, ανάμεσα στο πρόσωπο που βιώνει τα γεγονότα(το εγώ της ιστορίας) και στο πρόσωπο που τα αφηγείται(εγώ της αφήγησης). Επομένως, αλλάζει η οπτική γωνία θεώρησης των περιστατικών. Το πρόσωπο που βιώνει έχει αντιληπτική οπτική γωνία, ενώ το πρόσωπο που αφηγείται, ερμηνεύει εκ των υστέρων υπό το καθεστώς άλλου τρόπου ζωής και σε διαφορετική, ώριμη πλέον ηλικία, άρα η δική του οπτική γωνία είναι εννοιολογική-ερμηνευτική. Ο αφηγητής που λεξικοποιεί το βίωμα είναι ο ώριμος βοηθός δικηγόρου, σε αντίθεση με το βοσκό που ζει τα γεγονότα και του οποίου η επικοινωνία με τον έξω κόσμο είναι σχεδόν α-λεκτική. Ο ώριμος αφηγητής διαθέτει αυτεπίγνωση και είναι σε θέση να μιλήσει για τον εαυτό του, στο παρελθόν. Εξάλλου, η χρονική απόσταση που μεσολαβεί διευκολύνει την αυτοκριτική και την κατοπινή ερμηνεία. Ακόμη, μπορούμε να πούμε ότι ο αυτοδιηγητικός και εξομολογούμενος αφηγητής δεν αποτελεί απλά τη φωνή και το προσωπείο του συγγραφέα, αλλά ο ίδιος είναι μια πλήρης βιολογική ύπαρξη, με ολοκληρωμένη πορεία ζωής από τη νεότητα στην ωριμότητα, γεγονός που τον διακρίνει σαφώς από το συγγραφέα. Και μάλιστα, είναι εκείνος που διακόπτει την ίδια του την αφήγηση, για να παραθέσει σχόλια ή την προσωπική του γνώμη, ή για να κάνει μια παρέκβαση(να αφηγηθεί κάτι άλλο) Καταληκτικά, αποδεικτικό στοιχείο της πρόθεσης του συγγραφέα να διαχωρίσει τον εαυτό του από τον αφηγητή, είναι η χρήση εισαγωγικών στην αρχή και στο τέλος του έργου, με σκοπό να καταστεί σαφές ότι ο συγγραφέας, με τον ευθύ λόγο τοποθετημένο σε εισαγωγικά, μεταφέρει την αφήγηση αυτούσια, όπως την άκουσε από κάποιο τρίτο πρόσωπο. Αυτό το ενισχύει ακόμα περισσότερο, όπως επισημάνθηκε, η παράθεση της υπογραφής του Παπαδιαμάντη, στο τέλος του διηγήματος καθώς και η ελλιπής χρονολογία. ΑΣΚ. 4 Ο Παπαδιαμάντης δεν αντιμετωπίζει τη φύση μόνο αισθητικά (ως φόντο, σκηνικό πλαίσιο όπου τοποθετεί την ιστορία του), αλλά ταυτόχρονα ηθικά και κυρίως, στη σχέση της με τον άνθρωπο. Θεωρεί, λοιπόν, ότι η φύση και ο άνθρωπος βρίσκονται σε άμεση συνάρτηση και αλληλεξάρτηση.
Η σχέση ανθρώπου-φύσης στον Παπαδιαμάντη παρουσιάζει δύο όψεις: Όσον αφορά τη ΘΕΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ: - Ως προς τη σχέση αρμονίας: η επίδραση της φύσης είναι ευεργετική για τον άνθρωπο, παράγοντας ευδαιμονίας. - Ως σχέση δυσαρμονίας: όταν η φύση στρέφεται εναντίον του, τον προδίδει, του δυσχεραίνει τη ζωή (για παράδειγμα η θάλασσα που για το βοσκό είναι το στοιχείο που προσδιορίζει την απόλυτη ένωσή του με τη φύση, για τη Μοσχούλα γίνεται ο παρ ολίγο υγρός της τάφος). Όσον αφορά την ΕΙΚΟΝΟΠΟΙΙΑ: - Η φύση καθίσταται πηγή ποιητικών εικόνων, μεταφορών και συμβόλων, μέσω περιγραφών. Αποτελεί το σταθερό πρότυπο προς το οποίο ο άνθρωπος προβάλλει τα συναισθήματα και τις ενέργειές του. Ο συγγραφέας και πίσω από αυτόν ο νεαρός αλλά και ο ώριμος αφηγητής, ως προς την αντιμετώπιση της φύσης διατηρεί τον ανιμιστικό οραματισμό του παιδιού και του πρωτόγονου και αυτό εκφράζεται μέσω της τεχνικής των μεταφορών και των αναλογιών ( «εφαινόμην κ εγώ.αγριελαίαι..». Η ευδαιμονία του νεαρού βοσκού, που πηγάζει από τη φυσική ζωή : «ήμην ακόμη φυσικός άνθρωπος - ήμην ωραίος έφηβος» και η αντίθετη αίσθηση πνιγμού και εγκλωβισμού του ώριμου προλύτη, που ζει στο άστυ, μακριά από τη φύση («ήμην περιορισμένος και ανεπιτήδειος, ουδέ δύναμαι να ωφεληθώ»), παραπέμπουν στην αλλοτρίωση του εσωτερικού κόσμου, ως απόρροια της απομάκρυνσης από τη φυσική ζωή. Η θετική σχέση ανθρώπου-φύσης αισθητοποιείται στην εμψύχωση των αψύχων (όπως του κύματος που έκανε αγκαλίτσες με τους κολπίσκους όμοιον με βρέφος ψελλίζον ), και στην απόδοση ανθρωπίνων ιδιοτήτων σε ζώα (πχ η κατσίκα του η Μοσχούλα ). Πρόκειται για μεταφορά του υποκειμενικού στοιχείου (άνθρωπος, ανθρώπινη νόηση και αίσθηση) πάνω στο αντικειμενικό (φύση), που βασίζεται στην αρχή της αναλογίας. Επίσης, με την επανάληψη της κτητικής αντωνυμίας μου για το φυσικό χώρο που, όμως, δεν αποτελεί ιδιοκτησία του νεαρού φτωχού βοσκού, τονίζεται η απόλυτη ταύτιση και οικειοποίηση της φύσης από τον ίδιο. Αυτή η σχέση παρουσιάζεται ως πυρήνας και βασικό στοιχείο του λογοτεχνικού συστήματος και του συγκεκριμένου διηγήματος, ως κεντρικό θέμα, μέσα από το οποίο ο δημιουργός εκφράζει την προσωπική του οπτική γωνία θέασης του κόσμου, η οποία είναι πολυσήμαντη. Αυτή η οπτική, που ξεκινά από το ποιμενικό ειδύλλιο και το δημοτικό τραγούδι, δείχνει ότι είναι χαρακτηριστική του τοπικού, ελληνικού πολιτισμικού συστήματος και ξεκινά από τη λαϊκή παράδοση. Η σχέση ανθρώπου - φύσης αισθητοποιείται και με την αξιοποίηση στοιχείων που ο δημιουργός δανείζεται από τον αρκαδισμό-αρκαδική ποίηση και την ποιμενικήβουκολική ποίηση. ΑΣΚ. 5 Μία από τις βασικές θεματικές του διηγήματος «Όνειρο στο κύμα» είναι η απομάκρυνση του ήρωα από τη ζωή στη φύση κι ο εγκλωβισμός του σ ένα
δικηγορικό γραφείο της Αθήνας. Ο νεαρός αφηγητής έχοντας μεγαλώσει στην όμορφη Σκιάθο, σε διαρκή επαφή με τη φύση, ελεύθερος να απολαμβάνει την ευτυχία που μπορεί να προσφέρει στον άνθρωπο η συνύπαρξη με τα στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος, αδυνατεί τώρα πια να νιώσει ευτυχισμένος, καθώς η ζωή του περιορίζεται στα στενά πλαίσια ενός γραφείου, όπως αναφέρει ο νεαρός ήρωας «εργάζομαι ως βοηθός εις το γραφείο.. τινός δικηγόρου..». Ο ίδιος θεωρεί ότι «είναι περιορισμένος και ανεπιτήδειος και ουδέ δύναται να ωφεληθεί..» από τη νέα θέση κοντά στον επιφανή δικηγόρο στην Αθήνα, την οποία παραλληλίζει με αυτή του δούλου: «θέσιν οιονεί αυλικού». Η έκφραση του νεαρού αφηγητή λόγω της απογοήτευσης βλέπουμε ότι κινείται μέσα στα πλαίσια του νατουραλισμού, καθώς χαρακτηρίζεται από αυστηρότητα για τις επιλογές του. Μοιάζει να στηλιτεύει τον συγκριμένο τρόπο ζωής αλλά και την απόφασή του να μείνει στην Αθήνα. Μάλιστα αυτοσαρκάζεται όταν παραλληλίζει τη ζωή του με το σκύλο της παραβολής, που «δεν ημπορεί να γαυγίζη ούτε να δαγκάση το κοντό σχοινίον». Η αντίθεση ανάμεσα στην ευδαιμονία του παρελθόντος του αφηγητή και στην καταπίεση του παρόντος, οφείλεται κατά κύριο λόγο στην αλλαγή περιβάλλοντος, καθώς ο αφηγητής έχασε κάθε αίσθηση ελευθερίας και κάθε πηγή ευτυχίας στη ζωή του, από τη στιγμή που εγκατέλειψε την ανέμελη ζωή του στα βουνά του νησιού του και βρέθηκε πρώτα σπουδαστής και ύστερα υπάλληλος σε κλειστούς χώρους. Ο νεαρός ήρωας θεωρεί μέγιστη κατάντια στη ζωή του το ότι έχασε την ευτυχία και την αθωότητα της ανεμελιάς, της ζωής στη φύση. Αυτό φαίνεται και από την αναντιστοιχία συναισθημάτων που εκδηλώνονται ανάμεσα στη ζωή του παρόντος (όπως παρουσιάστηκαν στις προηγούμενες παραπομπές) και στα συναισθήματα πληρότητας που πλημμυρίζουν τον ήρωα κοντά στη φύση, όπως αυτά εκφράζονται κατά την αναδρομική αφήγηση «ήμην ωραίος έφηβος όλα εκείνα ήσαν ιδικά μου». Έτσι διαφαίνεται πως οι άνθρωποι που είχαν την ευκαιρία να μεγαλώσουν κοντά στο φυσικό περιβάλλον βιώνουν πολύ αρνητικά τον περιορισμό τους στους αστικούς χώρους, όπου η δυνατότητα επαφής με τη φύση είναι ελάχιστη. Η κατάσταση που διαμορφώνεται στα αστικά κέντρα, όπου το μεγαλύτερο μέρος της ζωής των ανθρώπων δαπανάται σε κλειστούς χώρους, εναντιώνεται στην έμφυτη ανάγκη του ανθρώπου να βρίσκεται σ επαφή με το φυσικό του περιβάλλον και να ζει μια φυσική αγνή ζωή, χωρίς περιορισμούς και συμβατικότητες. Την αίσθηση που προκαλεί στους ανθρώπους των αστικών κέντρων, ο εγκλωβισμός τους σε κλειστούς χώρους -σε γραφεία-, μας παρουσιάζει πολύ παραστατικά και το συγκρινόμενο ποίημα του Καρυωτάκη, ο «Γραφιάς». Ο Καρυωτάκης θεωρεί τη ζωή στα στενά πλαίσια ενός γραφείου, αφύσικη και συχνά τονίζει στην ποίησή του, πως οι άνθρωποι, και κυρίως οι υπάλληλοι, έχουν πια καταδικαστεί σε μια μίζερη ζωή σκυμμένη πάνω σε ατέλειωτους όγκους εγγράφων, αναλώνοντας πολύτιμες ώρες από τη ζωή τους σε κάτι επουσιώδες που δεν τους προσφέρει τίποτα σε αντάλλαγμα, και το κυριότερο, δεν τους προσφέρει την ευτυχία που θα μπορούσαν να βιώσουν αν βρίσκονταν ελεύθεροι κοντά στη φύση. Στις τρεις στροφές του ποιήματος ο Καρυωτάκης εκφράζει εμφατικά την αντίθεση ανάμεσα στον κλειστό χώρο του γραφείου του και στον ανοιχτό χώρο που είναι
γεμάτος ζωή και υποσχέσεις χαράς. Η καταπιεστική και ανούσια ζωή του ποιητή δίνεται στους πρώτους στίχους κάθε στροφής «μ εχλώμιαναν,γυρτός, αχάριστο τραπέζι, γυρεύω αναπνοή», που δείχνουν πόσο βαριά βιώνει τον καταναγκασμό που τον υποβάλλει ο κλειστός χώρος του γραφείου. Ενώ αμέσως μετά, μέσα σε παρενθέσεις, δίνεται η αντίθετη εικόνα που επικρατεί στον ανοιχτό χώρο, μακριά από τον καταθλιπτικό χώρο του γραφείου του «με τον ήλιο να παίζει». Οἱ ὧρες μ ἐχλώμιαναν, γυρτός που βρέθηκα ξανά στο ἀχάριστο τραπέζι. (Ἀπ τ ανοιχτό παράθυρο στον τοῖχο ἀντικρινά ὁ ἥλιος γλιστράει και παίζει.) Ο ποιητής περνά τη ζωή του σκυμμένος στα χαρτιά του, απέχοντας από κάθε δραστηριότητα που θα τον έφερνε κοντά στη φύση και θα του προσέφερε χαρά. Περνά τις μέρες του κλεισμένος στο γραφείο του κι είναι πια χλωμός από το διαρκή εγκλεισμό του, τη στιγμή που έξω απ το γραφείο του το φως του ήλιου παιχνιδίζει με τις φωτοσκιάσεις καθώς οι ώρες κυλούν. Βλέπει τον ήλιο, γνωρίζει πώς αν βρεθεί έξω θα έρθει σ επαφή με την ομορφιά της ζωής, αλλά αναγκάζεται να παραμένει εγκλωβισμένος στο αχάριστο τραπέζι, όπου όσες ώρες κι αν του προσφέρει καθημερινά, εκείνο δεν έχει τίποτε να του δώσει σε αντάλλαγμα. Θα λέγαμε ότι χρησιμοποιεί σαν σύμβολα «το ανοιχτό παράθυρο» και τον «ήλιο» που δηλώνουν την ελευθερία και τη ζωή, σε αντιπαράθεση με τον μαρασμό που κυριαρχεί στον κλειστό χώρο. Διπλώνοντας το στῆθος μου, γυρεύω ἀναπνοή στη σκόνη τῶν χαρτιῶ μου. (Σφύζει γλυκά και ἀκούγεται χιλιόφωνα ἡ ζωή στα ἐλεύθερα τοῦ δρόμου.) Ο ποιητής ασφυκτιά στο γραφείο του, όπου είναι αναγκασμένος να αναπνέει τη σκόνη από τα χαρτιά του και δεν μπορεί να γευτεί ούτε μια βαθιά ανάσα καθαρού αέρα. Ενώ, την ίδια στιγμή, αν μπορούσε να αποδεσμευτεί από τις υποχρεώσεις που τον κρατούν δέσμιό τους, θα είχε την ευκαιρία να βρεθεί έξω, στα ελεύθερα του δρόμου, όπου η ζωή είναι πολύβουη και γεμάτη γλυκύτητα. Η αντίθεση που δημιουργείται στην έκφραση και στις εικόνες ανάμεσα στους δύο πρώτους στίχους «διπλώνοντας χαρτιώ μου» και «σφυρίζει δρόμου», είναι χαρακτηριστική των ψυχικών πιέσεων που νιώθει ο ποιητής αφενός, αλλά και της νοσταλγίας για την ελεύθερη ζωή αφετέρου. Γνωρίζει ότι η ζωή περνά ανεκμετάλλευτη δίπλα του, τη στιγμή που εκείνος είναι προσηλωμένος στα χαρτιά του, αλλά δεν μπορεί παρά να ζήσει με την επιλογή του, όπως κάθε λόγιος άνθρωπος που συνειδητά απομακρύνεται
από την ομορφιά της ζωής για να παλέψει με τις λέξεις. Ο Καρυωτάκης, άλλωστε, πέρα από το γεγονός ότι ήταν υπάλληλος γραφείου και όφειλε να περνά το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας του γράφοντας και σφραγίζοντας έγγραφα, υπήρξε παράλληλα κι ένας ποιητής αφοσιωμένος στο έργο του, κάτι που σήμαινε ότι ακόμη κι όταν δεν εργαζόταν στη δουλειά του, παρέμενε κλεισμένος σ ένα γραφείο για χάρη της τέχνης του. Ἀπόκαμα, θολώσανε τα μάτια μου και ὁ νοῦς, ὅμως ἀκόμη γράφω. (Στο βάζο ξέρω δίπλα μου δυο κρίνους φωτεινούς. Σα να χουν βγεῖ σε τάφο.) Ο ποιητής με το ηχηρό ρήμα «απόκαμα» δηλώνει την ολική αποστροφή του στον τρόπο ζωής που βιώνει. Έχει κουραστεί να γράφει, έχουν θολώσει τα μάτια και το μυαλό του από το συνεχές γράψιμο, αλλά δεν σταματά. Μένει εκεί, ένας συνεπής γραφιάς, ένας γραφιάς χωρίς όφελος, με σαφή επίγνωση πως η ζωή του όλη θα περάσει, χωρίς εκείνος να γνωρίσει την πραγματική ευτυχία που θα μπορούσε να βιώσει αν άφηνε το γραφείο του κι επέτρεπε στον εαυτό του να αφεθεί στην ομορφιά της φύσης. Ο θάνατος, το τέλος της ύπαρξης του ποιητή, υποδηλώνεται στο κλείσιμο του ποιήματος, με την παρομοίωση των δύο κρίνων που έχουν τοποθετηθεί στο γραφείο του σα να έχουν τοποθετηθεί σε κάποιον τάφο. Ο ποιητής γνωρίζει πως η ζωή του θα συνεχιστεί με την ίδια απουσία χαράς μέχρι το τέλος, κι όμως παραμένει συνεπής στον εγκλεισμό του, γι αυτό κι αντί να κοιτάξει τους κρίνους, αντί να αφήσει τα γραπτά του, έστω για μια στιγμή, και να δηλώσει πως βλέπει δυο κρίνους, μας λέει απλώς πως ξέρει ότι υπάρχουν δυο κρίνοι. Ούτε καν κοιτάζει τα όμορφα λουλούδια, ξέρει απλώς πως είναι εκεί δίπλα του, όπως ξέρει πως η φύση και η ελευθερία είναι εκεί κοντά του. Βλέπουμε λοιπόν ότι και στο απόσπασμα του Παπαδιαμάντη και στο ποίημα του Καρυωτάκη εκφράζεται άμεσα και παραστατικά η απέχθεια απέναντι στον εγκλεισμό και τον καταναγκασμό που επιβάλλει ο σύγχρονος τρόπος ζωής, όπου κυριαρχεί η συμβατικότητα, η στατικότητα, ο περιορισμός στις επιλογές και η ανελευθερία, που προκαλούν τον ψυχικό μαρασμό και την έλλειψη προοπτικών στη ζωή. ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΠΟΤΣΙΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ