ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΤΟΝΙΣΜΟΥ ΤΩΝ ΤΥΠΩΝ ΠΡΟΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΦΩΝΗΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΤΟΝΙΣΜΟΥ ΤΩΝ ΤΥΠΩΝ ΠΡΟΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ιδακτορική ιατριβή Ανθή Χαϊδά ΑΘΗΝΑ 2010

Ανθή Χαϊδά ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΕΠΙΤΟΝΙΣΜΟΥ ΤΩΝ ΤΥΠΩΝ ΠΡΟΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΕΠΟΠΤΗΣ: Αντώνης Μποτίνης ΕΠΙΤΡΟΠΗ: Αντώνης Μποτίνης Χριστόφορος Χαραλαµπάκης Μάριος Φουράκης

Στους γονείς µου, Νίκη και Θανάση

Περιεχόµενα Περιεχόµενα 1 Ευχαριστίες 4 Περίληψη 8 Summary 14 1 Εισαγωγή 19 1.1 Περιεχόµενο και στόχοι 20 1.1.1 Υπόθεση 21 1.1.2 οµή της διδακτορικής διατριβής 22 1.2 Βασικές έννοιες 23 1.2.1 Επιτονισµός και προσωδία 23 1.2.2 Τύποι πρότασης 33 1.3 Υπόβαθρο για την προσωδία των προτάσεων 35 1.3.1 Γενικό υπόβαθρο για την προσωδία των προτάσεων 36 1.3.2 Υπόβαθρο για την προσωδία προτάσεων της Ελληνικής 38 1.4 Πραγµατολογικό υπόβαθρο των τύπων πρότασης (προθετικότητα) 40 1.5 Βασικές αρχές για την έµφαση 43 1.6 Υπόβαθρο για την αντίληψη των προτάσεων 49 2 Παραγωγή των τύπων πρότασης 52 2.1 Επιτονική δοµή απλών προτάσεων 52 2.1.1 Μεθοδολογία πειράµατος παραγωγής απλών προτάσεων 53 2.1.2 Αποτελέσµατα πειράµατος παραγωγής απλών προτάσεων 56 2.1.2.1 Αποφάνσεις 57 2.1.2.2 Ερωτήσεις ολικής άγνοιας 69 2.1.2.3 Ερωτήσεις µερικής άγνοιας 79 2.1.2.4 Προσταγές 84

2 Περιεχόµενα 2.1.3 Συζήτηση για την παραγωγή απλών προτάσεων 99 2.2 Επιτονική δοµή σύνθετων προτάσεων 104 2.2.1 Μεθοδολογία πειράµατος παραγωγής σύνθετων προτάσεων 104 2.2.2 Αποτελέσµατα πειράµατος παραγωγής σύνθετων προτάσεων 107 2.2.2.1 Αποφάνσεις 107 2.2.2.2 Ερωτήσεις ολικής άγνοιας 108 2.2.2.3 Ερωτήσεις µερικής άγνοιας 110 2.2.2.4 Προσταγές 112 2.2.3 Συζήτηση για την παραγωγή σύνθετων προτάσεων 114 3 Αντίληψη των τύπων πρότασης 117 3.1 Αντίληψη φυσικών εκφωνηµάτων 117 3.1.1 Μεθοδολογία πειράµατος αντίληψης φυσικών εκφωνηµάτων 117 3.1.2 Αποτελέσµατα αντίληψης φυσικών εκφωνηµάτων 119 3.1.2.1 Αποτελέσµατα αντίληψης των τύπων πρότασης 119 3.1.2.2 Αποτελέσµατα αντίληψης µε την επίδραση έµφασης 121 3.1.3 Συζήτηση για την αντίληψη φυσικών εκφωνηµάτων 131 3.1.3.1 Ακουστικές επιδράσεις στην αντίληψη των τύπων πρότασης132 3.1.3.2 Ακουστικές επιδράσεις στην αντίληψη της έµφασης 132 3.2 Αντίληψη συνθετικών εκφωνηµάτων µε αλλοίωση hum 135 3.2.1 Μεθοδολογία πειράµατος µε συνθετικά εκφωνήµατα µε ήχο hum 136 3.2.2 Αποτελέσµατα πειράµατος µε συνθετικά εκφωνήµατα µε ήχο hum 138 3.2.3 Συζήτηση για την αντίληψη συνθετικών εκφωνηµάτων µε ήχο hum 142 3.3 Αντίληψη συνθετικών εκφωνηµάτων µε επίπεδο επιτονισµό 145 3.3.1 Μεθοδολογία πειράµατος µε επίπεδο επιτονισµό 145 3.3.2 Αποτελέσµατα πειράµατος µε επίπεδο επιτονισµό 147 3.3.3 Συζήτηση για την αντίληψη εκφωνηµάτων µε επίπεδο επιτονισµό 151 4 Αντιληπτικά στοιχεία διάκρισης των τύπων πρότασης 153 4.1 Πείραµα αντίληψης φυσικών εκφωνηµάτων µε αποκοµµένο τονικό όριο 153 4.1.1 Μεθοδολογία πειράµατος µε εκφωνήµατα µε αποκοµµένο όριο 154 4.1.2 Αποτελέσµατα πειράµατος µε εκφωνήµατα µε αποκοµµένο όριο 155 4.1.3 Συζήτηση για την αντίληψη εκφωνηµάτων µε αποκοµµένο όριο 158

Περιεχόµενα 3 4.2 Πείραµα αντίληψης για το σηµείο διάκρισης ερώτησης-απόφανσης 159 4.2.1 Μεθοδολογία πειράµατος µε ανασύνθεση φωνής 160 4.2.2 Αποτελέσµατα πειράµατος µε ανασύνθεση φωνής 167 4.2.3 Συζήτηση για την αντίληψη εκφωνηµάτων µε ανασύνθεση φωνής 173 5 Γενική συζήτηση 177 5.1 Συµπεράσµατα για την παραγωγή του επιτονισµού των τύπων πρότασης 177 5.2 Συµπεράσµατα για την αντίληψη του επιτονισµού των τύπων πρότασης 180 5.3 Μελλοντική έρευνα 186 5.4 υνατές εφαρµογές 187 Βιβλιογραφία 191

Ευχαριστίες Πρωτίστως, θα ήθελα να εκφράσω τις πιο θερµές µου ευχαριστίες στο βασικό µου επόπτη και καθηγητή µου στο Πανεπιστήµιο Αθηνών, Αντώνη Μποτίνη, για την ουσιαστική συµβολή του στη διδακτορική µου διατριβή, αλλά και για το ότι υπήρξε µία πολύ σηµαντική πηγή έµπνευσης και συµβουλών σε όλη την πορεία των εκπαιδευτικών και ερευνητικών µου βηµάτων, όλα τα χρόνια που τον γνωρίζω. Ευχαριστώ ιδιαίτερα τον επόπτη και καθηγητή µου στο Πανεπιστήµιο Αθηνών, Χριστόφορο Χαραλαµπάκη, για τις συµβουλές και τα σχόλιά του και για τη γενικότερη υποστήριξή του. Του οφείλω ειλικρινείς ευχαριστίες γιατί στήριξε την έρευνά µου και µε ενθάρρυνε να προχωρήσω. Επίσης, ευχαριστώ θερµά τον επόπτη µου Μάριο Φουράκη, καθηγητή φωνητικής στο Πανεπιστήµιο Wisconsin-Madison, που µε βοήθησε ουσιαστικά µε τις παρατηρήσεις και τις συµβουλές του, αλλά και που µε υποστηρίζει θερµά εδώ και αρκετά χρόνια. Ακόµα, ευχαριστώ πολύ το Τµήµα Φιλολογίας του Πανεπιστηµίου Αθηνών και, ιδιαίτερα, τον Τοµέα Γλωσσολογίας και όλους τους καθηγητές µου, οι οποίοι µου έδωσαν τις βάσεις για τη µετέπειτα εξέλιξή µου και µου έδειξαν το δρόµο της γλωσσολογικής έρευνας. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω στην καθηγήτρια γλωσσολογίας του Πανεπιστηµίου Αθηνών, Αικατερίνη Μπακάκου-Ορφανού, για τις συµβουλές, την καθοδήγηση και την υποστήριξή της.

Ευχαριστίες 5 Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω την επιβλέπουσα του µεταπτυχιακού µου προγράµµατος στην Υπολογιστική Γλωσσολογία στο Πανεπιστήµιο του Skövde της Σουηδίας, Barbara Gawronska, καθηγήτρια Υπολογιστικής Γλωσσολογίας, για την έµπνευση και την ενθάρρυνση, καθώς και γιατί υπήρξε ζεστή και υποµονετική µε όλες τις ανησυχίες µου, σε όλες τις δυσκολίες που αντιµετώπισα κατά τη διάρκεια των σπουδών µου στη Σουηδία. Πολλές ευχαριστίες στους οµιλητές και τους ακροατές, που συµµετείχαν εθελοντικά στα πειράµατα παραγωγής και αντίληψης. Για την τεχνική και τεχνολογική υποστήριξη οφείλω ιδιαίτερες ευχαριστίες στην Αθηνά Κοντοσταυλάκη από το Εργαστήριο Φωνητικής και Υπολογιστικής Γλωσσολογίας του Πανεπιστηµίου Αθηνών, καθώς και στο Χαράλαµπο Θεµιστοκλέους, που συνέβαλε ουσιαστικά στα πειράµατά µου µε το πρόγραµµα που δηµιούργησε για τα πειράµατα αντίληψης της διατριβής µου. εν µπορώ να µην ευχαριστήσω τους συµφοιτητές µου Όλγα Νικολαένκοβα και Χαράλαµπο Θεµιστοκλέους, που βαδίσαµε µαζί στο µονοπάτι της φωνητικής επιστήµης και που αυτά τα χρόνια µοιραζόµαστε επιστηµονικές και ανθρώπινες ανησυχίες. Ιδιαίτερα ευχαριστώ πηγαίνουν στη συµφοιτήτρια και αγαπηµένη µου φίλη Ελίνα Νιργιανάκη, µε την οποία είχα την τύχη να µοιραστώ δυσκολίες, επιστηµονικές ανησυχίες, αλλά και όµορφες στιγµές και αλληλοϋποστήριξη από την εποχή που οι σπουδές της φωνητικής µας έφεραν κοντά. Ευχαριστώ, ακόµα, όλους τους αγαπητούς µου φίλους που στάθηκαν κοντά µου στο δρόµο που διάλεξα και γεµίζουν µε γλυκιές

6 Ευχαριστίες στιγµές τη ζωή µου, αντισταθµίζοντας τις όποιες δυσκολίες. Ένα ευχαριστώ είναι λίγο για την αµέριστη υποστήριξη και συµπαράσταση που µου προσφέρει ο Χρήστος Μαντζουράνης. Τον ευχαριστώ που είναι πάντα δίπλα µου, που υπάρχει στη ζωή µου. Πάνω από όλα, τέλος, νιώθω την ανάγκη να εκφράσω τη βαθιά µου ευγνωµοσύνη στη µητέρα µου, Νίκη Τόσκα, και στον πατέρα µου, Θανάση Χαϊδά, για τη συνεχή τους υποστήριξη κάθε είδους, όχι µόνο στην εκπαίδευσή µου, αλλά και σε κάθε βήµα της ζωής µου. Η έµπνευση, η τρυφερότητα, η καθοδήγηση, η θαλπωρή, η σοφία, η εµπιστοσύνη και, φυσικά, η αγάπη που µε έκαναν τον άνθρωπο που είµαι, είναι ανεκτίµητα εφόδια ζωής. Ανθή Χαϊδά

«δεῖ µεταξύ λόγου καί ᾠδῆς τόν ἦχον ποιήσασθαι» Λογγίνος, Ρητορική Τέχνη

Περίληψη Η παρούσα διδακτορική διατριβή εστιάζεται στον επιτονισµό της Ελληνικής γλώσσας. Παρουσιάζεται ακουστική και αντιληπτική ανάλυση της θεµελιώδους συχνότητας (F0) φωνητικών παραγωγών από γυναίκες και άνδρες, που αφορούν στους τέσσερις κύριους τύπους πρότασης της Ελληνικής: απόφανση, ερώτηση ολικής άγνοιας, ερώτηση µερικής άγνοιας και προσταγή. Η πειραµατική προσέγγιση που ακολουθήθηκε έχει δύο κύριους στόχους: (α) να καθορίσει τα βασικά επιτονικά χαρακτηριστικά των τύπων πρότασης της Ελληνικής και (β) να διερευνήσει τις αντιληπτικές επιδράσεις των τονικών πραγµατώσεων των διαφορετικών αυτών τύπων πρότασης. Ο πρώτος στόχος πληρούται µέσω πειραµάτων παραγωγής, ενώ για το δεύτερο στόχο διεξήχθη µία σειρά πειραµάτων αντίληψης, µε φυσική και συνθετική φωνή. Ιδιαίτερη έµφαση δίνεται στον προσδιορισµό των συγκεκριµένων επιτονικών στοιχείων, των βασικών τονικών ενδείξεων, που οδηγούν στη διάκριση µεταξύ των τύπων πρότασης των Ελληνικών. Σε γενικές γραµµές, η παρούσα διδακτορική διατριβή στοχεύει να προβάλει την ιδιαίτερη πραγµάτωση των τύπων πρότασης των Ελληνικών και την λειτουργία του επιτονισµού κατά την παραγωγή και την αντίληψη. Για τους σκοπούς της παρούσας διατριβής διεξήχθησαν δύο πειράµατα παραγωγής και πέντε πειράµατα αντίληψης. Σε πρώτη φάση, διεξήχθη ένα πείραµα παραγωγής για απλές ελληνικές προτάσεις, µε βάση τρεις όρους πρότασης. Χρησιµοποιήθηκε η ίδια βασική πρόταση, µε σύνταξη Υποκείµενο-

Περίληψη 9 Ρήµα-Αντικείµενο, για να δηµιουργηθούν οι τέσσερις διαφορετικοί τύποι πρότασης: απόφανση, ερώτηση ολικής άγνοιας, ερώτηση µερικής άγνοιας και προσταγή. Η καθεµία από τις τέσσερις προτάσεις που προέκυψαν διασταυρώθηκε µε άρνηση και έµφαση στο υποκείµενο, στο ρήµα και στο αντικείµενο. Επιπρόσθετα, διεξήχθη ένα πείραµα παραγωγής για σύνθετες προτάσεις, δηλαδή µε συνδυασµό δύο κύριων προτάσεων µε παρατακτική σύνδεση ή µε συνδυασµό κύριας µε δευτερεύουσα πρόταση µε υποτακτική σύνδεση. Βάσει των πειραµάτων παραγωγής, µπορούµε να καταλήξουµε σε µία τυποποίηση των τύπων πρότασης των Ελληνικών. Κάθε τύπος πρότασης σχετίζεται µε τον τύπο και τη θέση του τονικού πυρήνα και του τονικού ορίου. Στις ουδέτερες αποφάνσεις υπάρχει ένας καθοδικός τονικός πυρήνας στο τελευταίο συστατικό της πρότασης. Οι προσταγές έχουν ανοδικό τονικό πυρήνα που τοποθετείται στο ρήµα. Και οι δύο αυτοί τύποι πρότασης έχουν χαµηλό τονικό όριο. Ο τονικός πυρήνας των ερωτήσεων ολικής άγνοιας φέρει χαµηλό τόνο στο ρήµα ή το αντικείµενο. Το τονικό όριο παρουσιάζει µία εξέχουσα κίνηση ανόδου-πτώσης. Στις ερωτήσεις µερικής άγνοιας υπάρχει ένας ανοδικός πυρήνας στην ερωτηµατική λέξη, ενώ το όριο για αυτόν τον τύπο είναι ανοδικό. Περαιτέρω, όταν δύο απλές προτάσεις συνδέονται, στις περισσότερες περιπτώσεις παρατηρείται αναδιπλασιασµός της βασικής επιτονικής δοµής του κάθε τύπου πρότασης, µε έντονες τις επιδράσεις της προσωδιακής φρασεοποίησης. Τη σηµαντικότερη εξαίρεση αυτού του ευρήµατος αποτελεί η περίπτωση των ερωτήσεων µερικής άγνοιας, καθώς η ιδιάζουσα επιτονική δοµή τους επεκτείνεται και καλύπτει το µήκος και των δύο προτάσεων.

10 Περίληψη Όσον αφορά στις επιτονικές επιδράσεις της έµφασης, τα ευρήµατα του συγκεκριµένου πειράµατος συµφωνούν µε ευρήµατα άλλων σχετικών µελετών. Στις περισσότερες περιπτώσεις, τα συστατικά της πληροφοριακής δοµής δοµούνται πολύ ξεκάθαρα σε διακριτές προσωδιακές οντότητες: το θέµα σχηµατίζει τη δική του προσωδιακή φράση µε συγκεκριµένη µελωδία, η έµφαση σχηµατίζει µία άλλη προσωδιακή φράση, που περιλαµβάνει τον τονικό πυρήνα ενός εκφωνήµατος, ενώ το υπόλοιπο εκφώνηµα συνήθως αποδυναµώνεται τονικά. Ωστόσο, φαίνεται επιβεβαιώνοντας παλαιότερα ευρήµατα ότι υπάρχουν και εκφωνήµατα, όπως αυτά που δηλώνουν άρνηση, στα οποία η κωδικοποίηση των κατηγοριών της πληροφοριακής δοµής δεν είναι αµιγώς προσωδιακή. Σε αυτά τα εκφωνήµατα, τα συστατικά της έµφασης δεν φέρουν προεξέχοντα τόνο, ενώ η τονική αποδυνάµωση δεν δηλώνει πάντα παλαιά πληροφορία. Αυτά τα αποτελέσµατα δείχνουν ότι δεν υπάρχει σχέση 1 προς 1 µεταξύ προσωδίας και πληροφοριακής δοµής. Για τη διερεύνηση της αντίληψης των τύπων πρότασης των Ελληνικών, αρχικά έγινε ένα πείραµα αντίληψης µε απλές προτάσεις (Υποκείµενο-Ρήµα-Αντικείµενο), βάσει φυσικών εκφωνηµάτων. Από 20 Έλληνες ακροατές ζητήθηκε να επιλέξουν την απάντηση που θεωρούν καταλληλότερη για καθένα από τα ερεθίσµατα δύο κλειστών τεστ. Για το πρώτο τεστ, τους ζητήθηκε να κρίνουν ποιος τύπος πρότασης αντιστοιχούσε σε κάθε ερέθισµα, ανεξάρτητα από οποιαδήποτε έµφαση. Για το δεύτερο τεστ, τους ζητήθηκε να σηµειώσουν όποια λέξη θεωρούσαν ότι φέρει έµφαση, εάν η απόδοση δεν ήταν ουδέτερη, ανεξαρτήτως του τύπου της πρότασης. Είναι προφανές από τα αποτελέσµατα της αντιληπτικής ανάλυσης ότι υπάρχει µία αξιοσηµείωτη αντιστοιχία 1-προς-1 ανάµεσα στην

Περίληψη 11 παραγωγή και την αντίληψη των τύπων πρότασης και της έµφασης. Αυτό είναι ένα πολύ σηµαντικό εύρηµα, που καταδεικνύει την άµεση συσχέτιση του επιτονισµού και των αντιληπτικών του επιδράσεων. Όσον αφορά στην αντίληψη της έµφασης, στην παρούσα µελέτη, ως επί το πλείστον, υπήρξαν υψηλά ποσοστά αναγνώρισης. Ωστόσο, από όλους τους τύπους πρότασης, η πιο σηµαντική σύγχυση προέκυψε ανάµεσα στα εκφωνήµατα µε έµφαση στο αντικείµενο και στα ουδέτερα εκφωνήµατα, καθώς και στις δύο περιπτώσεις ο τονικός πυρήνας τίθεται στο τελευταίο συστατικό της πρότασης. Περαιτέρω, διεξήχθη ένα πείραµα αντίληψης µε συνθετικά εκφωνήµατα µε ήχο hum, που βασίστηκε αποκλειστικά στην επίδραση της προσωδίας, χωρίς κανένα γλωσσικό στοιχείο. Σε φυσικά εκφωνήµατα έγινε επεξεργασία, µε σκοπό να δηµιουργηθούν ήχοι hum, ώστε η προσωδία να αποτελεί το µοναδικό παράγοντα που θα τίθετο υπό κρίση, χωρίς την επίδραση οποιονδήποτε λεξικών, µορφολογικών ή συντακτικών παραγόντων. Τα συνθετικά αυτά εκφωνήµατα παρουσιάστηκαν σε 32 πληροφορητές, από τους οποίους ζητήθηκε να προσδιορίσουν κάθε εκφώνηµα ως απόφανση, ερώτηση ή προσταγή. Τα αποτελέσµατα του συγκεκριµένου πειράµατος έδειξαν ότι οι τύποι πρότασης στα Ελληνικά δύνανται να αναγνωρισθούν αποκλειστικά βάσει της προσωδίας, εν γένει, αλλά φαίνεται ότι αυτή δεν είναι η µοναδική ένδειξη διάκρισης για την αντίληψη, καθώς τα ποσοστά αναγνώρισης δεν ήταν ιδιαίτερα υψηλά σε όλες τις περιπτώσεις. Σε αντιπαράθεση αυτού του πειράµατος, διεξήχθη ένα πείραµα µε συνθετικά εκφωνήµατα µε επίπεδο επιτονισµό. Φυσικά εκφωνήµατα υπέστησαν συνθετική επεξεργασία, µε την οποία η θεµελιώδης συχνότητα έγινε επίπεδη στο µέσο του τονικού εύρους του κάθε

12 Περίληψη εκφωνήµατος. Από 30 ακροατές ζητήθηκε να διακρίνουν ανάµεσα σε ερώτηση και απόφανση, µόνο βάσει των γλωσσικών στοιχείων των προτάσεων και των λοιπών προσωδιακών χαρακτηριστικών (διάρκεια, ένταση), χωρίς τον επιτονισµό. Παρατηρήθηκε ότι η απουσία επιτονικών διακυµάνσεων δηµιουργεί σηµαντικό πρόβληµα στην αντίληψη των τύπων πρότασης. Ωστόσο, η αναγνώριση των αποφάνσεων είναι εφικτή, ακόµα και µε επίπεδο επιτονισµό, σύµφωνα µε τα ευρήµατα του πειράµατος. Αντίθετα, η αναγνώριση των ερωτήσεων, χωρίς την επίδραση των επιτονικών διακυµάνσεων, φαντάζει εξαιρετικά δύσκολη, βάσει των αποτελεσµάτων του συγκεκριµένου πειράµατος. Για τη διερεύνηση των αντιληπτικών στοιχείων διάκρισης των τύπων πρότασης, έλαβε χώρα ένα πείραµα αντίληψης µε φυσικά εκφωνήµατα µε αποκοµµένο όριο και ένα πείραµα αντίληψης µε ανασύνθεση φωνής για το αποφασιστικό σηµείο διάκρισης απόφανσης-ερώτησης. Στο πείραµα αντίληψης που βασίστηκε σε φυσικά εκφωνήµατα µε αποκοµµένο τονικό όριο, αποκόπηκε τελείως η τελευταία λέξη των εκφωνηµάτων σε όλους τους τύπος πρότασης. Στο πείραµα αντίληψης µε ανασύνθεση φωνής, τα εκφωνήµατα υπέστησαν επεξεργασία µε δύο διαφορετικούς τρόπους: (α) οι τρεις τονικές οµάδες της απόφανσης τροποποιήθηκαν συνθετικά, µία προς µία, σε ζεύγη και στο σύνολό τους, ώστε να φτάσουν τα αντίστοιχα σηµεία του τονικού ύψους της ερώτησης (µε την ίδια ευθυγράµµιση), αλλά διατηρώντας την αρχική τους διάρκεια και ένταση, (β) οι τρεις τονικές οµάδες της απόφανσης αντικαταστάθηκαν από τις αντίστοιχες της ερώτησης, χωρίς καµία επεξεργασία (φέροντας και τη διάρκεια και την έντασή τους), µία προς µία, σε ζεύγη και στο σύνολό τους. Η ίδια ακριβώς διαδικασία ακολουθήθηκε και αντίστροφα, από την

Περίληψη 13 ερώτηση στην απόφανση. Τα επεξεργασµένα εκφωνήµατα παρουσιάσθηκαν σε 30 πληροφορητές, από τους οποίους ζητήθηκε να διακρίνουν µεταξύ απόφανσης και ερώτησης. Τα ευρήµατα των ανωτέρω πειραµάτων κατέδειξαν ότι η αντίληψη των τύπων πρότασης βασίζεται κυρίως στην πραγµάτωση του τονικού ορίου. Ωστόσο, υπάρχουν και άλλες τονικές ενδείξεις νωρίτερα κατά την πραγµάτωση της επιτονικής δοµής ενός εκφωνήµατος, οι οποίες συµβάλλουν στην αντιληπτική αποκωδικοποίηση των τύπων πρότασης. Εξάγεται, συνεπώς, το συµπέρασµα ότι η αντίληψη των τύπων πρότασης στηρίζεται σε µεγάλο βαθµό σε τοπικές τονικές ενδείξεις, κυρίως στο τελευταίο τµήµα ενός εκφωνήµατος, αλλά και στην καθολική επιτονική δοµή. Επιπρόσθετα, το γεγονός ότι τα αποτελέσµατα για τα ερεθίσµατα που είχαν υποστεί επεξεργασία στην επιτονική τους δοµή και τα αποτελέσµατα για τα ερεθίσµατα µε αντίστοιχες τροποποιήσεις µε όλα τα προσωδιακά χαρακτηριστικά παρουσιάζουν παρόµοια ευρήµατα θα µπορούσε να υποδεικνύει ότι ο επιτονισµός αποτελεί την πιο βασική αντιληπτική ένδειξη για τους τύπους πρότασης, σε γενικές γραµµές.

Summary The present doctoral thesis focuses on the intonation of Greek. It presents and discusses acoustic and perceptual analyses of the fundamental frequency (F0) in speech samples produced by men and women. These speech samples include four basic sentence types: statements, polar questions, wh- questions and commands. The experimental approach has two main aims: (a) to determine the basic intonational characteristics of Greek sentence types, and (b) to investigate the perceptual effects of the intonational realisations of the different sentence types. Acoustic data from production experiments are used to achieve the first aim, while response data form perception experiments using natural and synthetic voice are used to achieve the second aim. Specifically, an attempt was made to determine the specific intonational elements, the basic intonational cues, which lead to distinguishing between the sentence types of Greek. Initially, a production experiment for simple Greek sentences was carried out. The same matrix sentence was used, having the Subject- Verb-Object (SVO) syntactic structure, in order to create four different sentence types: statement, polar questions, wh- question and command. Each of the four resulting sentences were crossed with negation and focus on subject, verb and object. In a subsequent production experiment, complex sentences were examined, combining

Summary 15 two matrix sentences in both coordinated and subordinated syntactic structures. Based on the findings of the production experiments, a model of sentence types in Greek is developed. Each sentence type is defined by the type and the location of the tonal nucleus and the tonal boundary. In neutral statements there is a falling tonal nucleus on the last constituent of the sentence. Commands have a rising tonal nucleus, which is aligned with the verb. Both sentence typed have a low tonal boundary. The tonal nucleus of polar questions bears a low pitch accent on the verb or the object. The tonal boundary shows a prominent rise-fall F0 movement. In wh-questions there is a rising tonal nucleus aligned with the wh-word, while the tonal boundary of this type shows a rise of F0. Furthermore, when two simple sentences are joined, in most cases a reduplication of the basic tonal structure of each sentence type is observed. The only exception is the case of wh- questions, where the basic tonal structure of this sentence type is expanded and covers the length of both SVO sentences, with the obvious effects of prosodic phrasing. As far as the effects of focus are concerned, the findings of the specific experiment agree with the findings of other related studies. In most cases, the informational structure constituents build very distinct prosodic entities. The topic forms its own prosodic phrase with a particular melody, focus forms another prosodic phrase, which includes the nuclear tone of the utterance, while the tail is usually deaccentuated. However, it has been shown confirming previous

16 Summary findings that there are also utterances, such as the negative ones, where the encoding of classes of informational structure is not entirely prosodic. In these utterances, focus constituents do not bear a nuclear tone, while deaccentuation does not always indicate old information. These findings prove that there is no 1 to 1 relation between prosody and informational structure. In order to investigate the preception of Greek sentence types, initially a perception experiment with simple sentences (SVO) was carried out, based on natural utterances. Twenty Greek listeners were asked to choose the answer they considered more appropriate for each of the stimuli of two closed set tests. For the first test, they were asked to decide which sentence type corresponded to each stimulus, regardless of any focus assignment. For the second test, they were asked to note which word they considered to be focussed, if the rendition was not neutral, regardless of the sentence type. It is evident from the results of the prerception analysis that there is an impressive 1 to 1 correspondance between the production and the perception of sentence types and focus. That is a very significant finding, which demonstrated the direct correlation between intonation and its perceptual effects. In the present study, regarding the perception of focus, high percentages of correct responses were achieved, in most cases. However, from all sentence types, the most significant confusion resulted between object-focused utterances and neutral ones, since in both occasions the tonal nucleus is aligned with the last sentence constituent.

Summary 17 A perception experiment using synthesized utterances in which the glottal source sound was replaced by a hum source was also carried out. Thus, in these stimuli all linguistic information except for intonation was removed. These synthetic utterances were presented to 32 informants, who were asked to categorize each utterance either as statement, question, or command. In general, the results of this experiment indicated that sentence types in Greek may be identified exclusively on the basis of prosody, but it seems that this is not the only distinctive cue for perception, given that the correct identification percentages were not notably high in all occasions. A further experiment was performed, using synthetic utterances with flat intonation. Natural utterances were processed synthetically, replacing the naturally varying F0 with a costant F0 in the middle of the tonal range of each utterance. Thirty listeners were asked to discriminate between questions and statements, only on the basis of linguistic elements and of the remaining prosodic characteristics (duration, intensity). It was found that the absence of intonation creates a major problem in the perception of sentence types. However, the identification of statements may still be achieved, even without any intonational effects, according to the experiment s findings. On the contrary, the identification of questions, without the presence of intonation, seems to be extremely difficult. In order to investigate the specific perceptual cues for the distinction of sentence types, a perception test with natural utterances with truncated tonal boundary, and another perception test with voice resynthesis for the decisive point of the statement-question distinction,

18 Summary were carried out. In the experiment based on truncated utterances, the last word of the utterances was cut off in all sentence types. In the experiment with voice resynthesis, the utterances were manipulated in two different ways: (a) the 3 stress groups of the statement were manipulated, one by one, in pairs, and in total, in order to reach the pitch points of the question (with the same alignment), but maintaining their initial duration and intensity, and vice versa; (b) the 3 stress groups of the statement where replaced unedited (carrying also their duration and intensity), one by one, by the corresponding stress groups of the question, and vice-versa. The resynthesised utterances were presented to 30 informants, who were asked to discriminate between question and statement. The findings of the above experiments indicated that the perception of sentence types is mostly based on the realisation of the tonal boundary. However, it seems that other tonal cues appear earlier during the realisation of the intonational structure of an utterance, which contribute to the perceptual decoding of sentence types. Consequently, the conclusion is reached that the perception of sentence types is based to a great extent on local tonal cues, mostly on the last part of an utterance, but also on the global intonational structure. In addition, the fact that the results for stimuli manipulated only on their intonation contours, and the results for correspondingly manipulated stimuli bearing all prosodic characteristics, share similar findings, may indicate that intonation is the most significant perceptual cue for sentence types, in general.

1 Εισαγωγή Η παρούσα διδακτορική διατριβή εστιάζεται στον επιτονισµό της Ελληνικής γλώσσας. Συγκεκριµένα, ερευνάται η παραγωγή και η αντίληψη των τύπων πρότασης των Ελληνικών. Η προσωδία και ο επιτονισµός, ειδικότερα, η µελωδία της ανθρώπινης οµιλίας αποτελεί διαχρονικό αντικείµενο έρευνας. Ιστορικά, από την αρχή της λόγιας ιστορίας του ανθρώπου, έχουν µελετηθεί όψεις του επιτονισµού και των τονικών διακρίσεων. εν είναι λίγες οι αναφορές στη µελωδία της οµιλίας ήδη από τα αρχαία και ελληνιστικά χρόνια, αλλά και κατά τη ρωµαϊκή και βυζαντική εποχή. Στην κλασσική Ελλάδα, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης αναφέρονται στο προσωδιακό σύστηµα και θέτουν βασικές ερωτήσεις σχετικά µε τις τονικές διακρίσεις, ενώ ορίζουν τις δοµές και τις διακρίσεις τους ρυθµού. Ο ίδιος ο όρος επιτονισµός (intonation), άλλωστε, προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη τόνος και τη µεταγενέστερη λατινική intonatio (Botinis et al, 2001). Ο Αριστόξενος ο Ταραντίνος («Αρµονικά», 310 π.χ.), µαθητής του Αριστοτέλη, ονοµάζει αυτή τη µελωδία της ανθρώπινης οµιλίας «λογώδες µέλος» και διατυπώνει µία λεπτοµερή περιγραφή της διαφοράς της από την καθαρά µουσική µελωδία. Αρκετούς αιώνες αργότερα, ο Αριστείδης ο Κοϊντιλιανός («Περί Μουσικής», 2ος ή 3ος αι. µ.χ.), περιγράφει µία «µέση» κίνηση της φωνής, ανάµεσα στη «συνεχή» του «λογώδους µέλους» και στη «διαστηµατική» της µουσικής µελωδίας (Λάβδας, 1985).

20 Εισαγωγή Στη σύγχρονη εποχή, ήδη από το 1933 (Bloomfield, 1933) µέχρι σήµερα, ο επιτονισµός έχει ερευνηθεί εκτεταµένα τόσο από θεωρητικής, όσο και από πειραµατικής απόψεως (βλ. Ενότητα 1.2.1). Στις ηµέρες µας, η έρευνα γύρω από την προσωδία και τον επιτονισµό γνωρίζει ιδιαίτερη άνθιση, τόσο σε πειραµατικό επίπεδο όσο και σε εφαρµοσµένο, µε τη χρήση των σύγχρονων τεχνολογιών και υπολογιστικών εφαρµογών. 1.1 Περιεχόµενο και στόχοι Σε αυτή τη διατριβή, παρουσιάζεται ακουστική και αντιληπτική ανάλυση της θεµελιώδους συχνότητας (F0) φωνητικών παραγωγών από γυναίκες και άνδρες, που αφορούν στους τέσσερις κύριους τύπους πρότασης της Ελληνικής: απόφανση, ερώτηση ολικής άγνοιας, ερώτηση µερικής άγνοιας και προσταγή. Η συγκεκριµένη ταξινόµηση είναι περισσότερο λειτουργική παρά συµβατική και αντιστοιχεί στους τυπικούς όρους αποφαντική, ερωτηµατική και προστακτική, αντίστοιχα. Για τους σκοπούς του πειράµατος, ερευνώνται για λόγους σύγκρισης και αποδόσεις µε έµφαση και άρνηση, καθώς και η ουδέτερη παραγωγή των τύπων πρότασης. Η πειραµατική προσέγγιση που ακολουθήθηκε έχει δύο κύριους στόχους: Πρώτον, να καθορίσει τα βασικά επιτονικά χαρακτηριστικά των τύπων πρότασης της Ελληνικής: των αποφάνσεων, των ερωτήσεων (ολικής και µερικής άγνοιας) και των προσταγών. εύτερον, να ερευνήσει τις αντιληπτικές επιδράσεις των τονικών πραγµατώσεων των διαφορετικών αυτών τύπων πρότασης. Ο πρώτος στόχος πληρούται

Περιεχόµενο και στόχοι 21 µέσω των πειραµάτων παραγωγής, ενώ για το δεύτερο στόχο διεξήχθη µία σειρά πειραµάτων αντίληψης, µε φυσική και συνθετική φωνή. Ιδιαίτερη έµφαση δίνεται στην προσπάθεια προσδιορισµού των συγκεκριµένων επιτονικών στοιχείων, των βασικών τονικών ενδείξεων (tonal cues), που οδηγούν στη διάκριση µεταξύ των τύπων πρότασης των Ελληνικών. Σε γενικές γραµµές, η παρούσα διδακτορική διατριβή στοχεύει να προβάλει την ιδιαίτερη πραγµάτωση των τύπων πρότασης των Ελληνικών και το σηµαντικό ρόλο του επιτονισµού για την πρόσληψή τους. 1.1.1 Υπόθεση Η προσωδιακή έρευνα υποδεικνύει ότι οι τύποι πρότασης µπορεί να έχουν µία ποικιλία τονικών επιδράσεων σε εκφωνήµατα. Οι διακρίσεις των τύπων πρότασης, από την άλλη πλευρά, µπορεί να σχετίζονται µε πολλές µορφολογικές και συντακτικές ακολουθίες, όπως η εισαγωγή βοηθητικών ρηµάτων, η αντιστροφή της σειράς των λέξεων και οι συντακτικοί µετασχηµατισµοί. Εν προκειµένω, υποστηρίζεται ως γενική υπόθεση ότι ο επιτονισµός, πέρα και πάνω από τη µορφολογία και τη σύνταξη, φέρει γλωσσικές και πραγµατολογικές διακρίσεις, οι οποίες είναι αποφασιστικής σηµασίας για την ερµηνεία λειτουργικών µονάδων λόγου, όπως οι τύποι πρότασης.

22 Εισαγωγή 1.1.2 οµή της διδακτορικής διατριβής Στις επόµενες ενότητες του πρώτου κεφαλαίου παρατίθενται: ορισµοί και διευκρινίσεις για κάποιες βασικές έννοιες, όπως χρησιµοποιούνται στην παρούσα διατριβή (Ενότητα 1.2), το θεωρητικό υπόβαθρο για την προσωδία των προτάσεων (Ενότητα 1.3.1) γενικά (1.3.1) και στα Ελληνικά ειδικότερα (1.3.2), το πραγµατολογικό υπόβαθρο των τύπων πρότασης σε γενικές γραµµές (Ενότητα 1.4), κάποιες βασικές αρχές για την έµφαση (focus) στην πρόταση (Ενότητα 1.5), καθώς και το θεωρητικό υπόβαθρο γύρω από την αντίληψη των προτάσεων (Ενότητα 1.6). Το δεύτερο κεφάλαιο αναφέρεται στην παραγωγή των τύπων πρότασης. Παρατίθενται τα πειράµατα παραγωγής για την επιτονική δοµή των απλών προτάσεων (Ενότητα 2.1.) και των σύνθετων προτάσεων (Ενότητα 2.2). Το τρίτο κεφάλαιο αναφέρεται στην αντίληψη των τύπων πρότασης. Αναλύονται τα σχετικά πειράµατα αντίληψης φυσικών εκφωνηµάτων (Ενότητα 3.1), συνθετικών εκφωνηµάτων µε αλλοίωση hum (Ενότητα 3.2) και συνθετικών εκφωνηµάτων µε επίπεδο επιτονισµό (Ενότητα 3.3). Στο τέταρτο κεφάλαιο η έρευνα εµβαθύνει στον καθορισµό των αντιληπτικών στοιχείων που συµβάλλουν στη διάκριση των τύπων πρότασης. Παρατίθενται δύο πειράµατα αντίληψης για αυτό το σκοπό: ένα πείραµα αντίληψης φυσικών εκφωνηµάτων µε αποκοµµένο τονικό όριο (Ενότητα 4.1) και ένα πείραµα αντίληψης µε ανασύνθεση φωνής για το αποφασιστικό σηµείο διάκρισης ερώτησης-απόφανσης (Ενότητα 4.2). Στο πέµπτο κεφάλαιο παρατίθεται η γενική συζήτηση, µε τα σηµαντικότερα ευρήµατα αυτής της διδακτορικής διατριβής (Ενότητα

Βασικές έννοιες 23 5.1), τα συµπεράσµατα που εξάγονται (Ενότητα 5.2), το πεδίο που παραµένει ανοιχτό για µελλοντική έρευνα γύρω από τους τύπους πρότασης (Ενότητα 5.3), αλλά και τις δυνατές εφαρµογές των ευρηµάτων και των προεκτάσεων αυτής της έρευνας (Ενότητα 5.4). 1.2 Βασικές έννοιες Σε αυτή την ενότητα παρατίθενται ορισµοί και διευκρινίσεις για βασικές έννοιες, όπως αυτές χρησιµοποιούνται στο περιεχόµενο της παρούσας διδακτορικής διατριβής. Συζητούνται ορισµένες έννοιες που σχετίζονται άµεσα µε το θέµα και το περιεχόµενο, καθώς σε πολλές περιπτώσεις οι όροι που χρησιµοποιούνται από τους ερευνητές συγχέονται. Εποµένως, για λόγους συνέπειας ακολουθείται µία ενιαία ορολογία σε όλη τη διατριβή. 1.2.1 Επιτονισµός και προσωδία εδοµένου ότι όταν υπάρχει οµιλία υπάρχει και επιτονισµός, ο ρόλος του επιτονισµού έχει ειδικό βάρος στην επικοινωνία. Ο επιτονισµός ορίζεται ως ο συνδυασµός τονικών χαρακτηριστικών σε ευρύτερες δοµικές µονάδες που σχετίζονται µε την ακουστική

24 Εισαγωγή παράµετρο της θεµελιώδους συχνότητας (F0) 1 της φωνής και τις διακριτικές παραλλαγές της στη διαδικασία της οµιλίας. Οι όροι «επιτονισµός» και «προσωδία» χρησιµοποιούνται σε ελεύθερη εναλλαγή στη βιβλιογραφία. Ωστόσο, συνήθως ο όρος επιτονισµός περιορίζεται ειδικά στα τονικά (F0) χαρακτηριστικά, ενώ ο όρος προσωδία, εκτός από τα τονικά χαρακτηριστικά, περιλαµβάνει χρονικά (διάρκεια) και δυναµικά (επίπεδο πίεσης του ήχου) στοιχεία (Botinis et al, 2001). Ως επιτονισµός (ή «µελωδία») αναφέρονται οι διακυµάνσεις της προσωδίας κατά την παραγωγή της φωνής (Μποτίνης, 2009). Ο επιτονισµός σηµατοδοτεί ποιες συλλαβές είναι προεξέχουσες, πώς και σε ποιο βαθµό έχουν γίνει προεξέχουσες. Αναφέρεται, ακόµα, στο πώς συντελείται η κίνηση από τη µία προεξέχουσα συλλαβή στην επόµενη (Cruttenden, 1986). Η προσωδία είναι µία εσωτερική ορίζουσα της δοµής της προφορικής γλώσσας. Η προσωδιακή δοµή ενός εκφωνήµατος ασκεί επιδράσεις στη διάρκεια, την ένταση και τη συχνότητα του φάσµατος ενός εκφωνήµατος αυτές άλλωστε είναι οι διαστάσεις του ίδιου του ήχου. Κάθε εκφώνηµα, για την ακρίβεια κάθε µέρος εκφωνήµατος που αντιστοιχεί 1 Η θεµελιώδης συχνότητα (fundamental frequency F0) αποτελεί όρο της φυσικής και ορίζεται ως η χαµηλότερη συχνότητα ενός παλλόµενου συστήµατος (των φωνητικών χορδών, εν προκειµένω) σε δεδοµένη χρονική θέση.

Βασικές έννοιες 25 σε κάποιο γλωσσικό συστατικό ή έστω σε κάποιο φωνητικό τεµάχιο, πρέπει να έχει ορισµένη διάρκεια, ορισµένη ένταση και ορισµένη θεµελιώδη συχνότητα (βλ. Lehiste, 1970). Όποτε ένας ακροατής αναγνωρίζει φυσικό λόγο, επεξεργάζεται την προσωδιακά καθορισµένη παραλλαγή του. Ο όρος προσωδία χρησιµοποιείται µε διαφορετικούς τρόπους από διαφορετικούς ερευνητές: από τη µία πλευρά υπάρχουν εκείνοι που υποστηρίζουν έναν αφηρηµένο ορισµό που δεν συνδέεται απαραίτητα µε κάποια δήλωση σχετικά µε την πραγµάτωση («δοµή που οργανώνει τον ήχο»), και από την άλλη πλευρά εκείνοι που χρησιµοποιούν τον όρο αναφερόµενοι στην ίδια την πραγµάτωση, που δηλ. τον χρησιµοποιούν αποτελεσµατικά ως συνώνυµο των υπερτεµαχιακών χαρακτηριστικών («ύψος φωνής, ρυθµός, ένταση, παύση») (Cutler et al, 1997). Στο πλαίσιο της δοµιστικής γλωσσολογικής θεωρίας, κυρίως στο πρώτο µισό του 20 ου αιώνα, εδραιώθηκαν µεθοδικές περιγραφές των φωνολογικών συστηµάτων και διακρίσεων ανάµεσα σε διαφορετικές γλώσσες, ενώ άρχισε να συζητείται ο ρόλος της προσωδίας στη γλωσσολογική ανάλυση και θεωρίας (Bloomfield, 1933 Trubetzkoy, 1939 Martinet, 1954 Hockett, 1955 Malmberg, 1967). Ο λεξικός τόνος (stress), το τονικός ύψος (pitch) και εναλλαγές των τονικών συνδέσεων (juncture variations) κατηγοριοποιούνται και διακρίνονται τέσσερα επίπεδα τονικού ύψους (pitch levels) (µεταξύ άλλων, Pike, 1945 Trager & Smith, 1951). Ο ρόλος του επιτονισµού στη γλωσσολογική θεωρία υπογραµµίζεται και από τη γενετική-µετασχηµατιστική γραµµατική, ιδιαίτερα κατά το δεύτερο µισό του 20 ου αιώνα, µε περισσότερο βάρος να δίνεται στη σχέση µεταξύ επιτονισµού και σύνταξης, αλλά και

26 Εισαγωγή σηµασιολογίας (π.χ. Bresnan, 1971 Chomsky, 1972 Jackendoff, 1972 Stockwell, 1972). Η τονική ανάλυση διαδραµατίζει κεντρικό ρόλο και στη αυτοτεµαχιακή φωνολογία (autosegmental phonology), δηλαδή στη µετα-γενετική φωνολογία (βλ. Goldsmith 1976, 1990). Ερευνώνται ο επιτονισµός και οι σχέσεις πληροφοριακής δοµής, ενώ βασικές θεµατικές έννοιες µε συσχετίσεις του επιτονισµού, που καταδεικνύουν το πιο σηµαντικό τµήµα ενός εκφωνήµατος, έρχονται στο φως (π.χ. Bolinger, 1958 Daneš, 1960 Halliday, 1967 Lambrecht, 1996). Αναγνωρίζεται, επιπλέον, η σηµασία του επιτονισµού στην οργάνωση του κειµένου και του διαλόγου, καθώς και οι ποικίλες λειτουργίες αλληλεπίδρασης, πεδία στα οποία διεξάγεται σηµαντική έρευνα (Brazil et al, 1980 Brown et al, 1980 Brown & Yule, 1983 Brazil et al, 1997). Η πειραµατική φωνητική, παρόλο που ξεκινάει από παλαιότερες εποχές στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ (π.χ. Wheatstone, 1837 Helmholtz, 1877 Bell, 1879), είχε µία ιδιαίτερη έξαρση όταν έγινε η ιστορική ανακάλυψη του φασµατογράφου στα 1940 (όπως αναφέρεται στους Potter, 1945 Koenig et al, 1946 Potter et al, 1947). Έκτοτε, η σταθερή ανάπτυξη εξειδικευµένων εργαστηριακών µηχανηµάτων και εργαλείων, αλλά και το αυξηµένο ενδιαφέρον για τα προσωδιακά φαινόµενα έχουν συµβάλει για τη µεγάλη πρόοδο της έρευνας πολλών στοιχείων του επιτονισµού. Σηµαντική έρευνα έχει διεξαχθεί όσον αφορά στη φυσιολογία του επιτονισµού (µεταξύ άλλων, Ladefoged & McKinney, 1963 Ladefoged, 1967 Lieberman, 1967 Collier, 1975 Atkinson, 1978 Ohala, 1978), όσον αφορά στην ακουστική του επιτονισµού (µεταξύ άλλων, Hadding-Koch, 1961 Lehiste, 1970 Cooper & Sorensen, 1981)

Βασικές έννοιες 27 και όσον αφορά στην αντίληψη του επιτονισµού (Fry, 1958 Hadding- Koch & Studdert-Kennedy, 1964 Rossi, 1978 t'hart et al, 1990). Παρόλο που ο κύριος όγκος της έρευνας έχει γίνει για τις λειτουργικές πλευρές του επιτονισµού, έχουν επίσης εξεταστεί εκτενώς οι µικροπροσωδιακές επιδράσεις, δηλ. οι επιδράσεις στους φθόγγους κατά την πραγµάτωση της θεµελιώδους συχνότητας (F0) (βλ. Lehiste, 1970 Di Cristo & Hirst, 1986 Fischer-Jörgensen, 1990 Whalen & Levitt, 1995 Fourakis et al, 1999). Οι αναφορές και οι δηµοσιεύσεις µε δεδοµένα επιτονισµού έχουν αυξηθεί εντυπωσιακά κατά τις τρεις-τέσσερις τελευταίες δεκαετίες και το εύρος της γνώσης σε ένα σηµαντικό αριθµό διαφορετικών γλωσσών αυξάνεται σταδιακά. Συγκριτικές και διαλεκτικές µελέτες επιταχύνουν την έρευνα και επιτονικά χαρακτηριστικά, εξαρτώµενα ή ανεξάρτητα από συγκεκριµένες γλώσσες, έρχονται συνεχώς στο φως (Gårding, 1977 Bruce & Gårding, 1978 Gårding et al, 1982 Beckman & Pierrehumbert, 1986 Vaissière, 1995). Η συσσωρευµένη γνώση σχετικά µε τη φύση του επιτονισµού, κυρίως αναφορικά µε δοµές και λειτουργίες, είχε ως αποτέλεσµα την ανάπτυξη επιτονικών µοντέλων µε δυνατότητα πρόβλεψης, τα οποία διαµορφώθηκαν κατά τη δεκαετία του 1970 (π.χ. Bruce, 1977 Thorsen, 1978 Pierrehumbert, 1980), έχουν δοκιµασθεί και εφαρµοσθεί σε ένα µεγάλο αριθµό γλωσσών (Gårding et al, 1982 Cutler & Ladd, 1983 Hirst & Di Cristo, 1998). Η µοντελοποίηση του επιτονισµού, σε συνδυασµό µε δοµές και λειτουργίες, σχετίζεται στενά µε την κατονοµασία (labelling) και τη µεταγραφή (transcription) του επιτονισµού, για τις οποίες διάφορα συστήµατα έχουν προταθεί, µε

28 Εισαγωγή κυριότερα από αυτά το Tone and Break Indices (ToBI), το αυτοτεµαχιακό µοντέλο (autosegmental model - AM) που αρχικά εφαρµόσθηκε στα Αµερικανικά Αγγλικά (βλ. Silverman et al, 1992, καθώς και Beckman & Ayers, 1997) και το INternational Transcription System for INTonation (INTSINT), που εφαρµόσθηκε σε διάφορες γλώσσες (βλ. Hirst & Di Cristo, 1998). Ειδικότερα, σύµφωνα µε τις βασικές αρχές του αυτοτεµαχιακού µοντέλου 2, ο επιτονισµός αναπαρίσταται σαν µία αλληλουχία χαµηλών (Low - L) και ψηλών (High - H) τόνων και συνδυασµών τους (Pierrehumbert 1980, Beckman & Pierrehumbert 1986, Ladd 1996). Οι τόνοι εκλαµβάνονται ως αυτοτεµάχια (autosegments), τα οποία σχετίζονται φωνολογικά µε δοµικές θέσεις στη µετρική αναπαράσταση ενός εκφωνήµατος, ως φραστικά όρια και ως κεφαλές ποδών (δηλ. τονισµένες συλλαβές ανεπίσηµα). Οι τόνοι που σχετίζονται µε 2 Στην παρούσα διδακτορική διατριβή χρησιµοποιούνται ορισµένες µόνο έννοιες του αυτοτεµαχιακού µοντέλου (π.χ. τονικό όριο/οριακός τόνος, τονικός πυρήνας κ.ά.), αλλά όχι οι κατηγοριοποιήσεις και οι ετικέτες για τη φωνολογική µεταγραφή του µοντέλου (ToBI), καθώς δεν υιοθετείται ως αρχή η θεώρηση του επιτονισµού ως αλληλουχία τόνων σε συγκεκριµένες θέσεις. Αντίθετα, ο επιτονισµός εν προκειµένω εκλαµβάνεται ως σύνολο, που διαθέτει τόσο καθολικά όσο και τοπικά χαρακτηριστικά και έτσι περιγράφεται κατά την ανάλυση των ευρηµάτων σε αυτή τη διατριβή.

Βασικές έννοιες 29 τονισµένες συλλαβές ονοµάζονται µελωδικοί τόνοι (pitch accents) και ο ρόλος τους είναι να ενισχύουν την προεξοχή αυτών των συλλαβών. Οι τόνοι που σχετίζονται µε όρια (boundaries) είναι δύο ειδών, οριακοί τόνοι (boundary tones) και τόνοι φράσεων (phrase accents), και ο κύριος ρόλος τους είναι να οροθετούν φραστικά όρια. Φωνητικά, οι τόνοι πραγµατώνονται ως τονικοί στόχοι, δηλ. ως συγκεκριµένα σηµεία στη δοµή της θεµελιώδους συχνότητας, τα οποία έχουν σταθερή κλιµάκωση ως προς την τιµή της θεµελιώδους συχνότητας (F0) και της ευθυγράµµισης (alignment), η οποία αναφέρεται σε συγκεκριµένες µονάδες που φέρουν τόνους (tone bearing units - TBU). Οι µελωδικοί τόνοι και οι οριακοί τόνοι είναι τονικές κατηγορίες που έχουν υιοθετηθεί από πολλούς ερευνητές και υποστηρίζεται ευρέως ότι απαντούν σε αρκετά γλωσσικά πλαίσια. Οι τόνοι φράσεων, ωστόσο, είναι µία κατηγορία, η ύπαρξη της οποίας έχει έντονα αµφισβητηθεί στη βιβλιογραφία (βλ. π.χ. Ladd 1996). Επιπλέον, όσον αφορά στον επιτονισµό, µελετάται συνήθως στο πλαίσιο της φωνητικής και υπάρχει µακρά παράδοση σε πειραµατικές µελέτες της θεµελιώδους συχνότητας µε στόχο τη µοντελοποίηση. Ορισµένες από τις ποσοτικές µεταβλητές τέτοιων µοντέλων προσδιορίζονται µε όρους βιολογικών και ακουστικών επιδράσεων, όπως η πτώση της υπογλωττιδικής πίεσης κατά την πορεία µίας εκφώνησης (Maeda, 1976) και οι περιορισµοί στην ταχύτητα µε την οποία το φωνητικό σύστηµα µπορεί να εκτελεί αλλαγές στο ύψος της φωνής (π.χ. Sundberg, 1979 Xu & Sun, 2002). Οι παράµετροι άλλων µεταβλητών αποδίδονται αόριστα σε λειτουργικές επίδράσεις, όπως η έµφαση και ο βαθµός έµφασης, όπως παρουσιάζονται π.χ. στο µοντέλο παράλληλης

30 Εισαγωγή κωδικοποίησης και προσέγγισης στόχων (Parallel Encoding and Target Approximation model - PENTA) του Xu και των συνεργατών του (βλ. µεταξύ άλλων, Xu, 2005 Xu & Xu, 2005). Εντούτοις, σε άλλα µοντέλα κάποιες µεταβλητές εναλλάσσονται ελεύθερα, ώστε να βελτιστοποιούν την εφαρµογή του µοντέλου, όπως συµβαίνει µε ορισµένες από τις παραµέτρους του µοντέλου εντολής-απόκρισης (command-response model), που ανέπτυξε ο Fujisaki και οι συνεργάτες του (βλ. µεταξύ άλλων, Fujisaki, 1983, 2004 Fujisaki et al, 2005 Gu et al, 2007). Η σηµασία του επιτονισµού αναγνωρίζεται ευρέως και όσον αφορά τη γλωσσική και φωνητική τεχνολογία, την παθολογία του λόγου και τη φωνιατρική, καθώς και την εφαρµοσµένη γλωσσολογία και τη γλωσσική εκπαίδευση. Στη σύνθεση φωνής, επί παραδείγµατι, η συµβολή του επιτονισµού δεν περιορίζεται µόνο στην καταληπτότητα των τονικών και προσωδιακών διακρίσεων, όπως ο λεξικός τόνος, η έµφαση και τα όρια φράσεων, αλλά έχει αποφασιστική επίδραση στη φυσικότητα ενός συστήµατος συνολικά (για την αξιολόγηση συστηµάτων σύνθεσης φωνής, βλ. µεταξύ άλλων: Monaghan & Ladd, 1990 Van Santen, 1993 Veronis et al., 1998 Tatham & Morton, 2000 Di Cristo et al., 2000 για µία ανασκόπηση παλαιότερων συστηµάτων σύνθεσης φωνής στην Ευρώπη, βλ. Monaghan, 2002). Παρ όλα αυτά, «ο επιτονισµός [...] για πολύ καιρό δεν υπήρξε αντικείµενο γλωσσολογικών ερευνών. Ερευνάτο κυρίως η δοµή της γλώσσας σε γραπτά κείµενα και, κατά συνέπεια, η συντακτική δοµή βρισκόταν στο κέντρο του ενδιαφέροντος. Παρόλο που έγιναν από καιρό σε καιρό κάποιες σηµειώσεις σε διεθνή φαινόµενα, δεν είχε γίνει σοβαρή έρευνα σε αυτό το πεδίο πριν από αυτό τον αιώνα. Αυτή η έλλειψη

Βασικές έννοιες 31 ενδιαφέροντος έχει διαχρονικές επιδράσεις [...]. Παρόλο που ο επιτονισµός υπολογίζεται πλέον στη γλωσσολογική έρευνα, ακόµα τίθεται σε δευτερεύουσα θέση, διότι ο επιτονισµός δε διερευνήθηκε στη γλωσσική θεωρία για µεγάλο διάστηµα» (Von Heusinger, 1999). Μία από τις πιο διαδεδοµένες υποθέσεις για τον επιτονισµό είναι ότι έχει την ιδιαίτερη λειτουργία να εκφράζει τη στάση του οµιλητή (Ladd, 1978). Αυτό απαντάται ευρέως στη βιβλιογραφία. «Το επιτονικό νόηµα τροποποιεί το λεξικό νόηµα µίας πρότασης, προσθέτοντας σε αυτό τη στάση του οµιλητή απέναντι στο περιεχόµενο αυτής της πρότασης (ή µία ένδειξη αυτής της στάσης µε την οποία ο οµιλητής περιµένει τον ακροατή να αντιδράσει) (Pike, 1945). Η συµβολή που έχει ο επιτονισµός είναι να εκφράζει, πάνω και πέρα από τις λέξεις και τις γραµµατικές δοµές που χρησιµοποιούνται, τη στάση του οµιλητή στην κατάσταση στην οποία βρίσκεται (O Connor & Arnold, 1961). Επιπλέον, ο επιτονισµός µπορεί να εκφράσει κοινωνικές στάσεις:... «δεν είναι αυτό που είπε, αλλά ο τρόπος που το είπε!» (Uldall, 1964). Συζητείται ότι η κύρια λειτουργία του επιτονισµού είναι να δένει τα εκφωνήµατα µε το περιεχόµενό τους και ότι αυτό το επιτυγχάνει, δίνοντας διαφορετική µελωδική πραγµάτωση στα στοιχεία ενός εκφωνήµατος που ήταν µέρος του περιεχοµένου και στα στοιχεία που είναι νέα (Baltazani, 2002). ύο εκφωνήµατα προσλαµβάνονται έχοντας διαφορετικό νόηµα. Αυτή η διαφορά νοήµατος, ωστόσο, δεν είναι µία από τις συνθήκες αληθείας. ηλαδή, δεν µπορούµε να βρούµε συνθήκες που θα έκαναν το υποθετικό περιεχόµενο του Α αληθές και αυτό του Β ψευδές. Αυτή η διαφορά νοήµατος έχει να κάνει µε το περικείµενο στο οποίο µπορεί να χρησιµοποιηθεί το κάθε εκφώνηµα. Με άλλα λόγια,

32 Εισαγωγή η µεταβολή του επιτονισµού ενός εκφωνήµατος έχει επίδραση στο ποια περικείµενα αρµόζουν και, έτσι, αποδίδουµε διαφορετικά νοήµατα σε αυτό. Η ιδέα ότι διαφορετικά περικείµενα απαιτούν διαφορετικές µελωδίες της ίδιας πρότασης είναι, βέβαια, πολύ παλαιά και αναµφισβήτητη στη γλωσσολογία (Bolinger, 1965 Halliday, 1967 Jackendoff, 1972 Ladd, 1980, 1996 Gussenhoven, 1984 Selkirk, 1984, 1995 Erteschik-Shir, 1986 Prince, 1986 Rochemont, 1986 Ward, 1988 Pierrehumbert & Hirschberg, 1990 Steedman, 1991 Vallduví, 1990 Roberts, 1996 Vallduví & Engdahl, 1996 Büring, 1999, 1997 Schwarzschild, 1999, µεταξύ άλλων). Ωστόσο, αµφισβητείται εάν αυτή είναι η βασική λειτουργία του επιτονισµού. Ενίοτε, παραδείγµατος χάριν, γίνεται η υπόθεση ότι η έµφαση συµβάλλει από µόνη της στην ερµηνεία των συνθηκών αληθείας, δηλαδή συνεισφέρει ένα νόηµα εκτός από το λεξικό υλικό µε το οποίο πραγµατώνεται. Αυτή η υπόθεση βασίζεται στο ότι υπάρχουν περιπτώσεις, όπου µία επιτονική αλλαγή µπορεί να κάνει διαφορά στις συνθήκες αληθείας (Baltazani, 2002). Έχουν περιγραφεί σύγχρονες θεωρίες όσον αφορά στη σχέση µεταξύ προσωδίας-επιτονισµού, από τη µια πλευρά, και σύνταξηςσηµασιολογίας, από την άλλη, (Rossi et al., 1981 Rossi, 1985 Botinis, 1989). Συνοψίζοντας τις τρεις βασικές ιδέες για το θέµα: Πρώτον, υπάρχει άµεση σχέση µεταξύ της προσωδίας και της σύνταξης, καθώς η προσωδιακή δοµή αντιστοιχεί στη συντακτική (Lea, 1977 Di Cristo, 1981 Paccia-Cooper & Cooper, 1981). εύτερον, η προσωδία είναι αρκετά ανεξάρτητη µε τη δική της δοµή, η οποία, κατά κανόνα, δεν αντανακλά τη συντακτική δοµή (Thorsen, 1980, 1983). Τρίτον, η προσωδία και η σύνταξη δεν βρίσκονται σε παράλληλα επίπεδα, αλλά

Βασικές έννοιες 33 αλληλοσχετίζονται µε έναν αρκετά περίπλοκο τρόπο (Bannert & Thorsen, 1986), µαζί µε τη σηµασιολογική ερµηνεία ενός εκφωνήµατος (Rossi, 1981, 1985). Ωστόσο, η προσωδία µπορεί να εµφανισθεί ανεξάρτητη, χωρίς κανένα ίχνος σχέσης µεταξύ των λέξεων και µείζονα ή ελάσσονα συντακτικά όρια (Botinis, 1989). 1.2.2 Τύποι πρότασης «Εκτός από τις βασικές λειτουργίες των επιµέρους δοµών, όπως η σύνταξη και η έµφαση, η προτασιακή προσωδία αποτελεί καθοριστικό παράγοντα του χαρακτηρισµού και της λειτουργίας της πρότασης ως ένα ενιαίο σύνολο. Η λειτουργία της προσωδίας είναι εµφανέστατη στον προφορικό λόγο, στον οποίο οι ελλειπτικές δοµές της γλώσσας αποτελούν περισσότερο κανόνα παρά εξαίρεση. Παραδοσιακά, µια πρόταση ταξινοµείται κυρίως σύµφωνα µε τη µορφολογική και συντακτική δοµή των λεξικών κατηγοριών που την απαρτίζουν. Οι διαφορετικές κατηγορίες προτάσεων καλούνται «τύποι πρότασης» και αναφέρονται καταρχήν στην λειτουργία της πρότασης σε ένα δεδοµένο περιβάλλον, όπως απόφανση, ερώτηση και προσταγή. Ωστόσο, η αντιστοιχία µεταξύ προτασιακών τύπων και προτασιακών λειτουργιών δεν είναι κατά κανόνα ένα-προς-ένα, αλλά ένα-προς-πολλά, τουλάχιστον σύµφωνα µε µορφολογικά και συντακτικά κριτήρια.» (Μποτίνης, 2009). Οι τύποι πρότασης ταξινοµούνται παραδοσιακά, βάσει της γραµµατικής, σύµφωνα µε τις επικοινωνιακές λειτουργίες. «Ο οµιλητής καλύπτει γλωσσικά τρεις κύριες επικοινωνιακές του ανάγκες, οι οποίες αντιστοιχούν σε τρεις γλωσσικές λειτουργίες: να πληροφορήσεις γενικώς για κάτι (απόφανση), να ζητήσει πληροφορίες (ερώτηση) και, τέλος, να

34 Εισαγωγή ζητήσει από τον συνοµιλητή ή από ένα τρίτο πρόσωπο να κάνει κάτι, δίνοντας ο ίδιος εντολές, εκφράζοντας παράκληση κ.λπ. (προσταγή / παράκληση). Για την πραγµάτωση των αναγκών αυτών, ο οµιλητής έχει στη διάθεσή του τρεις τύπους προτάσεων: τις αποφαντικές προτάσεις, τις ερωτηµατικές προτάσεις και τις προστακτικές προτάσεις, µε φανερό τον πρωτοτυπικό συσχετισµό του κάθε τύπου προτάσεων µε τις αντίστοιχες λειτουργίες: αποφαντικές προτάσεις απόφανση, ερωτηµατικές προτάσεις ερώτηση, προστακτικές προτάσεις προσταγή / παράκληση.» (Κλαίρης & Μπαµπινιώτης, 2005). Βέβαια, ο διαχωρισµός αυτός γίνεται αδρά, ως πρώτη γενική κατηγοριοποίηση, καθώς κατά τη γλωσσική πραγµάτωση η δήλωση των επικοινωνιακών λειτουργιών καθίσταται ιδιαίτερα σύνθετη, µε αποτέλεσµα οι τύποι των προτάσεων, ενίοτε, να παρουσιάζουν εφιππεύσεις και να συγχέονται. Η απόφανση εδώ λαµβάνεται ως αρχετυπικός τύπος πρότασης, δεδοµένου ότι πραγµατώνεται γλωσσικά και, ειδικότερα, φωνητικά µε τον πιο ουδέτερο τρόπο από κάθε άλλο τύπο πρότασης. Εν γένει, άλλωστε, αποτελεί τη βάση περιγραφής και ανάλυσης της γλώσσας, ως πρώτο σηµείο αναφοράς. Με την απόφανση, ο οµιλητής πληροί τη στοιχειώδη επικοινωνιακή του ανάγκη να παράσχει πληροφορίες και να αναφερθεί σε πράγµατα και καταστάσεις που θεωρεί αληθή, σε µεγαλύτερο ή µικρότερο βαθµό. Ο οµιλητής, µε αυτό τον τρόπο, µπορεί να εκφράζει τη στάση του για το περιεχόµενο του µηνύµατός του, είτε ως προς τη βεβαιότητά του για αυτό που λέει είτε ως προς την αναγκαιότητα πραγµατοποίησής του

Υπόβαθρο για την προσωδία των προτάσεων 35 (τροπικότητα). Παράλληλα, µπορεί να εκφράζει ένα ευρύ φάσµα συναισθηµάτων (θυµό, θαυµασµό, ειρωνία κ.ά.) (Κλαίρης & Μπαµπινιώτης, 2005). Η ερώτηση διατυπώνεται, καταρχήν, για να ζητήσει ο οµιλητής πληροφορίες από τον αποδέκτη του µηνύµατός του. Ωστόσο, ο τύπος της ερωτηµατικής πρότασης µπορεί να χρησιµοποιηθεί για να επιτελέσει και άλλες επικοινωνιακές λειτουργίες, ως ψευδής ερώτηση, δηλώνοντας απόφανση (ρητορική ερώτηση) ή προσταγή-παράκληση (προστακτική ερώτηση). ιακρίνονται δύο είδη ερωτήσεων: ολικής άγνοιας (όταν ο οµιλητής δε γνωρίζει τίποτα και θέλει να µάθει αν µία πληροφορία είναι αληθής ή ψευδής) και µερικής άγνοιας (όταν ζητεί επιπρόσθετες πληροφορίες για κάτι που ήδη γνωρίζει) (Κλαίρης & Μπαµπινιώτης, 2005). Η κατηγορία της επικοινωνιακής λειτουργίας που ορίσθηκε ως προσταγή - παράκληση περιλαµβάνει ένα ευρύ φάσµα τύπων προτάσεων, βάσει των σηµασιολογικών τους αποχρώσεων, οι οποίες διακρίνονται, κατά κύριο λόγο µε τον επιτονισµό. Εδώ εντάσσονται οι λειτουργίες της προτροπής και της παραχώρησης, καθώς και ποικίλες άλλες σηµασιολογικές αποχρώσεις που άπτονται της δεοντικής τροπικότητας. 1.3 Υπόβαθρο για την προσωδία των προτάσεων Σε αυτή την ενότητα παρουσιάζεται σχετική προηγούµενη έρευνα, η οποία αποτελεί τη βάση για αυτή τη µελέτη. Παρουσιάζεται το θεωρητικό υπόβαθρο για την προσωδία προτάσεων σε διάφορες γλώσσες

36 Εισαγωγή (1.3.1), αλλά και πιο ειδικά για την προσωδία προτάσεων της Ελληνικής (1.3.2). 1.3.1 Γενικό υπόβαθρο για την προσωδία των προτάσεων Έχει συχνά υποτεθεί ότι µία από τις πιο βασικές λειτουργίες του επιτονισµού είναι να µεταβιβάζει διαφορετικές προσλεκτικές όψεις ή τρόπους (modes) (Hirst & Di Cristo, 1998). Η τροπικότητα (modality) και σχετικοί όροι, όπως τρόπος (mode, modus) και διάθεση (mood) απαντώνται εναλλακτικά στη διεθνή βιβλιογραφία. Παραδοσιακά, αυτοί οι όροι σχετίζονται, κυρίως, µε µορφολογικές και λεξικές αναπαραστάσεις, ενώ στη σύγχρονη γλωσσολογική θεωρία αναγνωρίζεται ευρέως η συµβολή του επιτονισµού στις διακρίσεις της τροπικότητας. Εποµένως, υποστηρίζεται ότι η διάκριση ανάµεσα στις αποφαντικές και ερωτηµατικές τροπικότητες είναι ένα από τα πιο καθολικά χαρακτηριστικά των επιτονικών συστηµάτων και συχνά αξιώνεται ότι ο επιτονισµός συµβάλλει στην έκφραση άλλων τροπικοτήτων, όπως οι προστακτικές, κλητικές, ευκτικές κ.ά., κατηγορίες οι οποίες σταδιακά παίρνουν την «απόχρωση» αυτού που µερικοί συγγραφείς εκλαµβάνουν ως ξεχωριστή κατηγορία των εκφραστικών λειτουργιών (Hirst & Di Cristo, 1998 Botinis et al., 2003). Υποδηλώνεται, έτσι, ότι ο επιτονισµός µπορεί να έχει γραµµατικές λειτουργίες είτε σε συνδυασµό είτε απουσία συµβατικών γλωσσολογικών αναπαραστάσεων, όπως η µορφολογία και η σύνταξη (Botinis, 1998 Hirschberg & Avesani, 2000). Υπάρχει µία βασική διάκριση ανάµεσα στην τυπολογία των προτάσεων - τουλάχιστον όσον αφορά στα παραδοσιακά µορφολογικά

Υπόβαθρο για την προσωδία των προτάσεων 37 και συντακτικά κριτήρια - και στην λειτουργικότητα των προτάσεων. Μία πρόταση µπορεί να έχει µία διακριτή τυπολογική µορφή, όπως αποφαντική, ερωτηµατική και προστακτική, µε την αντίστοιχη λειτουργία, δηλαδή απόφανση, ερώτηση και προσταγή. Εντούτοις, η σχέση τυπολογίας και λειτουργίας δεν είναι ένα-προς-ένα και, συνεπώς, µία αποφαντική πρόταση µπορεί π.χ. να λειτουργεί ως απόφανση, αλλά και ως ερώτηση. Επί τη απουσία οποιωνδήποτε µορφολογικών ή συντακτικών δεικτών, αυτή η διάκριση θεωρείται ότι βασίζεται στην προσωδιακή και, συγκεκριµένα, στην επιτονική της µορφή. Η παραγωγή διαφόρων τύπων πρότασης συνήθως σχετίζεται τόσο µε τοπικά όσο και µε καθολικά στοιχεία. Οι αποφάνσεις χαρακτηρίζονται, γενικά, από καθολικό επιτονικό χαµήλωµα προς τα δεξιά, που σχετίζεται κυρίως µε τους οριακούς τόνους (ή τονικά όρια) (junctures, boundary tones) και µε αποκλίσεις του τονικού εύρους. Η αρχική κίνηση, δηλαδή η τονική εκκίνηση (tonal onset) στην αρχή της πρότασης είναι συνήθως πιο ψηλή από την τελική κίνηση, δηλαδή το τονικό τελείωµα (tonal offset) στο τέλος της πρότασης. Οι τονικές κορυφές, κυρίως, αλλά και οι τονικές κοιλάδες ολόκληρης της πρότασης βρίσκονται σε κατιούσα µορφή από τα αριστερά προς τα δεξιά. Το γενικό χαµήλωµα προς τα δεξιά αναφέρεται ως τονική κλίση (declination, downdrift, downstep) (Grønnum, 1995 Di Cristo, 1998 Botinis et al., 2001). Συγκριτικά µε τις αποφάνσεις, οι ερωτήσεις σχετίζονται γενικά µε υψηλότερη τονική παραγωγή, που µπορεί να συσχετισθεί µε υψηλότερες τονικές εγγραφές, λιγότερη κλίση ή τελική τονική άνοδο, ξεχωριστά ή συνδυαστικά (Grønnum, 1998 t Hart, 1998 van Heuven & Haan, 2000 Jun & Fougeron, 2000 Botinis et al., 2001).

38 Εισαγωγή 1.3.2 Υπόβαθρο για την προσωδία προτάσεων της Ελληνικής Η ελληνική γλώσσα χρησιµοποιεί ιδιαίτερα τον επιτονισµό, δηλ. τροποποιεί συστηµατικά τη θεµελιώδη συχνόηττα (F0) για να κωδικοποιεί το πραµατολογικό νόηµα. Όσον αφορά στην έρευνα για τον επιτονισµό στα Ελληνικά έχουν υιοθετηθεί διάφορα µοντέλα και προοπτικές, που από τη φύση τους περιλαµβάνουν διαφορετικές αρχές (π.χ. Georgiafendis & Sfakianaki, 2004 Baltazani, 2007). Για την Ελληνική γλώσσα έχουν εξετασθεί κυρίως οι αποφάνσεις και οι ερωτήσεις ολικής και µερικής άγνοιας, ενώ οι προσταγές δεν έχουν µελετηθεί, τουλάχιστον βάσει της βιβλιογραφίας που είναι σε γνώση µας. Όσον αφορά στις αποφάνσεις, και στα Ελληνικά, όπως και σε άλλες γλώσσες, ο επιτονισµός συνδέεται µε τις τονικές οµάδες (stress groups), δηλ. συνήθως παρατηρείται τονική άνοδος στη συλλαβή που φέρει τον λεξικό τόνο, µε κορύφωση στη συλλαβή µετά την τονισµένη, και τονική κάθοδος στο τέλος της τονικής οµάδας (χαµηλό τονικό όριο) (Botinis et al., 2001 Botinis et al., 2005 Chaida, 2008). Όσον αφορά στις ερωτήσεις ολικής άγνοιας, στα Ελληνικά, όπως και σε άλλες γλώσσες (π.χ. Ιταλικά, Ισπανικά, Ρωσικά), αυτές µπορεί να είναι πανοµοιότυπες συντακτικά µε τις αποφάνσεις και να διαφέρουν µόνο ως προς τον επιτονισµό. Οι έρευνες, σχετικά µε τις ερωτήσεις ολικής άγνοιας, που έχουν διεξαχθεί ως τώρα έδειξαν ότι η θέση του τονικού πυρήνα δεν είναι σταθερή, καθώς µπορεί να εµφανίζεται είτε στο ρήµα είτε στην τελευταία λέξη του εκφωνήµατος, ενώ το τονικό όριο φαίνεται πως παρουσιάζει µία χαρακτηριστική κίνηση ανόδου-καθόδου (Baltazani & Jun, 1999 Baltazani, 2007 Botinis et al., 2005 Chaida

Υπόβαθρο για την προσωδία των προτάσεων 39 2008). Οι απόψεις διίστανται ως προς τους λόγους που καθορίζουν τη διττή αυτή τοποθέτηση του τονικού πυρήνα, οι οποίοι αποδίδονται κυρίως σε πραγµατολογικούς παράγοντες, αλλά και σε σηµασιολογικούς και συντακτικούς παράγοντες. Έχει, επίσης, υποστηριχθεί ότι και η µορφολογία µπορεί να παίζει ρόλο σχετικά µε τη θέση του τονικού πυρήνα στις ερωτήσεις ολικής άγνοιας των Ελληνικών, βάσει της ύπαρξης ή της απουσίας ερωτηµατικού δείκτη (όπως π.χ. η ερωτηµατική λέξη µήπως ). Στην περίπτωση απουσίας ερωτηµατικού δείκτη, βρέθηκε πως ο τονικός πυρήνα τίθεται στο ρήµα, το οποίο φέρει τόσο το µορφολογικό όσο και το επιτονικό βάρος της ερώτησης (Baltazani, 2007). Επιπλέον, έχει βρεθεί ότι επίδραση στην επιτονική δοµή της ερώτησης ολικής άγνοιας µπορεί να έχει και η σειρά των όρων της πρότασης. Σε ερωτήσεις χωρίς την ύπαρξη κάποιας ερωτηµατικής λέξης, έχει αναφερθεί ότι, όταν το ρήµα βρίσκεται στην αρχή της πρότασης (Ρ- Υ-Α ή Ρ-Α-Υ), ο τονικός πυρήνας τίθεται πιο σπάνια στο ρήµα (Baltazani, 2007). Γι αυτό θεωρείται ότι η λιγότερο µαρκαρισµένη σειρά όρων για τα Ελληνικά είναι Υ-Ρ-Α, καθώς ο τονικός πυρήνας µπορεί να τεθεί ανεµπόδιστα σε οποιοδήποτε όρο της πρότασης (Keller & Alexopoulou, 2001). Έχει υποστηριχθεί, ωστόσο, ότι µπορεί να υπάρχουν περισσότερες µελωδίες για την ερώτηση ολικής άγνοιας στα Ελληνικά, οι οποίες σχετίζονται µε την επίδραση της επιστηµικής τροπικότητας. (Papazachariou, 1994, 2000, 2004). Όσον αφορά στις ερωτήσεις µερικής άγνοιας, η ερωτηµατική λέξη τίθεται συνήθως στην αρχή του εκφωνήµατος και παράγεται από τον οµιλητή ως η πιο προεξέχουσα λέξη του εκφωνήµατος (Baltazani, 2002). Συνεπώς, στην ερωτηµατική λέξη τίθεται ο τονικός πυρήνας του

40 Εισαγωγή εκφωνήµατος, σε αντίθεση µε τα Αγγλικά και αρκετές ακόµα δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες, στις οποίες ο τονικός πυρήνας των ερωτήσεων µερική άγνοιας συνήθως στην τελευταία λέξη περιεχοµένου (στο δεξί άκρο του εκφωνήµατος), όπως και στις αποφάνσεις (Ladd, 2008). 1.4 Πραγµατολογικό υπόβαθρο των τύπων πρότασης (προθετικότητα) Στα σύγχρονα µοντέλα επιτονισµού, είναι ευρέως αποδεκτή η πραγµατολογική του λειτουργία (Brazil, 1997 Pierrehumbert & Hirschberg, 1990 Wennerstrom, 2001 Wichmann, 2000). Αυτές οι προσεγγίσεις έχουν δείξει ένα διευρυµένο σύνολο λειτουργιών που σχετίζονται µε τον επιτονισµό, οι οποίες µπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε τρία µείζονα πεδία: πληροφοριακές λειτουργίες, λειτουργίες διαχείρισης συνοµιλίας και λειτουργίες δόµησης σχέσεων (Pickering, 2009). εδοµένη είναι και η πραγµατολογική υπόσταση των τύπων πρότασης και του επιτονισµού τους, συνακόλουθα. «Οι τύποι της πρότασης εντάσσονται σε ένα ευρύ πεδίο διαφορετικών περιβαλλόντων, τα οποία διαµορφώνουν την λειτουργία και τη σηµασία της στα συγκεκριµένα περιβάλλοντα. Έτσι, η επίδραση διαφορετικών περιβαλλόντων και πραγµατολογικών διακρίσεων στην λειτουργία της πρότασης εντάσσεται σε λειτουργικές διακρίσεις των τύπων της πρότασης. Εντούτοις, η προτασιακή προσωδία µπορεί να φέρει πραγµατολογικές διακρίσεις της πρότασης, οι οποίες λειτουργούν συνδυαστικά µε τους τύπους της πρότασης, και αποδίδουν τις πολλαπλές λειτουργίες της. Συνεπώς, η κάποιο κατά τρόπο καθιερωµένη υπόθεση «µία πρόταση µπορεί να έχει

Πραγµατολογικό υπόβαθρο των τύπων πρότασης (προθετικότητα) 41 διαφορετικές σηµασίες σε διαφορετικά περιβάλλοντα» είναι µία υπεραπλουστευµένη προσέγγιση, καθώς η προσωδιακή δοµή µιας πρότασης µπορεί να είναι διαφορετική σε διαφορετικά περιβάλλοντα, οπότε δεν πρόκειται για µία και την αυτή πρόταση» (Μποτίνης, 2009). Η ερµηνεία ενός εκφωνήµατος σε ένα δεδοµένο περικείµενο, δηλ. η πραγµατολογία του επιτονισµού, καθώς και η σχέση του επιτονισµού µε το επιδιωκώµενο νόηµα, στο ευρύ πλαίσιο της θεωρίας των πράξεων λόγου (speech act theory, βλ. Searle 1969, 1976, 1979), έχει επίσης προκαλέσει σηµαντικό ενδιαφέρον στην µελέτη του επιτονισµού. Από πραγµατολογικής απόψεως, οι τύποι πρότασης σχετίζονται µε τα προσλεκτικά ενεργήµατα (illocutionary acts). Το επιδιωκόµενο προσλεκτικό ενέργηµα, στο οποίο αποσκοπεί κανείς, παράγοντας ένα εκφώνηµα, είναι γνωστό ως προσλεκτική (ή ελλεκτική) ισχύς (illocutionary force) ενός εκφωνήµατος. εν υφίσταται επικοινωνία χωρίς προσλεκτική ισχύ (Cruse, 2000). Το προσλεκτικό ενέργηµα είναι µία πλήρης λεκτική πράξη (speech act), που συντελείται σε ένα τυπικό εκφώνηµα, το οποίο απαρτίζεται από: (α) την παράδοση του προθετικού περιεχοµένου ενός εκφωνήµατος και (β) µία συγκεκριµένη προσλεκτική ισχύ, µε την οποία ο οµιλητής ισχυρίζεται, προτείνει, απαιτεί, υπόσχεται και βεβαιώνει (Searle & Vanderveken, 1985). Με την έννοια των προσλεκτικών ενεργηµάτων σχετίζεται και η έννοια των συνεπειών ή επιδράσεων, που αυτά τα ενεργήµατα έχουν στις πράξεις, σκέψεις ή αντιλήψεις κ.τ.λ. των ακροατών. Τα προσλεκτικά ενεργήµατα επιτελούνται χαρακτηριστικά µε την εκφώνηση ήχων ή µε την επισήµανση διακριτικών σηµείων. ηλαδή,

42 Εισαγωγή αφ ενός, οι ήχοι ή τα διακριτικά σηµεία που δηµιουργεί κάποιος θεωρείται ότι έχουν νόηµα και, αφ ετέρου, θεωρείται ότι κάποιος εννοεί κάτι κατά την εκφώνηση αυτών των ήχων ή των σηµείων. Τα προσλεκτικά ενεργήµατα µπορούν να κωδικοποιηθούν µε λεξικά και γραµµατικά στοιχεία, σε συνδυασµό µε προσωδιακές συσχετίσεις. Για την ακρίβεια, η προσωδία διαδραµατίζει έναν πολύ σηµαντικό ρόλο στην πραγµάτωση των προσλεκτικών ενεργηµάτων, καθώς σε ορισµένες γλώσσες (όπως τα Ελληνικά) µπορούν σε ορισµένες περιπτώσεις να κωδικοποιηθούν µόνο µε τα προσωδιακά χαρακτηριστικά. Ωστόσο, δεν έχει ερευνηθεί ιδιαίτερα η αναγνώριση των προσλεκτικών ενεργηµάτων µόνο βάσει του επιτονικού τους προτύπου και της προσωδίας. Μπορεί η απόφανση να είναι η τυπική χρήση της γλώσσας, αλλά υπάρχουν πολλές διαφορετικές προθέσεις, που µπορούν να κωδικοποιηθούν ως λεκτικές πράξεις, όπως οι παρακλήσεις, ερωτήσεις, προσταγές, υποσχέσεις, ευχές κ.ο.κ. Η συγκεκριµένη διατριβή, ωστόσο, επικεντρώνεται στις αποφάνσεις, τις ερωτήσεις και τις προσταγές. Η απόφανση θεωρείται, καταρχήν, ένα προσλεκτικό ενέργηµα που έχει το θετικό προσλεκτικό στοιχείο να λέει κανείς ότι ορισµένες καταστάσεις είναι αληθείς. Η ερώτηση θεωρείται, καταρχήν, ένα προσλεκτικό ενέργηµα που έχει το κατευθυντήριο προσλεκτικό στοιχείο να επιδιώκει να κάνει τον αποδέκτη να δώσει πληροφορίες. Η προσταγή θεωρείται, καταρχήν, ένα προσλεκτικό ενέργηµα που έχει το κατευθυντήριο προσλεκτικό στοιχείο να κάνει κάποιον να κάνει ή να µην κάνει κάτι (Crystal, 1985 Hartmann & Stork, 1972).

1.5 Βασικές αρχές για την έµφαση Βασικές αρχές για την έµφαση 43 Στην καθηµερινή επικοινωνία, τα εκφωνήµατα µπορούν να εκληφθούν ως απαντήσεις σε ερωτήσεις ή σε πιθανές ερωτήσεις. Έτσι, ο οµιλητής θέλει να µεταφέρει κάποιες πληροφορίες που ο ακροατής υποτίθεται ότι δε γνωρίζει. Οι πληροφορίες που ήδη µοιράζονται ο οµιλητής και ο ακροατής αναφέρονται ως προϋπόθεση (presupposition) και οι πληροφορίες που θέλει ο οµιλητής να δώσει στον ακροατή ως έµφαση (focus) (Chomsky, 1970 Jackendoff, 1972). Η έµφαση µπορεί να χαρακτηρισθεί ως «ένας όρος που χρησιµοποιείται από τους γλωσσολόγους σε µία διµερή ανάλυση των προτάσεων, ο οποίος κάνει διάκριση ανάµεσα σε πληροφορίες που υποθέτουν οι οµιλητές και σε εκείνες που βρίσκονται στο κέντρο (ή στην εστία ) του επικοινωνιακού τους ενδιαφέροντος η έµφαση κατ αυτή την έννοια αντιτίθεται στην προϋπόθεση. Η αντίθεση ανάµεσα στις δεδοµένες και στις νέες πληροφορίες είναι µία ανάλογη διάκριση.» (Crystal, 1985). Σχετικές έννοιες µε την προϋπόθεση και την έµφαση είναι το θέµα (theme) και το ρήµα (rheme) (Daneš, 1960), [±αναφερθέν] ([±mentioned]) (Vanderslice & Ladefoged, 1972) και [±υπογράµµιση] ([±highlighting]) (Bolinger, 1972). Ο Rossi (Rossi, 1981) διακρίνει ανάµεσα στο θέµα και στο ρήµα, την πραγµατολογική οργάνωση µίας πρότασης σε δοσµένη και νέα πληροφορία ( au plan énontiatif ), και θέµα (topic) και σχόλιο (comment), τη σηµασιο-συντακτική οργάνωση µίας πρότασης σε κάτι για το οποίο µιλάει κάποιος και τι λέει κάποιος για αυτό ( au plan logico-semantique ), µία διάκριση µείζονος σηµασίας, όταν δύο επίπεδα δε συµπίπτουν (Botinis, 1989). Η έµφαση και σχετικοί όροι, όπως πυρήνας (nucleus) και προτασιακός τόνος

44 Εισαγωγή (sentence stress), έχουν γίνει αντικείµενα εκτεταµένης έρευνας και τα αποτελέσµατα καταδεικνύουν τόσο τοπική, όσο και καθολική πραγµάτωση (π.χ. Bruce, 1977 Pierrehumbert, 1980 Gårding et al., 1982 Botinis, 1989 Hirst & Di Cristo, 1998, µεταξύ άλλων). Σε γενικές γραµµές, µπορούν να προσδιορισθούν δύο βασικές λειτουργίες που σχετίζονται µε τη γλωσσική δοµή: η βαρύτητα και η οµαδοποίηση. Η βαρύτητα συνδέεται µε τη διπλή όψη του προσκηνίου (foregrounding) και του παρασκηνίου (backgrounding), ενώ η οµαδοποίηση καλύπτει τη συνοχή και τη σήµανση ορίων. Η ίδια προσωδιακή λειτουργία βαρύτητα ή οµαδοποίηση µπορεί να προσδιορισθεί για διαφορετικά προσωδιακά πεδία: συλλαβή, τονική οµάδα (ή πους), προσωδιακή λέξη, προσωδιακή φράση, προσωδιακό εκφώνηµα και παράγραφος οµιλίας (Bruce & Granström, 1993). Εδώ εµπίπτει και όρος πληροφoριακή δοµή (information structure), ο οποίος αναφέρεται στο διαχωρισµό ενός εκφωνήµατος σε µέρη, όπως παλαιά-νέα πληροφορία, έµφαση-υπόβαθρο, θέµα-ρήµα. ιαφορετικές διαιρέσεις πληροφοριακής δοµής µίας αλληλουχίας έχουν ως αποτέλεσµα διαφορετικές πραγµατολογικές ερµηνείες: η αλληλουχία (εκφώνηµα) µε µία συγκεκριµένη διαίρεση µπορεί να είναι εύστοχη σε ένα ορισµένο περικείµενο, αλλά άστοχη σε άλλο (Baltazani, 2006). Σύµφωνα µε τον Gussenhoven (Gussenhoven, 2008), µπορούν να αναγνωρισθούν τρεις διαστάσεις. Πρώτον, υπάρχει ο προσδιορισµός του στοιχείου σε έµφαση, του στοιχείου στο οποίο τίθεται εµφατικό νόηµα. Προφανώς, αυτή η διάσταση σχετίζεται µε τη διάκριση µεταξύ ευρείας και περιορισµένης έµφασης (Ladd, 1980). εύτερον, υπάρχουν εµφατικά νοήµατα από µόνα τους, τα οποία αναφέρονται και ως τύποι

Βασικές αρχές για την έµφαση 45 έµφασης (Dik et al., 1980 Gussenhoven, 2006). εδοµένου ότι τα διαφορετικά εµφατικά νοήµατα εκφράζονται µε διαφορετικούς τρόπους, η τρίτη και τελευταία διάσταση είναι η έκφραση της έµφασης, τα δοµικά µέσα, µε τα οποία κωδικοποιείται η έµφαση. Καθένα από τα µέρη της πληροφοριακής δοµής έχει διακριτές προσωδιακές πραγµατώσεις, δηλ. εκφωνείται µε χαρακτηριστικές µελωδίες. Είναι γνωστό και αναµφισβήτητο, όπως προαναφέρθηκε, ότι διαφορετικά περικείµενα απαιτούν και διαφορετικές µελωδίες µίας ορισµένης πρότασης (µεταξύ πολλών άλλων: Bolinger, 1958 Halliday, 1967 Jackendoff, 1972 Ladd, 1980, 1996 Gussenhoven, 1984 Selkirk, 1984, 1995 Erteschik-Shir, 1986 Prince, 1986 Rochemont, 1986 Ward, 1988 Pierrehumbert & Hirschberg, 1990 Steedman, 1991 Vallduví, 1990 Roberts, 1996 Vallduví & Engdahl, 1996 Büring, 1997, 1999, 2003 Schwarzschild, 1999). Από τη σκοπιά του ακροατή, επί τη απουσία περικειµένου, η αναµφίβολη γνώση της σχέσης µεταξύ πληροφοριακής δοµής και επιτονισµού βοηθάει τον ακροατή να ανακτήσει το περικείµενο των εκφωνηµάτων, αποκωδικοποιώντας τις διαφορετικές µελωδικές πραγµατώσεις (Baltazani, 2006). Στη δεκαετία του 1990, έγιναν αρκετές προτάσεις για την περιγραφή της πληροφοριακής δοµής των εκφωνηµάτων, µέσω της δήλωσής της µε τον επιτονισµό και τη σειρά των όρων της πρότασης (π.χ. Steedman, 1991, 2000 Vallduví, 1992 Büring,1997, 1999, 2003). Αυτά τα µοντέλα, που συνήθως εξετάζουν γερµανικές και ρωµανικές γλώσσες, δείχνουν ότι το απλό δισδιάστατο µοντέλο έµφασης-υποβάθρου που υπήρχε µέχρι τότε δεν ήταν επαρκές. Έτσι, έκαναν πιο λεπτές διακρίσεις εντός αυτών των δύο ευρέων κατηγοριών, παρέχοντας έτσι τη

46 Εισαγωγή δυνατότητα να προβλέπεται η επιτονική δοµή των εκφωνηµάτων, καθώς και ποια περικείµενα προκαλούν διαφορετικές ερµηνείες αυτών των µελωδικών πραγµατώσεων. Τυπολογικές µελέτες, όπως η έρευνα του Vallduví, έδειξαν ότι σε διαφορετικές γλώσσες, οι παλαιές και οι νέες πληροφορίες κωδικοποιούνται µε διαφορετικό τρόπο γλωσσικά, όχι µόνο ως προς τον επιτονισµό, αλλά και ως προς τη µορφολογία και τη σύνταξη. Ένα µοντέλο πληροφοριακής δοµής µίας ορισµένης γλώσσας µάς δίνει τη δυνατότητα να προβλέψουµε το περικείµενο, στο οποίο χρησιµοποιούνται συγκεκριµένος επιτονισµός και συγκεκριµένες µορφολογικές ή συντακτικές δοµές. Πόσες κατηγορίες πληροφοριακών δοµών χρειάζονται διαγλωσσικά είναι µία εµπειρική ερώτηση και πρέπει να απαντάται ανά γλώσσα. Η νέα πληροφορία συχνά κωδικοποιείται στις διάφορες γλώσσες µέσω της έµφασης. Ο όρος έµφαση (focus) παρουσιάζει ένα ευρύ φάσµα εννοιολογικών αποχρώσεων ως προς τη χρήση του στη βιβλιογραφία: έχει χρησιµοποιηθεί για να αναφερθεί στην πραγµατολογική έννοια της νέας πληροφορίας και το διαχωρισµό µίας πρότασης σε τµήµα έµφασης και τµήµα υποβάθρου (βλ. µεταξύ άλλων, Erteschik-Shir, 1986 Prince, 1986 Rochemont, 1986 Ward, 1988 Vallduví, 1992 Büring, 1999 Roberts, 1996), στην προσωδιακή έννοια ενός προεξέχοντος µελωδικού τόνου (Pierrehumbert, 1980 Pierrehumbert & Hirschberg, 1990 Ladd, 1980, 1996, µεταξύ άλλων), στη συντακτική έννοια του εµφατικού µαρκαρίσµατος (F-marking) των συστατικών, καθώς αποτελούν µέρος ενός δείκτη φράσης (phrase marker) (βλ. Selkirk, 1984, 1995 Rochemont, 1986), ή στη

Βασικές αρχές για την έµφαση 47 σηµασιολογική ερµηνεία εµφατικά µαρκαρισµένων συστατικών (βλ. Rooth, 1992, µεταξύ άλλων). Μια τέτοια αµφισηµία δεν αποτελεί έκπληξη, δεδοµένου ότι συνήθως αυτές οι έννοιες είναι απλά διαφορετικές όψεις του ίδιου φαινοµένου, όπως αυτό πραγµατώνεται στις διάφορες συνιστώσες της γραµµατικής. Ωστόσο, η παλαιά ή δεδοµένη πληροφορία, δεν έχει µία τόσο σταθερή πραγµάτωση. Ως προς την προσωδία, µπορεί να πραγµατώνεται ως υποτονισµένο (de-accented) φωνητικό υλικό ή µε ειδικό θεµατικό επιτονισµό (topic intonation). Ως προς τη σύνταξη, µπορεί να εκθλίβεται ή να µετακινείται σε µία περιφερειακή θέση. Η σηµασιολογική συµβολή των θεµάτων έχει τυποποιηθεί µε διαφορετικούς τρόπους (βλ Büring, 1997). Η συνιστώσα της έµφασης µπορεί, σύµφωνα µε την ορολογία του Ladd, να είναι εκτετεµένη (broad) ή περιορισµένη (narrow), ανάλογα µε το µέγεθος (Ladd, 1980). Η µεταβολή ανάµεσα στην ευρεία και την περιορισµένη έµφαση είχε νωρίτερα συζητηθεί µε τον όρο κανονικός τόνος (normal stress) για την ευρύτερη περίπτωση και διαφοροποιητικός τόνος (contrastive stress) -όπως η αναλογία stress και accent (Newman, 1946 Chomsky & Halle, 1986 Bresnan, 1971, 1972). Αντίθετα, ο Bolinger τόνισε ότι όλες οι τοποθετήσεις τόνων έχουν σηµασία και ότι είναι αδύνατο να χαραχθεί διαχωριστική γραµµή µεταξύ των κανονικών και των διαφοροποιητικών τόνων (Bolinger, 1972 Schmerling, 1974). Από αυτή τη σκοπιά, όλες οι νέες πληροφορίες αναµφίβολα συµπίπτουν µε άλλες πληροφορίες (Gussenhoven, 2006, 2008). Όπως υποστηρίχθηκε από τον Gussenhoven, µία διάσταση του νοήµατος που εκφράζεται µέσω των τόνων σε προτασιακό επίπεδο

48 Εισαγωγή αφορά στο µέγεθος της συνιστώσας της έµφασης, που εκφράζεται µε επιτονική αποδυνάµωση. Η σηµασιολογία θα φαινόταν να συνδέεται µε πολλαπλές διακρίσεις: υπόβαθρο έναντι νέας πληροφορίας, επέκταση έναντι διόρθωσης, επακολουθητικός έναντι µη επακολουθητικού (eventive, non-eventive) και σαφές έναντι ενδεχόµενου (Gussenhoven, 2006, 2008). Στα Ελληνικά, οι ακουστικές συσχετίσεις της έµφασης περιλαµβάνουν µία διεύρυνση του τοπικού τονικού εύρους, που σχετίζεται µε την τονισµένη συλλαβή της εστιαζόµενης λέξης, σε συνδυασµό µε µία συµπίεση της καθολικής τονικής δοµής. Αυτή η συµπίεση επιπεδώνεται αρκετά, αλλά µπορεί να παρουσιάζεται ακόµα και σε υλικό πριν από την έµφαση (Botinis, 1982, 1989, 1998 Botinis et al., 2000). Η διάρκεια και η ένταση µπορούν επίσης να συσχετίζονται µε την έµφαση και την ποιότητα των φωνηέντων, τροποποιώντας τη δοµή των διαµορφωτών (formants) και διευρύνοντας τον ακουστικό χώρο του φωνήεντος της τονισµένης συλλαβής σε έµφαση (Botinis et al., 1995 Fourakis et al., 1999). Γενικότερα, έχει βρεθεί ότι η έµφαση συνήθως έχει τόσο τοπικές όσο και καθολικές ακουστικές συσχετίσεις σε πολλές γλώσσες, µεταξύ των οποίων και τα Ελληνικά (Botinis, 1989, 2003 Botinis et al., 1999, 2001 Hirst & Di Cristo, 1998). Σε µία µελέτη για την τονική αντίληψη των Ελληνικών και των Σουηδικών, όπου τροποποιήθηκαν και ανασυντέθηκαν οι τονικές συσχετίσεις των εµφατικών παραγωγών, και οι τοπικές και οι καθολικές συσχετίσεις έδειξαν σηµαντικές επιδράσεις στην αντίληψη της έµφασης (Botinis et al., 2000). Εποµένως, η έµφαση,

Υπόβαθρο για την αντίληψη των προτάσεων 49 εκτός από άλλους γραµµατικούς δείκτες, έχει σταθερές φωνητικές συσχετίσεις και στην παραγωγή και στην αντίληψη (Botinis et al., 2000). 1.6 Υπόβαθρο για την αντίληψη των προτάσεων Γενικά, παρόλο που η έρευνα για την παραγωγή του επιτονισµού και ποικίλων επιµέρους προσωδιακών χαρακτηριστικών είναι ιδιαίτερα πλούσια, η έρευνα για την αντίληψη του επιτονισµού είναι σχετικά πιο περιορισµένη. Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, φαίνεται πως οι ερευνητές στρέφονται περισσότερο στη µελέτη της αντίληψης διαφόρων προσωδιακών χαρακτηριστικών, µε τη χρήση φυσικών εκφωνηµάτων, αλλά και µε τη χρήση συνθετικής φωνής, που γνωρίζει σηµαντική ανάπτυξη τις τελευταίες δεκαετίες (π.χ. Thorsen, 1980 Grabe et al, 2003 Xu, 2004 Knight, 2008 Chuenwattanapranithi et al., 2008 κ.ά.). Η αντίληψη της προφορικής γλώσσας µπορεί να θεωρηθεί µία διεργασία που διεξάγεται σε ορισµένα διαδοχικά και ταυτόχρονα επίπεδα. Οι ακουστικές, φωνητικές, φωνολογικές, συντακτικές και σηµασιολογικές διεργασίες διαµορφώνουν µία ιεραρχία, αλλά και αποφάσεις από ανώτερα επίπεδα αντροφοδοτούνται επίσης για να διορθώσουν ή να επαληθεύσουν αβέβαιες αποφάσεις σε κατώτερα επίπεδα και για να οικοδοµήσουν την τελική αντίληψη (Studdert- Kennedy & Hadding, 1973). Σχετικά πειράµατα, που έγιναν αρκετά χρόνια πριν (π.χ. Warren, 1970), περιγράφουν τον έλεγχο που ασκείται από αποφάσεις ανώτερων ή κατώτερων επιπέδων, ενώ ο µερικός καθορισµός της φωνητικής δοµής από φωνολογικούς και συντακτικούς κανόνες υποστηρίζεται πρόθυµα από κάποιους γλωσσολόγους (π.χ.

50 Εισαγωγή Chomsky & Halle, 1968). Έκτοτε, αρκετές µελέτες αµφισβήτησαν αυτή την άποψη, καθώς ήδη από παλαιότερα χρόνια (π.χ. Ladefoged & McKinney, 1963 Allen, 1971), επί παραδείγµατι, ερευνητές απέδειξαν πειραµατικά ότι µία λέξη που γίνεται αντιληπτή «πιο δυνατά», σχετίζεται περισσότερο µε τη βαρύτητα που παίρνει βάσει του λεξικού τόνου και του επιτονισµού, αλλά και την τροποποίηση της έντασης και της διάρκειας συγκεκριµένων ήχων. Ο οµιλητής δοµεί τα εκφωνήµατα πολύ ξεκάθαρα, µε την οµαδοποίηση των λέξεων σε φράσεις. Με αυτό τον τρόπο, διευκολύνει τον ακροατή να ανακτήσει το νόηµα των εκφωνηµάτων και την πρόθεση του οµιλητή. Για αυτό το σκοπό, ο οµιλητής χρησιµοποιεί, µεταξύ άλλων, υπερτεµαχιακές ενδείξεις (suprasegmental cues), όπως είναι ο επιτονισµός, οι παύσεις και η προ-τελική επιµήκυνση (prefinal lengthening) των ήχων της οµιλίας (de Pijper & Sanderman,1994). Όσον αφορά στον επιτονισµό, διαδραµατίζει πρωτεύονται ρόλο για την επίτευξη ποικίλων αντιληπτικών διακρίσεων. Συγκεκριµένα, ελλείψει όλων των άλλων λεξικών πληροφοριών, η διάκριση µεταξύ των τύπων πρότασης θεωρείται ότι στηρίζεται στην προσωδιακή δοµή, κυρίως για γλώσσες όπως τα Ελληνικά, τα Ιταλικά και τα Ρωσικά. Ο επιτονισµός έχει βρεθεί ότι συνεισφέρει σηµαντικά στην αντίληψη της διάκρισης µεταξύ απόφανσης και ερώτησης ολικής άγνοιας, ειδικότερα, σε αρκετές γλώσσες (Chaida, 2008 Chaida et al., 2009 Makarova, 2001 Studdert-Kennedy & Hadding, 1973 Thorsen, 1980). Σύµφωνα µε τη βιβλιογραφία, είναι γνωστή η αποφασιστική σηµασία που έχει το τελευταίο τµήµα που αναφέρεται µε τους όρους τονική ολίσθηση (terminal glide) ή τονικό/προσωδιακό όριο (tonal/prosodic

Υπόβαθρο για την αντίληψη των προτάσεων 51 boundary) της επιτονικής δοµής της πρότασης (Studdert-Kennedy & Hadding, 1973), καθώς έχει βρεθεί ότι, παρόλο που τονικές ενδείξεις (tonal cues) για τους τύπους πρότασεις βρίσκονται διάσπαρτες στο σύνολο των εκφωνηµάτων, η τελευταία τονισµένη συλλαβή και οι ακόλουθες άτονες αποτελούν επαρκείς ενδείξεις για την αντίληψη (Thorsen, 1980).

2 Παραγωγή των τύπων πρότασης Σε ένα πρώτο επίπεδο διερευνάται η παραγωγή των τύπων πρότασης των Ελληνικών. Συγκεκριµένα, διεξήχθησαν δύο πειράµατα παραγωγής, µε βάση απλές προτάσεις (Ενότητα 2.1) και, στη συνέχεια, µε βάση πιο σύνθετες προτάσεις (Ενότητα 2.2). 2.1 Επιτονική δοµή απλών προτάσεων Αρχικά, εξετάζεται η παραγωγή απλών προτάσεων των Ελληνικών. Στόχος της πειραµατικής µεθοδολογίας αυτής της ενότητας είναι ο προσδιορισµός της επιτονικής δοµής των τεσσάρων βασικών τύπων πρότασης των Ελληνικών: της απόφανσης, της ερώτησης ολικής άγνοιας, της ερώτησης µερικής άγνοιας και της προσταγής. Λαµβάνεται ως υποθετική βάση η άποψη ότι ο κάθε τύπος πρότασης έχει µια διακριτή επιτονική δοµή, η οποία χαρακτηρίζεται από τον τύπο και τη θέση του τονικού πυρήνα και του τονικού ορίου (Baltazani, 2002 Botinis et al., 2000 Botinis et al., 2005 Chaida 2007). Με την ακουστική ανάλυση του συγκεκριµένου φωνητικού, υλικού διερευνώνται τα επιτονικά χαρακτηριστικά του κάθε τύπου πρότασης, ώστε να προσδιορισθεί η διακριτή αυτή επιτονική δοµή που ξεχωρίζει τον κάθε τύπο πρότασης. Επιπρόσθετα, µελετάται η επίδραση της έµφασης και της άρνησης στον επιτονισµό των τύπων πρότασης. Τίθεται το ερώτηµα εάν και κατά πόσο η τοποθέτηση έµφασης σε κάποιο στοιχείο της πρότασης αλλοιώνει

Επιτονική δοµή απλών προτάσεων 53 τη διακριτή επιτονική δοµή του τύπου πρότασης. Παράλληλα, εξετάζονται και αυτά καθεαυτά τα επιτονικά χαρακτηριστικά της λειτουργίας της έµφασης και της άρνησης. 2.1.1 Μεθοδολογία πειράµατος παραγωγής απλών προτάσεων Στο πρώτο πείραµα παραγωγής ζητήθηκε από δέκα οµιλητές µε µητρική γλώσσα τα Ελληνικά των Αθηνών, πέντε γυναίκες και πέντε άνδρες στη δεκαετία των είκοσι ετών, να διαβάσουν µεγαλόφωνα επιλεγµένο corpus προτάσεων. Το περικείµενο για το κάθε εκφώνηµα διαβαζόταν από τη συγγραφέα πριν εκφωνηθεί η πρόταση-στόχος σε διαλογική µορφή, ώστε να προκληθεί η επιθυµητή παραλλαγή των τύπων πρότασης. Χρησιµοποιήθηκε η ίδια βασική πρόταση, µε σύνταξη Υποκείµενο- Ρήµα-Αντικείµενο (Υ-Ρ-Α), για να δηµιουργηθούν οι τέσσερις διαφορετικοί τύποι πρότασης: απόφανση, ερώτηση ολικής άγνοιας, ερώτηση µερικής άγνοιας και προσταγή. Η καθεµία από τις τέσσερις προτάσεις που προέκυψαν διασταυρώθηκε µε άρνηση και έµφαση στο υποκείµενο, στο ρήµα και στο αντικείµενο. Για καθεµία από αυτές τις προτάσεις προηγήθηκε διαφορετικό περικείµενο, µε σκοπό να προκαλέσει τους οµιλητές να παραγάγουν διαφορετική προσωδία για κάθε περιεχόµενο. Το τελικό corpus περιλάµβανε 20 εκφωνήµατα ανά

54 Παραγωγή των τύπων πρότασης οµιλητή και, συνεπώς, 200 εκφωνήµατα συνολικά (4 τύποι πρότασης Χ 5 παραλλαγές-τροπικότητες Χ 10 οµιλητές) 3. Η λίστα των προτάσεων του τεστ και τα περικειµενικά πλαίσια δίνονται στον Πίνακα 1. Το φωνητικό υλικό ηχογραφήθηκε σε ήσυχο δωµάτιο, απευθείας σε δίσκο ηλεκτρονικού υπολογιστή µε κοινό µικρόφωνο συνδεδεµένο σε θύρα USB του ηλεκτρονικού υπολογιστή. Κατά τις ηχογραφήσεις, διατηρήθηκε απόσταση 10 cm µεταξύ του µικροφώνου και του στόµατος του οµιλητή. Οι ηχογραφήσεις και η φωνητική ανάλυση έγιναν µε το πρόγραµµα WaveSurfer. Ελήφθησαν τονικές µετρήσεις (F0) σε τρία σηµεία ανά συλλαβή (αρχή, µέση και τέλος). Επανασυνδέθηκε µια αδρή προσέγγιση κάθε τονικού κοµµατιού βάσει αυτών των µετρήσεων σε γραφήµατα των προγραµµάτων StatView και Excel, ώστε να διευκολυνθούν οι συγκρίσεις µεταξύ τύπων πρότασης και οµιλητών. Η στατιστική ανάλυση διεξήχθη µε τα προγράµµατα StatView και Statgraphics. 3 Αρχικά συνελέγη µία βάση µε µεγάλο αριθµό ηχογραφήσεων (10 οµιλητές Χ 10 επαναλήψεις Χ 4 τύποι πρόταση Χ 5 παραλλαγές), από την οποία αντλήθηκε φωνητικό υλικό για όλα τα πειράµατα της παρούσας διατριβής, µε επιλογή των πιο χαρακτηριστικών περιπτώσεων, ανάλογα µε τις ανάγκες του κάθε πειράµατος.

Επιτονική δοµή απλών προτάσεων 55 Πίνακας 1. Υλικό των πειραµατικών προτάσεων και περικειµενικά πλαίσια. Τύπος πρότασης Περικειµενικό πλαίσιο Πρόταση-στόχος 1.0 Απόφανση Τι γίνεται; Ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια. 1.1 Απόφανση: [άρνηση] Τι πρόβληµα υπάρχει; Ο Μανώλης δε µαζεύει λεµόνια. 1.2 Απόφανση: [έµφαση]υποκ. Ποιος µαζεύει λεµόνια; Ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια. 1.3 Απόφανση: [έµφαση]ρήµα Ο Μανώλης δε µαζεύει λεµόνια; Ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια. 1.4 Απόφανση: [έµφαση]αντικ. Τι µαζεύει ο Μανώλης; Ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια. 2.0 Ερώτ. ολ. αγν. Τι ήθελες να µε ρωτήσεις; Ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια; 2.1 Ερώτ. ολ.αγν.: [έµφαση] Ο Μανώλης όλη τη µέρα κάθεται. Ο Μανώλης δε µαζεύει λεµόνια; 2.2 Ερώτ. ολ.αγν.: [έµφαση]υποκ. εν έπρεπε ο Μανώλης να µαζεύει λεµόνια, αλλά ο Κώστας. Ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια; 2.3 Ερώτ. ολ.αγν.: [έµφαση]ρήµα Μερικοί µαζεύουν λεµόνια και άλλοι τα στίβουν. Ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια; 2.4 Ερώτ. ολ.αγν.: [έµφαση]αντικ. Ο Μανώλης έπρεπε να µαζεύει πορτοκάλια και όχι λεµόνια. Ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια; 3.0 Ερώτ. µερ. αγν. Ο Μανώλης έπρεπε να Γιατί ο Μανώλης µαζεύει ξεκουράζεται σήµερα. λεµόνια; 3.1 Ερώτ. µερ. αγν.: [άρνηση] 3.2 Ερώτ. µερ. αγν.: [έµφαση] υποκ. 3.3 Ερώτ. µερ.αγν.: [έµφαση] ρήµα Ο Μανώλης δεν έχει τίποτα να Γιατί ο Μανώλης δε µαζεύει κάνει. λεµόνια; εν έπρεπε ο Μανώλης να µαζεύει Γιατί ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια, αλλά ο Κώστας. λεµόνια; Ο Μανώλης έπρεπε να στίβει Γιατί ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια. λεµόνια;

56 Παραγωγή των τύπων πρότασης 3.4 Ερώτ. µερ. αγν.: [έµφαση] αντικ. Ο Μανώλης έπρεπε να µαζεύει πορτοκάλια, όχι λεµόνια. 4.0 Προσταγή Πες σε κάποιον να κάνει τη δουλειά. 4.1 Προσταγή: Πες του να σταµατήσει! [άρνηση] 4.2 Προσταγή: Πες στο Μανώλη και όχι στον [έµφαση] υποκ. Κώστα να Μαζεύει λεµόνια! 4.3 Προσταγή: Ο Μανώλης έπρεπε να µαζεύει [έµφαση ρήµα λεµόνια, όχι µόνο να τα µυρίζει. Πες του το! 4.4 Προσταγή: Ο Μανώλης πρέπει να µαζεύει [έµφαση] αντικ. λεµόνια, όχι πορτοκάλια. Πες του το! Γιατί ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια; Μανώλη µάζευε λεµόνια! Μανώλη µη µαζεύεις λεµόνια! Μανώλη µάζευε λεµόνια! Μανώλη µάζευε λεµόνια! Μανώλη µάζευε λεµόνια! 2.1.2 Αποτελέσµατα πειράµατος παραγωγής απλών προτάσεων Τα αποτελέσµατα του πειράµατος παραγωγής και της σχετικής ακουστικής ανάλυσης παρουσιάζονται σε τέσσερα µέρη, ένα για κάθε τύπο προτάσεων: αποφάνσεις στην Ενότητα 2.1.2.1, ερωτήσεις ολικής άγνοιας στην Ενότητα 2.1.2.2, ερωτήσεις µερικής άγνοιας στην Ενότητα 2.1.2.3 και προσταγές στην Ενότητα 2.1.2.4. Σε κάθε µέρος, παρατίθενται µε την ίδια σειρά οι αποδόσεις: ουδέτερες, αρνητικές, µε έµφαση στο υποκείµενο, µε έµφαση στο ρήµα και µε έµφαση στο αντικείµενο. Εξαιρώντας τις διαφορές του τονικού εύρους, υπήρξε σταθερότητα ανά τους οµιλητές στους τονικούς στόχους -τοπικά minima και maxima της F0- σε κάθε τύπο πρότασης και τροπικότητα. Αυτό το εύρηµα απαντάται και σε άλλες γλώσσες, όπως έχει περιγραφεί (βλ. µεταξύ άλλων, Bruce 1977, για τα Σουηδικά Lieberman & Pierrehumbert, 1984

Επιτονική δοµή απλών προτάσεων 57 Silverman & Pierrehumbert, 1990, για τα Αγγλικά Prieto, van Santen & Hirschberg, 1995, για τα Ισπανικά). 2.1.2.1 Αποφάνσεις Σε αυτή την ενότητα παρουσιάζονται τα ευρήµατα του πειράµατος παραγωγής για τον επιτονισµό των αποφάνσεων σε προτάσεις απλής δοµής (Υ-Ρ-Α). Όπως προαναφέρθηκε, οι αποφάνσεις χαρακτηρίζονται, γενικά, από καθολικό επιτονικό χαµήλωµα προς τα δεξιά, που σχετίζεται κυρίως µε το τονικό όριο. Η αρχική κίνηση, δηλαδή η τονική εκκίνηση (tonal onset) στην αρχή της πρότασης είναι συνήθως πιο ψηλή από την τελική κίνηση, δηλαδή το τονικό τελείωµα (tonal offset) στο τέλος της πρότασης. (Grønnum, 1995 Di Cristo, 1998 Botinis et al., 2001). Ουδέτερες αποφάνσεις Όσον αφορά στις ουδέτερες αποφάνσεις, και στα Ελληνικά, όπως και σε άλλες γλώσσες, ο επιτονισµός συνδέεται µε τις τονικές οµάδες (stress groups), δηλ. συνήθως παρατηρείται τονική άνοδος στη συλλαβή που φέρει τον λεξικό τόνο, µε κορύφωση στη συλλαβή µετά την τονισµένη, που καταλήγει σε χαµηλό τονικό όριο (Botinis et al., 2001 Botinis et al., 2005 Chaida, 2008). Η Εικόνα 1 παρουσιάζει µία ουδέτερη απόφανση. Οι δύο πρώτες λέξεις φέρουν ανοδικούς τόνους (pitch accents) πριν από τον τονικό πυρήνα και ο πυρήνας φέρει έναν καθοδικό τόνο. Κατά τις πρώτες λέξεις (άρθρο + υποκείµενο) [o maˈnolis], η F0 ξεκινά στο υψηλότερο µέσο εύρος του οµιλητή, έπειτα πέφτει κατά την πρώτη συλλαβή του [ma], ανεβαίνει κατά την τονισµένη συλλαβή [ˈno] και κορυφώνεται περίπου

58 Παραγωγή των τύπων πρότασης στο µέσο της τελευταίας συλλαβής [lis]. Το ίδιο πρότυπο παρατηρείται και για τη δεύτερη λέξη, καταδεικνύοντας έτσι την ύπαρξη ενός χαρακτηριστικού τόνου πριν από τον τονικό πυρήνα (prenuclear accent) στα Ελληνικά. Μάλιστα, όπως θα αναλυθεί παρακάτω, όλοι οι τόνοι πριν από τον πυρήνα σε όλους τους τύπους πρότασης είναι του ίδιου τύπου, δηλαδή ανοδικοί κατά την τονισµένη συλλαβή και φτάνοντας την τονική κορυφή της F0 στην πρώτη συλλαβή µετά την τονισµένη. Ο πυρήνας της πρότασης είναι το αντικείµενο, [leˈmoɲa], φέροντας καθοδικό τόνο: η F0 παραµένει σε σχετικά υψηλές τιµές σχεδόν σε όλο την τονισµένη συλλαβή και, στη συνέχεια, πέφτει σταδιακά στη χαµηλότερη τιµή της πρότασης. Εικόνα 1. Επιτονική δοµή της ουδέτερης απόφανσης O Μανώλης µαζεύει λεµόνια (γυναίκα οµιλήτρια).

Επιτονική δοµή απλών προτάσεων 59 Hz 300 Neutral Statement female Mean male Mean 250 200 150 100 50 o ma nó lis ma zé vi le mó nia Εικόνα 2. Γραφική αναπαράσταση του επιτονισµού (σε Hz) της ουδέτερης απόφανσης (neutral statement) από µία γυναίκα οµιλήτρια (female) και έναν άνδρα οµιλητή (male), καθώς και µέσων τιµών για το κάθε φύλο (Mean). Η Εικόνα 2 δείχνει τα γραφήµατα που αναπαραστάθηκαν από τις µετρήσεις της θεµελιώδους συχνότητας σε τρία σηµεία ανά συλλαβή, όπως περιγράφηκε στη µεθοδολογία. Οµολογουµένως, αυτό το είδος γραφήµατος είναι πιο αδρό από το γράφηµα που προέρχεται από το πρόγραµµα εξαγωγής κυµατοµορφών. Παρόλα αυτά, η τονική καµπύλη στα δύο είδη έχει αρκετά παρόµοιο σχήµα, όπως φαίνεται µε τη σύγκριση των Εικόνων 1 και 2. Επιπλέον, το γράφηµα της Εικόνας 2 έχει το πλεονέκτηµα ότι επιτρέπει την παρουσίαση συγκρίσεων των τύπων πρότασης µεταξύ τους και των οµιλητών µεταξύ τους, πράγµα ανέφικτο µε το πρόγραµµα εξαγωγής επιτονικής δοµής. Ο Πίνακας 2 παρουσιάζει τις µέσες τιµές της θεµελιώδους συχνότητας ξεχωριστά για τις γυναίκες και τους άνδρες οµιλητές, καθώς και τις σταθερές αποκλίσεις από το µέσο. Όλοι οι πίνακες είναι διαµορφωµένοι µε τον ίδιο τρόπο. Οι συλλαβές γράφονται οριζόντια και οι µετρήσεις της

60 Παραγωγή των τύπων πρότασης θεµελιώδους συχνότητας ανά συλλαβή στην αρχή, µέση και τέλος, κάθετα. Πίνακας 2. Μέσες τιµές της F0 (Μ.Τ.) και σταθερή απόκλιση (Σ.Α.) για τις ουδέτερες αποφάνσεις, ξεχωριστά για τις γυναίκες και τους άνδρες οµιλητές. Απόφανση: ουδέτερη o ma nó lis ma zé vi le mó ɲa Γυναίκες Αρχή Μ.Τ. 203 197 199 249 238 206 232 233 224 187 Σ.Α. 24 16 23 32 27 29 33 19 12 23 Μέση Μ.Τ. 200 196 211 254 223 225 237 224 219 178 Σ.Α. 18 22 28 30 22 35 26 24 22 17 Τέλος Μ.Τ. 199 193 228 253 209 229 236 220 203 173 Σ.Α. 17 25 29 29 32 37 26 21 31 24 Άνδρες Αρχή Μ.Τ. 130 110 115 139 137 121 130 128 120 105 Σ.Α. 40 2 10 14 8 8 11 12 4 3 Μέση Μ.Τ. 111 111 127 143 128 138 138 127 119 95 Σ.Α. 10 5 12 6 6 10 14 7 8 10 Τέλος Μ.Τ. 109 106 132 135 119 136 133 119 113 93 Σ.Α. 2 6 13 15 7 16 15 4 9 5 Αρνητικές αποφάνσεις Η άρνηση µπορεί να συνδυασθεί και µε τους τρεις τύπους προτάσεων (αποφαντικές, ερωτηµατικές και προστακτικές). Η άρνηση δηλώνεται γραµµατικά, µε τη χρήση αρνητικών προσδιοριστικών στοιχείων (δεν, µην, ούτε κ.ά.) και λεξικά, µε λέξεις που έχουν αρνητική σηµασία αυτοτελώς (στερητικά παράγωγα µορφήµατα, αντώνυµα). Στις αρνητικές αποφάνσεις το αρνητικό µόριο δε(ν) βρίσκεται ανάµεσα στο υποκείµενο και το ρήµα και φέρει τον τονικό πυρήνα της πρότασης. Οι λέξεις πριν την άρνηση, άρθρο+υποκείµενο, φέρουν ανοδικό τόνο πριν τον πυρήνα, µε την κορυφή της F0 να βρίσκεται στην

Επιτονική δοµή απλών προτάσεων 61 πρώτη συλλαβή µετά τον τόνο. Αυτός είναι ο ίδιος τύπος τόνου που υπάρχει αντίστοιχα και στις ουδέτερες αποφάνσεις. Ανοδικός τόνος υπάρχει και στη θέση του πυρήνα των αρνητικών αποφάνσεων. Οι µισοί από τους οµιλητές σε αυτό το πείραµα παραγωγής χρησιµοποίησαν αυτό τον τύπο τόνου, ενώ οι άλλοι µισοί χρησιµοποίησαν έναν τόνο µε τον υψηλότερο στόχο της F0 στο αρνητικό µόριο. Αποµένει ανοιχτό το ερώτηµα της πραγµατολογικής διαφοράς ανάµεσα σε αυτούς τους δύο τύπους τόνου του πυρήνα. Μετά τον πυρήνα, η F0 πέφτει αλµατωδώς, σχηµατίζοντας ένα χαµηλό πλατώ µέχρι το τελικό χαµηλό όριο. Στην Εικόνα 3.1 φαίνεται µία τυπική κυµατοµορφή για την αρνητική απόφανση, στην Εικόνα 3.2 το αντίστοιχο γράφηµα της F0 και στην Εικόνα 3.3 µία ουδέτερη απόφανση και µία αρνητική απόφανση συγκριτικά. Εικόνα 3.1. Επιτονική δοµή της αρνητικής απόφανσης O Μανώλης δε µαζεύει λεµόνια, όπως εκφωνήθηκε από γυναίκα οµιλήτρια.

62 Παραγωγή των τύπων πρότασης Hz 300 Negative statement female Mean male Mean 250 200 150 100 50 o ma nó lis ðe ma zé vi le mó nia Εικόνα 3.2. Γραφική αναπαράσταση του επιτονισµού (σε Hz) της αρνητικής απόφανσης (negative statement) από µία γυναίκα οµιλήτρια (female) και έναν άνδρα οµιλητή (male), καθώς και µέσες τιµές (Mean). Στον Πίνακα 3 παρουσιάζονται οι µέσες τιµές της θεµελιώδους συχνότητας ανά τους οµιλητές για τις αρνητικές αποφάνσεις. Πίνακας 3. Μέσες τιµές της F0 (Μ.Τ.) και σταθερή απόκλιση (Σ.Α.) για τις αρνητικές αποφάνσεις, ξεχωριστά για τις γυναίκες και τους άνδρες οµιλητές. Απόφανση: αρνητική o ma nó lis ðe ma zé vi le mó ɲa Γυναίκες Αρχή Μ.Τ 207 199 198 255 269 219 186 171 172 170 168 Σ.Α. 30 14 14 17 20 35 26 25 22 24 28 Μέση Μ.Τ 204 197 211 260 272 231 184 171 170 168 166 Σ.Α. 22 14 10 6 23 37 20 25 24 25 28 Τέλος Μ.Τ 202 192 234 262 258 210 173 170 167 166 162 Σ.Α. 17 17 15 35 24 29 20 23 27 25 36 Άνδρες Αρχή Μ.Τ. 137 115 121 136 129 133 100 101 102 97 93 Σ.Α. 17 9 25 23 19 19 3 16 16 10 5 Μέση Μ.Τ. 125 115 127 134 141 122 107 106 98 97 90 Σ.Α. 11 9 24 18 10 12 14 17 15 12 5 Τέλος Μ.Τ. 116 111 136 126 137 108 103 102 98 92 94 Σ.Α. 9 12 26 17 19 7 14 13 12 5 7

Επιτονική δοµή απλών προτάσεων 63 Στην Εικόνα 3.3 αναπαρίσταται η ουδέτερη απόφανση σε σύγκριση µε την αρνητική απόφανση. Hz 300 Neutral and negative statement Neutral Negative 250 200 150 100 50 o ma nó lis ðe ma zé vi le mó nia Εικόνα 3.3. Γραφική αναπαράσταση του επιτονισµού (σε Hz) της ουδέτερης (neutral) και της αρνητικής (negative) απόφανσης από γυναίκα οµιλήτρια. Γίνεται εµφανές ότι ο τονικός πυρήνας εντοπίζεται στο αρνητικό µόριο και ότι υπάρχει η τονική αποδυνάµωση µετά τον πυρήνα. Ο τόνος πριν από τον πυρήνα πραγµατώνεται µε τον ίδιο τρόπο και στις δύο τροπικότητες, τόσο στην καταφατική όσο και στην αρνητική. Παρόλο που και οι δύο προτάσεις αρχίζουν και τελειώνουν στο ίδιο περίπου τονικό ύψος, ο πυρήνας στο µη ουδέτερο εκφώνηµα πραγµατώνεται σε πολύ πιο υψηλή τιµή της F0 από οποιοδήποτε σηµείο του ουδέτερου. Έµφαση στις αποφάνσεις Σε αυτή την ενότητα περιγράφονται τα εκφωνήµατα αποφάνσεων µε έµφαση στο υποκείµενο, το ρήµα και το αντικείµενο. Σε γενικές γραµµές, όπως προαναφέρθηκε, η έµφαση παρουσιάζει τόσο τοπικές όσο και

64 Παραγωγή των τύπων πρότασης καθολικές ακουστικές συσχετίσεις (Botinis, 1989, 2003 Botinis et al., 1999, 2001 Hirst & Di Cristo, 1998). Η έµφαση στις αποφάνσεις πραγµατώνεται µε µία έντονη διακύµανση του τονικού ύψος που εντοπίζεται κυρίως στην τονισµένη συλλαβή της λέξης που φέρει έµφαση, ενώ το υπόλοιπο εκφώνηµα αποδυναµώνεται τονικά. Βάσει των ευρηµάτων του συγκεκριµένου πειράµατος, και στις τρεις παραγωγές µε έµφαση η εστιαζόµενη λέξη γίνεται ο πυρήνας και όλο το υλικό µετά τον πυρήνα αποδυναµώνεται τονικά, σχηµατίζοντας χαµηλό πλατώ. Στις Εικόνες 4.1, 4.2 και 4.3 φαίνονται τυπικές κυµατοµορφές των αποφάνσεων µε έµφαση στο υποκείµενο, το ρήµα κα το αντικείµενο, αντίστοιχα, ενώ στην Εικόνα 4.4 παρουσιάζονται τα τονικά γραφήµατα για τις τρεις παραγωγές της έµφασης συγκριτικά. Ο Πίνακας 4 περιλαµβάνει τις µέσες τιµές της θεµελιώδους συχνότητας (F0) για τα εκφωνήµατα µε έµφαση. Εικόνα 4.1. Επιτονική δοµή της απόφανσης O Μανώλης µαζεύει λεµόνια, µε έµφαση στο υποκείµενο (γυναίκα οµιλήτρια).

Επιτονική δοµή απλών προτάσεων 65 Εικόνα 4.2. Επιτονική δοµή της απόφανσης O Μανώλης µαζεύει λεµόνια, µε έµφαση στο ρήµα (γυναίκα οµιλήτρια). Εικόνα 4.3. Επιτονική δοµή της απόφανσης O Μανώλης µαζεύει λεµόνια, µε έµφαση στο αντικείµενο (γυναίκα οµιλήτρια). Και για τις τρεις παραγωγές αποφάνσεων µε έµφαση, η µέγιστη τιµή του τονικού ύψους (F0) συµπίπτει µε την τονισµένη συλλαβή της εστιασµένης λέξης. Η διαφορά ανάµεσα στους ανοδικούς τόνους πριν τον πυρήνα και αυτούς του πυρήνα είναι ξεκάθαρη, εάν συγκρίνουµε την τονική πραγµάτωση του υποκειµένου στις τρεις υπό εξέταση προτάσεις. Στην πρόταση µε έµφαση στο υποκείµενο, η κορυφή του τόνου βρίσκεται στο κέντρο της τονισµένης συλλαβής ['no]. Ωστόσο, στις δυο άλλες

66 Παραγωγή των τύπων πρότασης προτάσεις, η κορυφή συναντάται στη συλλαβή µετά την τονισµένη. Και στις τρεις προτάσεις, µετά τον πυρήνα η θεµελιώδης συχνότητα πέφτει ραγδαία και παραµένει χαµηλά, σχηµατίζοντας ένα χαµηλό πλατώ. Hz 350 Focus statement subject verb object 300 250 200 150 100 o ma nó lis ma zé vi le mó nia Εικόνα 4.4. Γραφική αναπαράσταση του επιτονισµού (σε Hz) της απόφανσης µε έµφαση (focus statement) στο υποκείµενο (subject), το ρήµα (verb) και το αντικείµενο (object) (µέσες τιµές). Πίνακας 4. Μέσες τιµές της F0 (Μ.Τ.) και σταθερή απόκλιση (Σ.Α.), µετρηµένες σε τρία σηµεία ανά συλλαβή, για τις αποφάνσεις µε έµφαση. Απόφανση: [έµφαση] υποκ. o ma nó lis ma zé vi le mó ɲa Γυναίκες Αρχή Μ.Τ. 222 229 254 227 179 172 162 172 171 165 Σ.Α. 18 53 36 44 22 18 30 20 20 24 Μέση Μ.Τ. 222 232 281 203 178 173 168 172 167 162 Σ.Α. 17 55 15 44 22 21 23 20 24 26 Τέλος Μ.Τ. 222 236 258 190 174 168 168 169 165 162 Σ.Α. 16 52 52 33 24 24 24 23 24 28 Άνδρες Αρχή Μ.Τ. 126 112 147 126 99 94 96 94 93 91 Σ.Α. 24 13 17 16 8 3 5 5 6 5 Μέση Μ.Τ. 114 117 145 110 99 97 97 101 92 87 Σ.Α. 9 14 15 15 8 5 8 9 4 4 Τέλος Μ.Τ. 110 115 126 104 95 92 92 93 90 93 Σ.Α. 8 17 16 15 3 5 4 8 4 7

Επιτονική δοµή απλών προτάσεων 67 Απόφανση: [έµφαση] ρήµα o ma nó lis ma zé vi le mó ɲa Γυναίκες Αρχή Μ.Τ. 201 194 190 234 229 229 215 178 172 162 Σ.Α. 19 18 30 50 24 26 36 24 24 27 Μέση Μ.Ο. 197 190 200 237 215 275 202 174 163 159 Σ.Α. 14 24 36 50 21 13 33 26 25 27 Τέλος Μ.Ο. 198 186 218 237 209 288 194 169 163 157 Σ.Α. 16 28 43 49 17 26 28 32 27 28 Άνδρες Αρχή Μ.Ο. 129 110 113 139 138 129 117 94 97 90 Σ.Α. 22 7 6 7 26 41 15 6 13 6 Μέση Μ.Ο. 117 113 119 141 136 157 103 94 91 87 Σ.Α. 11 8 10 12 33 19 9 9 7 5 Τέλος Μ.Ο. 111 104 131 131 130 133 95 92 90 90 Σ.Α. 7 4 13 18 38 10 6 8 6 7 Απόφανση: [focus] αντικ. o ma nó lis ma zé vi le mó ɲa Γυναίκες Αρχή Μ.Τ. 203 199 195 241 242 207 238 246 266 194 Σ.Α. 11 7 18 41 27 38 41 26 25 19 Μέση Μ.Τ. 204 194 205 254 227 224 249 248 285 178 Σ.Α. 9 9 28 46 25 50 46 24 32 23 Τέλος Μ.Τ. 199 189 227 249 213 233 247 251 238 174 Σ.Α. 11 16 33 42 31 57 34 18 28 27 Άνδρες Αρχή Μ.Τ. 130 106 109 134 126 114 132 130 128 114 Σ.Α. 46 10 8 18 13 13 7 13 5 14 Μέση Μ.Τ. 128 106 114 133 123 129 141 130 138 101 Σ.Α. 40 7 11 10 12 8 15 16 12 19 Τέλος Μ.Τ. 106 102 123 124 109 137 130 117 121 96 Σ.Α. 12 5 18 9 9 11 15 11 11 7

68 Παραγωγή των τύπων πρότασης Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η σύγκριση των επιτονικών δοµών των αποφάνσεων µε έµφαση στο αντικείµενο µε τις ουδέτερες (Εικόνα 4.5): και στις δύο περιπτώσεις, το αντικείµενο φέρει τον τόνο του πυρήνα, στην πρώτη περίπτωση λόγω περιορισµένης έµφασης (narrow focus), ενώ στη δεύτερη επειδή είναι η τελευταία λέξη της πρότασης. Στο εκφώνηµα µε έµφαση στο αντικείµενο η κορυφή της F0 είναι υψηλότερη από αυτή της ουδέτερης απόδοσης. Hz 300 Neutral statement and object focus statement object neutral 250 200 150 o ma nó lis ma zé vi le mó nia Εικόνα 4.5. Γραφική αναπαράσταση του επιτονισµού (σε Hz) της ουδέτερης απόφανσης (neutral) και της απόφανσης µε περιορισµένη έµφαση (focus) στο αντικείµενο (object) (µέσες τιµές). Αξιοσηµείωτο είναι ότι, όσον αφορά σε άλλους τύπους πρότασης, οι τονικοί πυρήνες περιορισµένης έµφασης πραγµατώνονται υψηλότερα από ό,τι εκείνοι της ευρείας έµφασης. Επιπλέον, οι τόνοι των πυρήνων είναι διαφορετικού τύπου: στην πρόταση περιορισµένης έµφασης, η κορυφή συναντάται στην τονισµένη συλλαβή στην ουδέτερη πρόταση, ο τόνος ξεκινά µε υψηλή τιµή της F0 αµέσως πριν τον λεξικό τόνο, έπειτα κατεβαίνει πολύ αργά κατά την τονισµένη συλλαβή, σχεδόν

Επιτονική δοµή απλών προτάσεων 69 σχηµατίζοντας ένα πλατώ και πέφτει σταδιακά κατά την συλλαβή µετά τον τόνο. Αυτή η οµοιότητα των κυµατοµορφών προκαλεί σύγχυση κατά την αντίληψή τους (όπως περιγράφεται στην Ενότητα 3.1.2.2). 2.1.2.2 Ερωτήσεις ολικής άγνοιας Σε αυτή την ενότητα παρουσιάζονται τα ευρήµατα του πειράµατος παραγωγής για τον επιτονισµό των ερωτήσεων ολικής σε προτάσεις απλής δοµής (Υ-Ρ-Α). Ουδέτερες ερωτήσεις ολικής άγνοιας Για τα Ελληνικά, έχει αναφερθεί ότι οι αποφάνσεις και οι ερωτήσεις ολικής άγνοιας διαφέρουν ως προς τη θέση του πυρήνα: ο χαµηλός πυρήνας στις ουδέτερες ερωτήσεις λέγεται ότι συµπίπτει µε το ρήµα (Baltazani, 2002 κ.ά.). Η παρούσα µελέτη, ωστόσο, δείχνει ότι αυτό δεν συµβαίνει σταθερά. Ο πυρήνας, η χαµηλότερη δηλαδή τιµή της F0, συµπίπτει µε το αντικείµενο και όχι µε το ρήµα σε επτά από τους δέκα οµιλητές. Μόνο τρεις οµιλητές τοποθέτησαν τον πυρήνα στο ρήµα. Αυτή η διαφορά ανάµεσα στις δύο πραγµατώσεις φαίνεται καθαρά στην Εικόνα 5.1. Η θέση του τονικού πυρήνα στις ερωτήσεις ολικής άγνοιας διακρίνεται, επίσης, από ένα τονικό όριο (boundary) ανόδου-καθόδου. Η κορυφή του τονικού ορίου συµπίπτει µε την τονισµένη συλλαβή της τελευταίας λέξης του εκφωνήµατος, εκτός και εάν αυτή η λέξη είναι ο τονικός πυρήνας οπότε σε αυτή την περίπτωση η κορυφή µετακινείται προς τα δεξιά. Για τους τρεις οµιλητές µε πυρήνα στο ρήµα, η κορυφή ανόδου-πτώσης βρίσκεται στην τονισµένη συλλαβή του αντικειµένου

70 Παραγωγή των τύπων πρότασης [ˈmo], ενώ για τους υπόλοιπους επτά ωθείται πιο πέρα, προς τα δεξιά, στην τελευταία συλλαβή του αντικειµένου [ɲa]. Στην Εικόνα5.1 παρουσιάζονται: ο χαµηλός πυρήνας στο ρήµα [ˈze] (σηµείο Α), η κορυφή του ορίου στην τονισµένη συλλαβή της τελευταίας λέξης, [ˈmo] (σηµείο Β), και το όριο της πρότασης µε χαµηλό πυρήνα στο αντικείµενο, [ɲa] (σηµείο C). Hz 300 250 Neutral polar question: verb vs object nucleus female male 200 150 100 A Β C 50 o ma nó lis ma zé vi le mó nia Εικόνα 5.1 Γραφική αναπαράσταση του επιτονισµού (σε Hz) της ερώτησης ολικής άγνοιας (neutral polar question) µε δύο διαφορετικές πραγµατώσεις (verb versus object nucleus) από έναν άντρα οµιλητή (male) και µία γυναίκα οµιλήτρια (female). Η Εικόνα 5.2 δείχνει µία κυµατοµορφή ουδέτερης ερώτησης ολικής άγνοιας (µε τον πυρήνα να συµπίπτει µε το αντικείµενο) και στον Πίνακα 5 παρουσιάζονται οι µέσες τιµές της θεµελιώδους συχνότητας (F0) για τις ουδέτερες ερωτήσεις ολικής άγνοιας.

Επιτονική δοµή απλών προτάσεων 71 Εικόνα 5.2. Επιτονική δοµή της ουδέτερης ερώτησης ολικής άγνοιας O Μανώλης µαζεύει λεµόνια; (γυναίκα οµιλήτρια). Πίνακας 5. Μέσες τιµές της F0 (Μ.Τ.) και σταθερή απόκλιση (Σ.Α.), µετρηµένες σε τρία σηµεία ανά συλλαβή, για τις ουδέτερες ερωτήσεις ολικής άγνοιας. Ερώτ. ολ. άγν: ουδέτερη o ma nó lis ma zé vi le mó ɲa Γυναίκες Αρχή Μ.Τ. 205 208 223 262 243 198 208 209 193 180 Σ.Α. 19 14 15 22 42 22 37 29 14 24 Μέση Μ.Τ. 210 207 238 267 225 208 221 198 193 171 Σ.Α. 15 17 52 18 33 28 39 16 34 16 Τέλος Μ.Τ. 207 212 251 269 209 211 219 194 192 162 Σ.Α. 16 28 36 19 22 32 35 9 38 20 Άνδρες Αρχή Μ.Τ. 117 108 110 133 126 106 120 108 94 99 Σ.Α. 25 6 13 26 7 11 14 9 4 3 Μέση Μ.Τ. 112 107 117 139 123 114 122 102 93 97 Σ.Α. 9 7 17 22 17 12 10 6 5 16 Τέλος Μ.Τ. 107 105 128 136 105 117 116 94 103 91 Σ.Α. 8 9 26 21 5 13 12 5 9 5

72 Παραγωγή των τύπων πρότασης εν είναι σαφής ο λόγος που παρουσιάζεται αυτή η ασυµφωνία στα αποτελέσµατα αυτής της µελέτης µε όλων των προηγούµενων. Στο εν λόγω πείραµα, αποφασίσθηκε να µην γίνει παρέµβαση στη µελωδία που παρήγαγαν οι οµιλητές, αλλά αντ αυτού το περικείµενο να καθοδηγήσει την παραγωγή. Αν βασισθούµε στο ένστικτό µας ως φυσικοί οµιλητές, όλοι πιστεύουµε ότι τα εκφωνήµατα µε πυρήνα το ρήµα είναι απολύτως φυσικά, ενώ όµως δεν έχουµε την αίσθηση ότι είναι ανάρµοστα και τα εκφωνήµατα που ρίχνουν το βάρος τους στο αντικείµενο. Οι παράγοντες που ρυθµίζουν αυτή την επιλογή ανάµεσα σε πυρήνα ρήµατος και σε πυρήνα αντικειµένου είναι ασαφείς ως τώρα και χρειάζονται περαιτέρω έρευνα. Αρνητικές ερωτήσεις ολικής άγνοιας Στις αρνητικές ερωτήσεις ολικής άγνοιας, όπως και στις αρνητικές αποφάνσεις, το αρνητικό µόριο δε(ν) βρίσκεται ανάµεσα στο υποκείµενο και το ρήµα και φέρει τον τονικό πυρήνα της πρότασης. Βάσει των ευρηµάτων του συγκεκριµένου πειράµατος, ο τονικός πυρήνας συµπίπτει όντως µε το αρνητικό µόριο, το οποίο πραγµατώνεται επιτονικά ως χαµηλός τόνος. Η κορυφή του ορίου συµπίπτει µε την τονισµένη συλλαβή [ˈmo], της τελευταίας λέξης. Στην Εικόνα 6.1 παρουσιάζεται ένα γράφηµα µε την τονική καµπύλη για γυναίκα οµιλήτρια και άντρα οµιλητή.

Επιτονική δοµή απλών προτάσεων 73 Hz 300 Negative polar question female male 250 200 150 100 50 o ma nó lis ðe ma zé vi le mó nia Εικόνα 6.1. Γραφική αναπαράσταση του επιτονισµού (σε Hz) της αρνητικής ερώτησης ολικής άγνοιας (negative polar question), σε µέσες τιµές για γυναίκα (επάνω) και άνδρα (κάτω) οµιλητή. Στην Εικόνα 6.2 φαίνεται µία τυπική κυµατοµορφή της θεµελιώδους συχνότητας για τις αρνητικές ερωτήσεις ολικής άγνοιας. Εικόνα 6.2. Επιτονική δοµή για την αρνητική ερώτηση ολικής άγνοιας O Μανώλης δε µαζεύει λεµόνια; (γυναίκα οµιλήτρια).

74 Παραγωγή των τύπων πρότασης Στον Πίνακα 6 παρουσιάζονται οι µέσες τιµές της θεµελιώδους συχνότητας για τις αρνητικές ερωτήσεις ολικής άγνοιας. Πίνακας 6. Μέσες τιµές της F0 (Μ.Τ.) και σταθερή απόκλιση (Σ.Α.), µετρηµένες σε τρία σηµεία ανά συλλαβή, για τις αρνητικές ερωτήσεις ολικής άγνοιας. Ερώτ. ολ. άγν.: αρνητική o ma nó lis ðe ma zé vi le mó ɲa Γυναίκες Αρχή Μ.Τ. 214 203 219 265 198 180 174 171 178 197 190 Σ.Α. 25 16 13 49 29 22 18 26 18 30 15 Μέση Μ.Τ. 207 201 248 254 197 178 179 178 177 219 169 Σ.Α. 24 16 29 45 21 22 18 20 22 36 23 Τέλος Μ.Τ. 205 204 276 234 185 175 174 177 181 221 168 Σ.Α. 24 12 32 40 23 24 18 20 25 31 25 Άνδρες Αρχή Μ.Τ. 117 111 133 135 103 101 96 98 105 120 123 Σ.Α. 15 8 28 17 8 7 4 6 3 10 19 Μέση Μ.Τ. 113 112 140 132 104 102 101 100 106 138 96 Σ.Α. 8 12 20 18 7 10 5 9 3 13 8 Τέλος Μ.Τ. 108 116 139 115 98 95 95 99 105 139 90 Σ.Α. 8 24 11 15 3 4 5 8 3 10 4 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι η επιτονική πραγµάτωση του µορίου της άρνησης στις ερωτήσεις ολικής άγνοιας διαφέρει από αυτή στις αποφάνσεις. Το µόριο [ðe], το οποίο αποτελεί τον τονικό πυρήνα, στις ερωτήσεις ολικής άγνοιας φέρει χαµηλό τόνο, ενώ στις αποφάνσεις το µόριο καλύπτεται από µία ευρύτερη κίνηση ανόδουκαθόδου της θεµελιώδους συχνότητας (F0). Στην περίπτωση των ερωτήσεων ολικής άγνοιας, αυτή η κίνηση-ανόδου καθόδου εµφανίζεται νωρίτερα στην επιτονική δοµή, µε την κορυφή της να τίθεται στην τονισµένη συλλαβή της λέξης πριν το αρνητικό µόριο ['no].

Επιτονική δοµή απλών προτάσεων 75 Έµφαση στις ερωτήσεις ολικής άγνοιας Σε αυτή την ενότητα περιγράφονται τα εκφωνήµατα ερωτήσεων ολικής άγνοιας µε έµφαση στο υποκείµενο, το ρήµα και το αντικείµενο. Η έµφαση στις ερωτήσεις ολικής άγνοιας, όπως και στις αποφάνσεις, πραγµατώνεται µε µία έντονη διακύµανση του τονικού ύψος που εντοπίζεται κυρίως στην τονισµένη συλλαβή της λέξης που φέρει έµφαση, ενώ το υπόλοιπο εκφώνηµα αποδυναµώνεται τονικά. Στις Εικόνες 7.1, 7.2, 7.3 παρουσιάζονται τυπικές επιτονικές δοµές για τις ερωτήσεις ολικής άγνοιας µε έµφαση στο υποκείµενο, το ρήµα και το αντικείµενο, αντίστοιχα. Εικόνα 7.1 Επιτονική δοµή για την ερώτηση ολικής άγνοιας O Μανώλης µαζεύει λεµόνια;, µε έµφαση στο υποκείµενο (γυναίκα οµιλήτρια).

76 Παραγωγή των τύπων πρότασης Εικόνα 7.2. Επιτονική δοµή της ερώτησης ολικής άγνοιας O Μανώλης µαζεύει λεµόνια; µε έµφαση στο ρήµα (γυναίκα οµιλήτρια). Εικόνα 7.3. Επιτονική δοµή της ερώτησης ολικής άγνοιας O Μανώλης µαζεύει λεµόνια; µε έµφαση στο αντικείµενο (γυναίκα οµιλήτρια). Όπως είναι προφανές, ο πυρήνας είναι και πάλι ένας χαµηλός τόνος και συµπίπτει µε την εστιασµένη λέξη, το υποκείµενο (σηµείο Α), το ρήµα (σηµείο Β) και το αντικείµενο (σηµείο C) (βλ. Εικόνα 7.4). Οι τόνοι πριν από τον πυρήνα είναι οι τυπικοί ανοδικοί τόνοι των Ελληνικών. Η προεξέχουσα κίνηση ανόδου-πτώσης στον οριακό τόνο συµπίπτει µε την τελευταία τονισµένη συλλαβή [ˈmo], σε όλες τις περιπτώσεις, εκτός από την ερώτηση µε έµφαση στο αντικείµενο, για την

Επιτονική δοµή απλών προτάσεων 77 οποία ο οριακός τόνος προωθείται προς τα δεξιά, διότι ο πυρήνας καταλαµβάνει την τελευταία τονισµένη συλλαβή. Η Εικόνα 7.4 δείχνει την τονική παραγωγή όλων των προτάσεων µε έµφαση συγκριτικά. Ο Πίνακας 7 περιλαµβάνει τις µέσες τιµές της θεµελιώδους συχνότητας (F0) για τις ερωτήσεις ολικής άγνοιας µε έµφαση στο υποκείµενο, το ρήµα και το αντικείµενο. Hz 300 Focus polar question subject verb object 250 200 150 A B C o ma nó lis ma zé vi le mó nia Εικόνα 7.4. Γραφική αναπαράσταση του επιτονισµού (σε Hz) της ερώτησης ολικής άγνοιας (polar question) από µία γυναίκα οµιλήτρια, µε έµφαση σε υποκείµενο (τετράγωνα), στο ρήµα (κύκλοι) και στο αντικείµενο (τρίγωνα).

78 Παραγωγή των τύπων πρότασης Πίνακας 7. Μέσες τιµές της F0 (Μ.Τ.) και σταθερή απόκλιση (Σ.Α.), µετρηµένες σε τρία σηµεία ανά συλλαβή, για τις ερωτήσεις ολικής άγνοιας µε έµφαση στο υποκείµενο, το ρήµα και το αντικείµενο. Ερώτηση ολικής άγνοιας: [έµφαση] υποκείµενο o ma nó lis ma zé vi le mó ɲa Γυναίκες Αρχή Μ.Τ. 211 205 194 191 189 183 179 185 205 201 Σ.Α. 16 19 17 21 20 21 29 29 34 29 Μέση Μ.Τ. 208 200 196 186 187 190 183 187 223 187 Σ.Α. 17 17 19 19 20 23 26 30 38 31 Τέλος Μ.Τ. 206 194 194 183 183 186 185 190 228 185 Σ.Α. 18 16 24 16 21 26 31 33 40 36 Άνδρες Αρχή Μ.Τ. 149 118 103 106 105 100 100 103 115 116 Σ.Α. 43 15 4 5 4 1 4 2 5 13 Μέση Μ.Τ. 132 118 106 109 103 107 103 106 129 96 Σ.Α. 36 10 5 9 7 3 3 4 9 9 Τέλος Μ.Τ. 121 105 107 100 96 107 102 102 128 91 Σ.Α. 23 5 6 7 3 14 4 3 11 4 Ερώτηση ολικής άγνοιας: [έµφαση] ρήµα o ma nó lis ma zé vi le mó ɲa Γυναίκες Αρχή Μ.Τ. 206 201 208 268 226 182 174 181 200 199 Σ.Α. 20 14 8 32 39 13 21 22 28 32 Μέση Μ.Τ. 203 202 228 269 203 189 180 183 219 173 Σ.Α. 13 16 12 47 23 12 18 23 31 26 Τέλος Μ.Τ. 200 202 253 258 194 184 177 182 226 164 Σ.Α. 12 9 18 63 21 19 23 25 33 27 Άνδρες Αρχή Μ.Τ. 120 109 110 139 118 99 97 98 109 120 Σ.Α. 24 7 7 21 7 7 11 10 7 23 Μέση Μ.Τ. 111 107 127 148 110 104 103 99 122 102 Σ.Α. 9 6 21 23 10 10 14 10 6 19 Τέλος Μ.Τ. 108 105 136 136 100 101 97 97 130 89 Σ.Α. 7 5 21 20 5 11 9 6 9 6

Επιτονική δοµή απλών προτάσεων 79 Ερώτηση ολικής άγνοιας: [έµφαση] αντικείµενο o ma nó lis ma zé vi le mó ɲ a Γυναίκες Αρχή Μ.Τ. 205 200 201 252 237 206 234 216 181 185 Σ.Α. 16 17 15 20 30 17 34 31 23 20 Μέση Μ.Τ. 200 200 214 260 225 230 243 199 178 181 Σ.Α. 15 20 17 24 27 30 39 25 24 15 Τέλος Μ.Τ. 201 194 239 255 208 233 238 187 178 159 Σ.Α. 18 17 15 30 19 32 38 32 25 25 Άνδρες Αρχή Μ.Τ. 108 109 114 140 122 112 121 111 97 102 Σ.Α. 14 3 20 21 6 19 15 12 10 15 Μέση Μ.Τ. 111 108 123 140 114 122 128 111 101 102 Σ.Α. 10 3 28 16 10 15 7 17 20 14 Τέλος Μ.Τ. 108 104 132 129 102 123 121 100 92 96 Σ.Α. 5 5 25 15 5 16 4 23 7 10 2.1.2.3 Ερωτήσεις µερικής άγνοιας Στις ερωτήσεις µερικής άγνοιας, όπως προαναφέρθηκε, η ερωτηµατική λέξη τίθεται συνήθως στην αρχή του εκφωνήµατος και παράγεται από τον οµιλητή ως η πιο προεξέχουσα λέξη του εκφωνήµατος (Baltazani, 2002). Ο τονικός πυρήνας του εκφωνήµατος του συκεκριµένου τύπου πρότασης, στα Ελληνικά, τίθεται στην ερωτηµατική λέξη. Βάσει των ευρηµάτων αυτού του πειράµατος, στις ερωτήσεις µερικής άγνοιας, σε όλες τις διαφορετικές αποδόσεις της, η µελωδία παραµένει βασικά αµετάβλητη. Ο πυρήνας είναι ένας ανοδικός τόνος, που σταθερά συµπίπτει µε την ερωτηµατική λέξη, όπως φαίνεται στην Εικόνα 8. Στον Πίνακα 8 παρουσιάζονται οι µέσες τιµές της F0 για τις ουδέτερες ερωτήσεις µερικής άγνοιας.

80 Παραγωγή των τύπων πρότασης Hz 400 Different modalities on Wh questions neutral negative subject focus verb focus object focus 350 300 250 200 150 ja tí o ma nó lis ðe ma zé vi le mó nia Εικόνα 8. Γραφική αναπαράσταση του επιτονισµού (σε Hz) ουδέτερης (neutral) και αρνητικής (negative) ερώτησης µερικής άγνοιας, καθώς και έµφαση σε υποκείµενο (subject focus), ρήµα (verb focus) και αντικείµενο (object focus) (µέσες τιµές). Οι οµιλητές σταθερά τοποθέτησαν τον τονικό πυρήνα στην ερωτηµατική λέξη [jaˈti], ακόµα και σε περιβάλλοντα που απαιτούν περιορισµένη έµφαση σε κάποιον από τους τρεις όρους της πρότασης. Μετά τον τονικό πυρήνα, η θεµελιώδης συχνότητα κατεβαίνει, σχηµατίζοντας ένα χαµηλό πλατώ. Ουδέτερες ερωτήσεις µερικής άγνοιας Σε αυτή την ενότητα παρουσιάζονται τα ευρήµατα του πειράµατος παραγωγής για την ουδέτερη ερώτηση µερικής άγνοιας, σε πρόταση απλής δοµής (Υ-Ρ-Α), µε την προσθήκη της ερωτηµατικής λέξης γιατί. Στην Εικόνα 9 φαίνεται µία τυπική ερώτηση µερικής άγνοιας στην ουδέτερη απόδοσή της. Ο πυρήνας είναι ξεκάθαρα η ερωτηµατική λέξη [jaˈti]. Το χαµηλό πλατώ που ακολουθεί καταλήγει σε ένα αρκετά υψηλό όριο.

Επιτονική δοµή απλών προτάσεων 81 Εικόνα 9. Επιτονική δοµή της ερώτησης µερικής άγνοιας Γιατί ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια; (γυναίκα οµιλήτρια). Πίνακας 8. Μέσες τιµές της F0 (Μ.Τ.) και σταθερή απόκλιση (Σ.Α.), µετρηµένες σε τρία σηµεία ανά συλλαβή, για τις ουδέτερες ερωτήσεις µερικής άγνοιας. Ερώτηση µερικής άγνοιας: ουδέτερη ja tí o ma nó lis ma zé vi le mó ɲ a Γυναίκες Αρχή Μ.Τ. 227 297 333 303 218 187 187 178 172 173 171 169 Σ.Α. 43 65 43 44 19 11 13 18 21 17 18 22 Μέση Μ.Τ. 245 317 325 274 204 185 184 182 173 172 170 172 Σ.Α. 37 53 34 48 14 14 12 17 21 19 18 27 Τέλος Μ.Τ. 252 330 316 238 190 180 179 175 172 169 168 194 Σ.Α. 40 49 37 33 13 16 14 19 19 25 20 37 Άνδρες Αρχή Μ.Τ. 151 159 191 172 121 103 103 102 96 97 94 99 Σ.Α. 39 67 37 32 17 6 2 14 7 6 6 14 Μέση Μ.Τ. 141 186 186 151 109 104 101 102 102 95 95 118 Σ.Α. 48 46 38 35 6 5 4 3 6 8 7 22 Τέλος Μ.Τ. 146 191 179 133 105 97 100 95 96 91 93 131 Σ.Α. 50 39 35 38 5 6 12 7 9 6 7 32

82 Παραγωγή των τύπων πρότασης Αρνητικές ερωτήσεις µερικής άγνοιας Σε αυτή την ενότητα παρουσιάζονται τα ευρήµατα του πειράµατος παραγωγής για την αρνητική ερώτηση µερικής άγνοιας, σε πρόταση απλής δοµής (Υ-Ρ-Α), µε την προσθήκη της ερωτηµατικής λέξης γιατί. Στην Εικόνα 10 παρουσιάζεται µία τυπική ερώτηση µερικής άγνοιας. Μετά τον τονικό πυρήνα [jaˈti], ακολουθεί µία µικρή, αλλά ευδιάκριτη κίνηση ανόδου-πτώσης, η οποία συµπίπτει µε το αρνητικό µόριο [ðe]. Εικόνα 10. Επιτονική δοµή της αρνητικής ερώτησης µερικής άγνοιας Γιατί ο Μανώλης δε µαζεύει λεµόνια; (γυναίκα οµιλήτρια). Έµφαση στις ερωτήσεις µερικής άγνοιας Σε αυτή την ενότητα παρουσιάζονται τα ευρήµατα του πειράµατος παραγωγής για ερώτηση µερικής άγνοιας, σε πρόταση απλής δοµής (Υ-Ρ- Α), µε έµφαση στο καθένα από τα συστατικά της πρότασης. Στις Εικόνες 11.1, 11.2 και 11.3 παρατίθεται η επιτονική δοµή ερωτήσεων µερικής άγνοιας µε έµφαση στο υποκείµενο, το ρήµα και το αντικείµενο, αντίστοιχα.

Επιτονική δοµή απλών προτάσεων 83 Είναι προφανές ότι ο τονικός πυρήνας παραµένει πάντα στην ερωτηµατική λέξη, ανεξάρτητα από την λέξη που φέρει έµφαση. Εικόνα 11.1. Επιτονική δοµή της ερώτησης µερικής άγνοιας Γιατί ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια; µε έµφαση στον υποκείµενο (γυναίκα οµιλήτρια). Εικόνα 11.2. Επιτονική δοµή της ερώτησης µερικής άγνοιας Γιατί ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια; µε έµφαση στο ρήµα (γυναίκα οµιλήτρια).

84 Παραγωγή των τύπων πρότασης Εικόνα 11.3. Επιτονική δοµή της ερώτησης µερικής άγνοιας Γιατί ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια; µε έµφαση στο αντικείµενο (γυναίκα οµιλήτρια). 2.1.2.4 Προσταγές Η επιτονική δοµή των προσταγών στα Ελληνικά, αποτελεί ένα ανεξερεύνητο σχετικά πεδίο, καθώς δεν έχουν γίνει σχετικές µελέτες στη βιβλιογραφία, από όσο µας είναι γνωστό. Σε αυτή την ενότητα παρουσιάζονται τα ευρήµατα για τον επιτονισµό, βάσει του πειράµατος παραγωγής προσταγών απλής δοµής (Υ-Ρ-Α). Ουδέτερες προσταγές Η προσταγή έχει την ίδια µελωδία µε την απόφανση, αλλά ο τονικός πυρήνας στις ουδέτερες προσταγές βρίσκεται στο ρήµα. Βάσει των ευρηµάτων του συγκεκριµένου πειράµατος παραγωγής, ο πυρήνας στο ρήµα [ˈmαzeve] πραγµατώνεται ως ανοδικός τόνος, ακολουθούµενος από ένα χαµηλό πλατώ, όπως φαίνεται στις Εικόνες 12.1 και 12.2. Μετά τον πυρήνα, η F0 πέφτει και παρουσιάζεται ένα

Επιτονική δοµή απλών προτάσεων 85 χαµηλό πλατώ. Για επτά οµιλητές το όριο είναι χαµηλό. Για τους υπόλοιπους τρεις υπάρχει µία µικρή άνοδος κατά την τελευταία συλλαβή. Στον Πίνακα 9 φαίνονται οι µέσες τιµές της F0 για τις ουδέτερες αποφάνσεις. Παρατηρήθηκε µεγάλη απόκλιση των τιµών της F0 στην τελευταία συλλαβή του υποκειµένου, λόγω της ποικιλίας παραγωγών της: ορισµένοι οµιλητές παρήγαγαν το όνοµα [maˈnoli] ως κλητική προσφώνηση, σε ξεχωριστή φράση που καταλήγει σε υψηλό οριακό τόνο οι υπόλοιποι το παρήγαγαν ως µέρος της προσταγής, χωρίς κανένα όριο στο τέλος. Hz 350 300 250 Neutral command male female 200 150 100 50 ma nó li má ze ve le mó nia Εικόνα 12.1. Γραφική αναπαράσταση του επιτονισµού (σε Hz) της ουδέτερης προσταγής (neutral comment) από γυναίκα οµιλήτρια (female) και άνδρα οµιλητή (male).

86 Παραγωγή των τύπων πρότασης Εικόνα 12.2. Επιτονική δοµή της ουδέτερης προσταγής Μανώλη µάζευε λεµόνια! (γυναίκα οµιλήτρια). Πίνακας 9. Μέσες τιµές της F0 (Μ.Τ.) και σταθερή απόκλιση (Σ.Α.), µετρηµένες σε τρία σηµεία ανά συλλαβή, για τις ουδέτερες προσταγές. Προσταγή: ουδέτερη ma nó li má ze vi le mó ɲ a Γυναίκες Αρχή Μ.Τ. 203 214 268 234 267 258 225 212 191 Σ.Α. 17 13 36 36 27 27 19 23 8 Μέση Μ.Ο. 203 238 273 250 285 249 215 210 180 Σ.Α. 17 12 39 36 27 27 17 25 18 Τέλος Μ.Ο. 205 262 241 264 274 241 212 198 180 Σ.Α. 16 14 31 28 35 31 16 16 42 Άνδρες Αρχή Μ.Ο. 122 117 142 130 140 126 114 111 99 Σ.Α. 19 10 9 6 9 9 18 23 5 Μέση Μ.Ο. 111 125 149 139 144 126 114 111 97 Σ.Α. 6 10 11 7 5 15 22 22 6 Τέλος Μ.Ο. 110 139 137 143 132 121 108 98 94 Σ.Α. 7 11 21 10 12 10 19 8 7

Επιτονική δοµή απλών προτάσεων 87 Αρνητικές προσταγές Στις αρνητικές προσταγές, όπως και στους άλλους τύπους πρότασης που φέρουν άρνηση, το τονικό βάρος του εκφωνήµατος εντοπίζεται στην αρνητική λέξη. Βάσει των ευρηµάτων του συγκεκριµένου πειράµατος, ο τονικός πυρήνας συµπίπτει µε το αρνητικό µόριο [mi], µετά το οποίο υπάρχει ένα χαµηλό πλατώ. Στην Εικόνα 13.1 παρουσιάζεται το γράφηµα των τονικών παραγωγών µίας γυναίκας και ενός άνδρα οµιλητή, ενώ στο Πίνακα 10 περιλαµβάνονται οι µέσες τιµές της F0 για τα εκφωνήµατα των αρνητικών προσταγών. Υπάρχει ένας ανοδικό τόνος πριν από τον τονικό πυρήνα, ο οποίος είναι ανοδικός και συµπίπτει µε την άρνηση. Μετά τον πυρήνα, η θεµελιώδης συχνότητα πέφτει και σχηµατίζει ένα χαµηλό πλατώ. Οι οριακοί τόνοι είναι χαµηλοί, εκτός από τρεις οµιλητές που παρουσιάζουν άνοδο κατά την τελευταία συλλαβή. Hz 350 300 250 200 150 100 50 Negative command female male ma nó li mi ma zé vis le mó nia Εικόνα 13.1. Γραφική αναπαράσταση του επιτονισµού (σε Hz) της αρνητικής προσταγής (negative command) από γυναίκα οµιλήτρια (female) και άνδρα οµιλητή (male).

88 Παραγωγή των τύπων πρότασης Εικόνα 13.2 Επιτονική δοµή της αρνητικής προσταγής Μανώλη µη µαζεύεις λεµόνια! (γυναίκα οµιλήτρια). Πίνακας 10. Μέσες τιµές της F0 (Μ..) και σταθερή απόκλιση (Σ.Α.), µετρηµένες σε τρία σηµεία ανά συλλαβή, για τις αρνητικές προσταγές. Προσταγή: αρνητική ma nó li mi ma zé vis le mó ɲ a Γυναίκες Αρχή Μ.Τ. 200 205 261 271 296 212 185 180 173 168 Σ.Α. 29 26 38 36 36 28 25 17 17 21 Μέση Μ.Τ. 195 220 265 297 272 200 180 179 172 169 Σ.Α. 23 31 33 34 33 27 26 19 18 28 Τέλος Μ.Τ. 201 243 264 301 236 186 182 175 170 177 Σ.Α. 19 41 33 30 34 27 27 19 19 37 Άνδρες Αρχή Μ.Τ. 111 115 139 145 159 106 100 98 94 94 Σ.Α. 8 10 9 19 14 7 3 7 3 7 Μέση Μ.Τ. 111 123 153 151 154 108 96 96 93 96 Σ.Α. 6 9 7 20 19 3 5 4 2 8 Τέλος Μ.Τ. 107 136 145 152 126 97 96 93 91 99 Σ.Α. 4 11 15 17 26 4 4 3 3 9

Επιτονική δοµή απλών προτάσεων 89 Έµφαση στις προσταγές Σε αυτή την ενότητα παρατίθενται τα ευρήµατα του πειράµατος παραγωγής για τον επιτονισµό της προσταγής µε έµφαση στα τρία διαφορετικά συστατικά της πρότασης (υποκείµενο, ρήµα και αντικείµενο). Στις Εικόνες 14.1-14.4 παρουσιάζονται οι επιτονικές δοµές των προσταγών µε και στον Πίνακα 11 περιλαµβάνονται οι µέσες τιµές της θεµελιώδους συχνότητας (F0). Βάσει των ευρηµάτων του συγκεκριµένου πειράµατος, στις προσταγές µε έµφαση, ο τονικός πυρήνας είναι υψηλός και η κορυφή του συµπίπτει µε την τονισµένη συλλαβή. Στις προσταγές µε έµφαση στο υποκείµενο, ο τονικός πυρήνας είναι υψηλός, του οποίου η κορυφή συµπίπτει µε την τονισµένη συλλαβή [ˈno]. Οι οµιλητές χρησιµοποίησαν δύο διαφορετικές επιτονικές δοµές για αυτό τον τύπο, όπως φαίνεται στην Εικόνα 14.1. Πέντε οµιλητές χώρισαν το εκφώνηµά τους σε δύο επιτονικές φράσεις: µία που περιέχει το υποκείµενο και µία το ρήµα και το αντικείµενο, ενώ ο τονικός πυρήνας ευθυγραµµίζεται µε το ρήµα στη δεύτερη φράση. Οι υπόλοιποι πέντε οµιλητές χρησιµοποίησαν µία φράση για όλο το εκφώνηµα, µε τον πυρήνα στο υποκείµενο και ένα χαµηλό πλατώ για το ρήµα και το αντικείµενο. Στην προσταγή µε έµφαση στο ρήµα, όπως και στην ουδέτερη απόδοση, ο πυρήνας βρίσκεται στο ρήµα. Η ουδέτερη κορυφή έρχεται πιο µετά, στην πρώτη συλλαβή µετά τον λεξικό τόνο, αλλά η κορυφή της έµφασης παρουσιάζεται στο µέσο της τονισµένης συλλαβής [ˈma].

90 Παραγωγή των τύπων πρότασης Hz 350 One-phrase vs two-phrase subject focus commands one phrase two phrase 300 250 200 150 100 ma nó li má ze ve le mó nia Εικόνα 14.1. Γραφική αναπράσταση δύο διαφορετικών επιτονικών παραγµατώσεων των προσταγών µε έµφαση στο υποκείµενο (subject focus commands), σε µία (one phrase) και δύο φράσεις (two phrase). Η Εικόνα 14.2 δείχνει την επιτονική δοµή της προσταγής µε έµφαση στο ρήµα µαζί µε την ουδέτερη απόδοση από το ίδιο οµιλητή, ώστε να διαφανεί η διαφορά των επιτονικών πραγµατώσεων που χρησιµοποιούνται για τον τονικό πυρήνα. Παρατηρούµε ότι, παρόλο που και στις δύο περιπτώσεις ο πυρήνας συµπίπτει µε το ρήµα, η κορυφή του πυρήνα έρχεται αργότερα, κατά την πρώτη συλλαβή µετά τον τόνο [ze], αλλά η κορυφή της περιορισµένης έµφασης παρουσιάζεται στο µέσο της τονισµένης συλλαβής [ˈma].

Επιτονική δοµή απλών προτάσεων 91 Hz 350 Neutral vs verb focus command verb focus neutral 300 250 200 150 ma nó li má ze ve le mó nia Εικόνα 14.2. Γραφική αναπαράσταση του επιτονισµού (σε Hz) της ουδέτερης προσταγής (neutral) και της προσταγής µε έµφαση στο ρήµα (verb focus) από γυναίκα οµιλήτρια. Στην Εικόνα 14.3 φαίνεται µία τυπική καµπύλη F0 της προσταγής µε έµφαση στο ρήµα. Εικόνα 14.3. Επιτονική δοµή της προσταγής Μανώλη µάζευε λεµόνια! µε έµφαση στο ρήµα (γυναίκα οµιλήτρια).

92 Παραγωγή των τύπων πρότασης Πίνακας 11. Μέσες τιµές της F0 (Μ.Τ.) και σταθερή απόκλιση (Σ.Α.), µετρηµένες σε τρία σηµεία ανά συλλαβή, για τις προσταγές µε έµφαση. Προσταγή: [έµφαση] υποκ. ma nó li má ze ve le mó ɲ a Γυναίκες Αρχή Μ.Τ. 201 230 264 213 232 214 206 203 182 Σ.Α. 15 17 42 36 37 46 45 45 23 Μέση Μ.Τ. 202 264 254 220 231 217 205 203 171 Σ.Α. 14 37 52 38 52 52 44 50 27 Τέλος Μ.Τ. 210 272 217 228 227 211 203 198 166 Σ.Α. 17 45 48 42 56 49 43 43 35 Άνδρες Αρχή Μ.Τ. 120 115 145 112 111 106 105 98 98 Σ.Α. 24 10 14 9 16 13 8 10 10 Μέση Μ.Τ. 105 147 128 113 112 109 99 100 89 Σ.Α. 6 26 13 10 18 12 9 13 5 Τέλος Μ.Τ. 102 150 111 110 105 103 99 96 86 Σ.Α. 4 27 15 18 12 10 10 11 4 Προσταγή: [έµφαση] ρήµα ma nó li má ze ve le mó ɲ a Γυναίκες Αρχή Μ.Τ. 198 218 273 259 235 194 182 178 170 Σ.Α. 23 15 12 17 18 13 13 17 21 Μέση Μ.Τ. 202 236 280 279 232 196 182 174 167 Σ.Α. 19 16 6 21 21 13 13 19 24 Τέλος Μ.Τ. 205 257 276 305 214 185 176 172 167 Σ.Α. 17 24 6 19 15 18 17 21 26 Άνδρες Αρχή Μ.Τ. 120 111 132 124 134 99 97 93 91 Σ.Α. 21 10 14 10 21 3 3 4 4 Μέση Μ.Τ. 107 121 135 155 111 99 96 94 90 Σ.Α. 7 18 11 21 7 5 5 4 4 Τέλος Μ.Τ. 104 128 119 162 98 95 93 91 88 Σ.Α. 5 19 22 28 2 1 4 2 2

Επιτονική δοµή απλών προτάσεων 93 Προσταγή: [έµφαση] αντικ. ma nó ni má ze ve le mó ɲ a Γυναίκες Αρχή Μ.Ο. 197 205 260 241 261 258 245 243 204 Σ.Α. 15 16 17 18 23 17 26 19 3 Μέση Μ.Ο. 196 217 267 148 277 264 234 267 175 Σ.Α. 14 20 17 20 18 19 24 14 16 Τέλος Μ.Ο. 197 242 255 272 263 257 233 254 165 Σ.Α. 16 22 19 12 13 29 22 13 29 Άνδρες Αρχή Μ.Ο. 115 113 141 123 137 140 131 134 107 Σ.Α. 14 7 8 12 17 15 16 13 14 Μέση Μ.Ο. 106 121 135 129 149 146 123 150 96 Σ.Α. 5 8 17 11 16 13 10 18 6 Τέλος Μ.Ο. 103 134 126 135 138 141 118 137 87 Σ.Α. 1 7 14 9 18 18 11 13 5 Οι Εικόνες 14.4 και 14.5 παρουσιάζουν την επιτονική δοµή µίας τυπική προσταγής µε έµφαση στο αντικείµενο, [ˈmo]. Υπάρχουν δύο ανοδικοί τόνοι που συµπίπτουν µε τις τονισµένες συλλαβές του υποκειµένου και του ρήµατος, [ˈno] και [ˈma], αντίστοιχα. Το πιο ενδιαφέρον χαρακτηριστικό των προσταγών µε έµφαση στο αντικείµενο είναι το ύψος της κορυφής στον τονικό πυρήνα. Συνήθως, ένας τονικός πυρήνας που εντοπίζεται στην τελευταία λέξη ενός εκφωνήµατος δεν είναι πολύ υψηλός λόγω της τονικής κλίσης (declination), ωστόσο αυτή η κορυφή συγκαταλέγεται στις υψηλότερες τιµές του εκφωνήµατος.

94 Παραγωγή των τύπων πρότασης Hz 300 Object focus command 250 200 150 100 ma nó li má ze ve le mó nia Εικόνα 14.4. Γραφική αναπαράσταση του επιτονισµού (σε Hz) της προσταγής µε έµφαση στο αντικείµενο (object focus command) από γυναίκα οµιλήτρια. Εικόνα 14.5. Επιτονική δοµή της προσταγής Μανώλη µάζευε λεµόνια! µε έµφαση στο αντικείµενο (γυναίκα οµιλήτρια). Συνολικά αποτελέσµατα για την παραγωγή απλών προτάσεων Στις Εικόνες 15-18 παρουσιάζονται συγκριτικά ποσοτικά αποτελέσµατα της ακουστικής ανάλυσης.

Επιτονική δοµή απλών προτάσεων 95 Cell Mean for f(0) 260 240 220 200 180 160 IMPERATIVE POLAR QUESTION STATEMENT WH-QUESTION 140 120 01-ja 02-ti 03-o 04-ma 05-no 06-lis 07-de/mi 08-ma 09-ze 10-vi 11-le 12-mo 13-nia Εικόνα 15. Μέσες τιµές της F0 από όλους τους οµιλητές και όλα τα εκφωνήµατα ως προς τους τύπους πρότασης, ανεξάρτητα από εστιάσεις και τροπικότητες (όπου: Imperative=Προσταγή, Polar Question=Ερώτηση Ολικής Άγνοιας, Statement=Απόφανση, Wh-question=Ερώτηση Μερικής Άγνοιας). Cell Mean for f(0) 260 240 220 200 180 160 Focus-O Focus-S Focus-V negation neutral 140 120 01-ja 02-ti 03-o 04-ma 05-no 06-lis 07-de/mi 08-ma 09-ze 10-vi 11-le 12-mo 13-nia Εικόνα 16. Μέσες τιµές της F0 από όλους τους οµιλητές και όλα τα εκφωνήµατα ως προς τις διαφορετικές εστιάσεις και παραλλαγές, ανεξάρτητα από τους τύπους πρότασης (όπου: Focus-O=Έµφαση στο αντικείµενο, Focus- S=Έµφαση στο υποκείµενο, Focus-V=έµφαση στο ρήµα, negation=άρνηση, neutral=ουδέτερη). (Σηµ.: Το κενό που υπάρχει στις γραµµές των περισσότερων προτάσεων, επειδή αυτά τα εκφωνήµατα δεν έχουν αρνητικό µόριο.)

96 Παραγωγή των τύπων πρότασης Όλα τα αποτελέσµατα που παρατίθενται επαληθεύονται στατιστικά, όπως φαίνεται και από τα ποσοτικά δεδοµένα στις Εικόνες 15 και 16. Βάσει των πινάκων ANOVA, τα αποτελέσµατα της ακουστικής ανάλυσης είναι στατιστικά σηµαντικά: F=13.3 P<0.0001 για τους τύπους πρότασης και F=11.3 P<0.0001 για τις τροπικότητες (έµφαση, άρνηση). Ωστόσο, η αλληλεπίδραση µεταξύ τύπων πρότασης και τροπικοτήτων δεν είναι στατιστικά σηµαντική (P=0.0643), πράγµα που είναι ενδιαφέρον για την αντιληπτική ανάλυση. 300 275 250 225 IMPERATIVE, female IMPERATIVE, male POLAR QUESTION, female POLAR QUESTION, male STATEMENT, female STATEMENT, male WH-QUESTION, female WH-QUESTION, male Cell Mean for f(0) 200 175 150 125 100 75 01-ja 02-ti 03-o 04-ma 05-no 06-lis 07-de/mi 08-ma 09-ze 10-vi 11-le 12-mo 13-nia Εικόνα 17. Μέσες τιµές της F0 για όλους τους οµιλητές και όλα τα εκφωνήµατα ως προς τους τύπους πρότασης σε σχέση µε το φύλο, ανεξάρτητα από εστιάσεις και παραλλαγές (όπου: Imperative=Προσταγή, Polar Question=Ερώτηση Ολικής Άγνοιας, Statement=Απόφανση, Whquestion=Ερώτηση Μερικής Άγνοιας).

Επιτονική δοµή απλών προτάσεων 97 Όπως φαίνεται στην Εικόνα 17, το φύλο δεν διαδραµατίζει σηµαντικό ρόλο στη δόµηση των επιτονικών προτύπων των τύπων πρότασης, είτε έχουν έµφαση είτε δεν έχουν. Ωστόσο, είναι ιδιαίτερα σηµαντικό το εύρηµα ότι οι τονικές παραγωγές των γυναικών είναι περίπου 60 % υψηλότερες σε Hz στο σύνολό τους από εκείνες των ανδρών, τόσο αναφορικά µε τους τύπους πρότασης όσο και µε την έµφαση. Στις Εικόνες 18-20 παρατίθενται οι µέσες τιµές της θεµελιώδους συχνότητας (F0) των τύπων πρότασης και των τροπικοτήτων, καθώς και της αλληλεπίδρασης, συγκριτικά. 172 170 168 Interaction Line Plot for f(0) Effect: SENTENCE TYPE Cell Mean 166 164 162 160 158 IMPERATIVE POLAR QUESTION STATEMENT WH-QUESTION 172 170 168 Interaction Line Plot for f(0) Effect: MODALITY Cell Mean 166 164 162 160 158 156 Focus-O Focus-S Focus-V negation neutral Εικόνα 18. & Εικόνα 19. Μέσες τιµές F0 του τονικού εύρους των τύπων πρότασης (Εικόνα 18) και των τροπικοτήτων (Εικόνα 19) για όλα τα εκφωνήµατα συγκριτικά. (Όπου: Imperative=Προσταγή, Polar Question=Ερώτηση Ολικής Άγνοιας, Statement=Απόφανση, Whquestion=Ερώτηση Μερικής Άγνοιας, Focus-O=Έµφαση στο αντικείµενο, Focus-S=Έµφαση στο υποκείµενο, Focus-V=Έµφαση στο ρήµα, negation=άρνηση, neutral=ουδέτερη).

98 Παραγωγή των τύπων πρότασης Οι προσταγές έχουν, σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις, υψηλότερες µέσες τιµές της θεµελιώδους συχνότητας (F0), ενώ ακολουθούν οι ερωτήσεις µερικής άγνοιας, οι αποφάνσεις και οι ερωτήσεις ολικής άγνοιας. Η έµφαση στο αντικείµενο ανεβάζει τις µέσες τιµές της θεµελιώδους συχνότητας (F0) σε όλες τις περιπτώσεις, ενώ στη συνέχεια των µέσων τιµών των τροπικοτήτων έρχονται οι ουδέτερες προτάσεις, οι προτάσεις µε έµφαση στο ρήµα, οι αρνητικές προτάσεις και οι προτάσεις µε έµφαση στο υποκείµενο. Όταν οι τύποι πρότασης διασταυρώνονται µε τις τροπικότητες, οι µέσες τιµές των αποτελεσµάτων της F0 αλλοιώνονται, όπως φαίνεται στην Εικόνα 20. 185 180 Interaction Line Plot for f(0) Effect: SENTENCE TYPE * MODALITY Focus-O Focus-S Focus-V negation neutral 175 Cell Mean 170 165 160 155 150 145 IMPERATIVE POLAR QUESTION STATEMENT WH-QUESTION Εικόνα 20. Μέσες τιµές F0 του τονικού εύρους. Επισηµαίνεται η αλληλεπίδραση των τύπων πρότασης και των τροπικοτήτων όλων των εκφωνηµάτων συγκριτικά. (Όπου: Focus-O=Έµφαση στο αντικείµενο, Focus- S=Έµφαση στο υποκείµενο, Focus-V=Έµφαση στο ρήµα, negation=άρνηση, neutral=ουδέτερη).

Επιτονική δοµή απλών προτάσεων 99 Η ταξινόµηση των τονικών επιταγών και οι διακριτικές τους λειτουργίες σε διάφορες γλώσσες έχουν αποτελέσει αντικείµενο µελέτης στην προσωδιακή έρευνα (µεταξύ άλλων, Bruce, 1977 Botinis, 1989 Pierrehumbert & Steele, 1989 House, 1990 van Santen & Möbius, 2000). Σε γενικές γραµµές, η τονική µορφή του παρόντος υλικού είναι αρκετά συνήθης, σύµφωνα µε τις µελέτες για την ελληνική προσωδία (π.χ. Botinis 1982, 1989, 1998) τουλάχιστον όσον αφορά στους τύπους της απόφανσης και της ερώτησης, καθώς η προσταγή δεν έχει περιγραφεί στη βιβλιογραφία. 2.1.3 Συζήτηση για την παραγωγή απλών προτάσεων Ανακεφαλαιώνοντας, σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα της ακουστικής ανάλυσης, κάθε τύπος πρότασης σχετίζεται µε τον τύπο και τη θέση του τονικού πυρήνα και του τονικού ορίου στα Ελληνικά, όπως φαίνεται στον Πίνακα 17 και στην Εικόνα 21. Πίνακας 17. Βασικά χαρακτηριστικά των επιτονικών δοµών των τύπων πρότασης. Τύπος Πρότασης Τύπος τονικού πυρήνα Θέση πυρήνα τονικού Τονικό όριο Απόφανση Πτώση εξί άκρο Χαµηλό Προσταγή Ανοδικός Ρήµα Χαµηλό Ερώτηση Ολικής Άγνοιας Ερώτηση Μερικής Άγνοιας Χαµηλός εξί άκρο ή ρήµα Άνοδος-πτώση Ανοδικός Ερωτηµατική λέξη Χαµηλό ανοδικό ή

100 Παραγωγή των τύπων πρότασης Στις ουδέτερες αποφάνσεις υπάρχει ένας καθοδικός τονικός πυρήνας στο τελευταίο συστατικό της πρότασης. Οι προσταγές έχουν ανοδικό τονικό πυρήνα που τοποθετείται στο ρήµα. Και οι δύο αυτοί τύποι πρότασης έχουν χαµηλό οριακό τόνο. Ο πυρήνας των ερωτήσεων ολικής άγνοιας φέρει χαµηλό τόνο στο ρήµα ή το αντικείµενο. Το τονικό όριο παρουσιάζει µία εξέχουσα κίνηση ανόδου-πτώσης. Στις ερωτήσεις µερικής άγνοιας υπάρχει ένας ανοδικός πυρήνας στην ερωτηµατική λέξη. Το τονικό όριο για αυτόν τον τύπο είναι ανοδικό. Γενικεύοντας, υποστηρίζεται ότι η θέση του τονικού πυρήνα εκφράζει την προθετικότητα του εκφωνήµατος (βλ. Ενότητα 1.4). Αυτό πιθανώς συµβαίνει επειδή τα Ελληνικά δεν έχουν άλλη ένδειξη της προσλεκτικής ισχύος (illocutionary force) στη γραµµατική, όπως παραδείγµατος χάριν έχουν τα Αγγλικά µε το do (εισαγωγή του βοηθητικού ρήµατος do στις µη καταφατικές προτάσεις) και εκφράζει την ισχύ, τροποποιώντας τη θέση του τονικού πυρήνα. Εικόνα 21. Συνολική αναπαράσταση των επιτονικών δοµών και των τονικών ορίων για τους τύπους πρότασης στα Ελληνικά.

Επιτονική δοµή απλών προτάσεων 101 Η άρνηση (βλ. Εικόνες 3.1, 3.2, 3.3) και η έµφαση επηρεάζουν τον τύπο του τόνου µόνο στις αποφάνσεις. Σε αυτόν τον τύπο προτάσεων, η περιορισµένη έµφαση πραγµατώνεται ως υψηλός τόνος στο κέντρο της τονισµένης συλλαβής. Η λέξη που φέρει έµφαση γίνεται ο τονικός πυρήνας και όλες οι λέξεις µετά την έµφαση αποδυναµώνονται τονικά, σχηµατίζοντας ένα χαµηλό επικλινές πλατώ (βλ. Εικόνες 4.1, 4.2, 4.3, 4.4 και 4.5). Αξιοσηµείωτο είναι ότι οι τονικοί πυρήνες περιορισµένης έµφασης πραγµατώνονται υψηλότερα από ό,τι εκείνοι της ευρείας έµφασης, όπως φάνηκε από τα ευρήµατα του συγκεκριµένου πειράµατος παραγωγής. Επιπλέον, οι τονικοί πυρήνες είναι διαφορετικού τύπου: στην πρόταση περιορισµένης έµφασης η κορυφή εντοπίζεται στην τονισµένη συλλαβή, ενώ στην ουδέτερη πρόταση ο τόνος ξεκινά µε υψηλή τιµή της θεµελιώδους συχνότητας (F0) αµέσως πριν τον λεξικό τόνο, έπειτα κατεβαίνει πολύ αργά κατά την τονισµένη συλλαβή, σχεδόν σχηµατίζοντας ένα πλατώ και πέφτει σταδιακά κατά την συλλαβή µετά τον τόνο. Στα Ελληνικά, όπως συνηθίζεται και διαγλωσσικά, υπάρχει τονική αλληλεπίδραση του λεξικού τόνου και της περιορισµένης έµφασης της πρότασης στο πεδίο της λεξικά τονισµένης συλλαβής. Στα Σουηδικά, ωστόσο, υπάρχει µία διακριτή τονική επιταγή που συµπίπτει µε τη συλλαβή µετά την τονισµένη (Bruce, 1977 Botinis et al, 2000 Fant et al, 2000). Η άρνηση και η έµφαση στους τύπους πρότασης εκτός των αποφάνσεων δεν επηρεάζουν τον τύπο του τόνου του πυρήνα και τους οριακούς τόνους (βλ. Εικόνες 6.1, 6.2, 7.1, 7.2, 7.3, 7.4 για τις ερωτήσεις ολικής άγνοιας, Εικόνες 13.1, 13.2, 14.1, 14.2, 14.3, 14.4 και 14.5 για τις

102 Παραγωγή των τύπων πρότασης προσταγές). Εντούτοις, υπάρχει επίδραση της έµφασης και της άρνησης στη θέση του πυρήνα. Η άρνηση και η εστιασµένη λέξη γίνονται ο τονικός πυρήνας. Εκτός από αυτήν την αλλαγή στη θέση του πυρήνα, πολύ συχνά µη ουδέτεροι πυρήνες παρουσιάζουν µεγαλύτερο εύρος και πιο απότοµες ανόδους και πτώσεις από τους ουδέτερους. Μία εντυπωσιακή εξαίρεση σε αυτές τις γενικεύσεις είναι οι ερωτήσεις µερικής άγνοιας. Σε αυτές τις ερωτήσεις ο τονικός πυρήνας συµπίπτει πάντα µε την ερωτηµατική λέξη, ακόµα και όταν ένα από τα συστατικά τις πρότασης έχει περιορισµένη έµφαση (βλ. Εικόνες 8, 11.1, 11.2 και 11.3). Όσον αφορά στις επιτονικές επιδράσεις της έµφασης, τα ευρήµατα του συγκεκριµένου πειράµατος συµφωνούν µε ευρήµατα άλλων σχετικών µελετών. Στις περισσότερες περιπτώσεις, τα συστατικά της πληροφοριακής δοµής δοµούνται πολύ ξεκάθαρα σε διακριτές προσωδιακές οντότητες: το θέµα (topic) σχηµατίζει τη δική του προσωδιακή φράση µε συγκεκριµένη µελωδία, η έµφαση (focus) σχηµατίζουν µία άλλη προσωδιακή φράση που περιλαµβάνει τον κύριο τόνο ενός εκφωνήµατος, ενώ το υπόλοιπο εκφώνηµα (tail) συνήθως αποδυναµώνεται τονικά. Ωστόσο, κατά την ακουστική ανάλυση του συγκεκριµένου πειράµατος παραγωγής, βρέθηκε επιβεβαιώνοντας παλαιότερα ευρήµατα (Baltazani, 2006) ότι υπάρχουν και εκφωνήµατα, όπως αυτά που δηλώνουν άρνηση, στα οποία η κωδικοποίηση των κατηγοριών της πληροφοριακής δοµής δεν είναι αµιγώς προσωδιακή. Σε αυτά τα εκφωνήµατα, τα συστατικά της έµφασης δεν φέρουν προεξέχοντα τόνο, ενώ η τονική αποδυνάµωση δεν δηλώνει πάντα παλαιά πληροφορία. Αυτά τα αποτελέσµατα δείχνουν ότι δεν υπάρχει σχέση έναπρος-ένα µεταξύ προσωδίας και πληροφοριακής δοµής (Baltazani, 2006).

Επιτονική δοµή απλών προτάσεων 103 Σε γενικές γραµµές, οι ανοδικοί τόνοι χρησιµοποιούνται γενικά σε θέσεις πριν τον πυρήνα, αλλά υπάρχουν και ορισµένοι ανοδικοί τονικοί πυρήνες. Η διαφορά ανάµεσα στους υψηλούς και τους ανοδικούς τονικούς πυρήνες είναι ότι αφ ενός οι υψηλοί πυρήνες έχουν µία πολύ οξεία κορυφή στο µέσο της τονισµένης συλλαβής, ανεβαίνοντας και κατεβαίνοντας απότοµα, ενώ, αφ ετέρου, οι ανοδικοί πυρήνες έχουν σχήµατα που κλίνουν προς τη συλλαβή µετά την τονισµένη, δηλαδή οι κορυφές τους παρουσιάζονται µετά την τονισµένη συλλαβή και, συνήθως, έχουν πιο οµαλές πλαγιές. Η σηµασία των τονικών ανόδων και των τονικών καθόδων, καθώς και οι αντίστοιχες πλαγιές τους, έχουν ευρέως µελετηθεί σε διάφορες γλώσσες (βλ. π.χ. Bruce, 1977 Rossi, 1978 t Hart et al., 1990, Beaugendre et al., 2001).

104 Παραγωγή των τύπων πρότασης 2.2 Επιτονική δοµή σύνθετων προτάσεων Σε αυτή την Ενότητα παρουσιάζεται η επιτονική δοµή πιο σύνθετων συντακτικά προτάσεων. Το βασικότερο ερώτηµα που τίθεται είναι εάν τα βασικά χαρακτηριστικά της επιτονικής δοµής των τύπων πρότασης που προσδιορίστηκαν µε την ανάλυση απλών προτάσεων στην προηγούµενη ενότητα επηρεάζονται από τη συνθετότητα των εκφωνηµάτων. Γίνεται, για αυτό το σκοπό, σύγκριση της επιτονικής δοµής των απλών προτάσεων µε την επιτονική δοµή των σύνθετων προτάσεων. Χρειάζεται, εδώ, να γίνει η διευκρίνιση ότι, για τις ανάγκες της παρούσας διδακτορικής διατριβής, ο όρος απλή πρόταση χρησιµοποιείται για τις κύριες προτάσεις µε βασική συντακτική δοµή (Υ- Ρ-Α). Ο όρος σύνθετη πρόταση αναφέρεται στο συνδυασµό δύο κύριων προτάσεων µε παρατακτική σύνδεση ή στο συνδυασµό κύριας µε δευτερεύουσα πρόταση µε υποτακτική σύνδεση. Παράλληλα, χρησιµοποιούνται διαφορετικές προτάσεις µορφολογικά για τη διερεύνηση της επίδρασης που ενδέχεται να έχει η γραµµατική λειτουργία στον επιτονισµό της πρότασης. 2.2.1 Μεθοδολογία πειράµατος παραγωγής σύνθετων προτάσεων Σχεδιάστηκε ένα πείραµα παραγωγής, µε σύνθετες προτάσεις, µε παρατακτική και υποτακτική σύνδεση, µε την λειτουργία των τεσσάρων τύπων πρότασης (απόφανση, ερώτηση ολικής άγνοιας, ερώτηση µερικής άγνοιας, προσταγή). ύο γυναίκες οµιλήτριες στη δεκαετία των 20 εκφώνησαν το φωνητικό υλικό, σε πέντε επαναλήψεις, µε τυχαία σειρά. Για καθεµία από τις προτάσεις προηγήθηκε διαφορετικό περικείµενο, µε σκοπό να

Επιτονική δοµή σύνθετων προτάσεων 105 προκαλέσει τους οµιλητές να παραγάγουν διαφορετική προσωδία για κάθε περιεχόµενο. Η λίστα των προτάσεων του πειράµατος και τα περικειµενικά πλαίσια παρατίθενται στον Πίνακα 18. Και οι τέσσερις τύποι πρότασης, δηλαδή η απόφανση, η ερώτηση ολικής και µερικής άγνοιας και η προσταγή, είχαν την ίδια συντακτική δοµή του τύπου Υ-Ρ-Α, τόσο για τις απλές όσο και για τις σύνθετες προτάσεις. Οι σύνθετες προτάσεις συνδέονταν κατά παράταξη µε το και ή καθ υπόταξη µε το όταν ή το παρόλο που, µε συνδετικές λέξεις δηλ. που εισάγουν χρονική και εναντιωµατική δευτερεύουσα πρόταση, αντίστοιχα. Το συνολικό corpus του πειράµατος απαρτιζόταν από 72 εκφωνήµατα συνολικά (4 τύποι πρότασης Χ 3 παραλλαγές Χ 2 οµιλητές Χ 3 επαναλήψεις). Το φωνητικό υλικό ηχογραφήθηκε σε ήσυχο δωµάτιο, απευθείας σε δίσκο ηλεκτρονικού υπολογιστή µε κοινό µικρόφωνο συνδεδεµένο σε θύρα USB του ηλεκτρονικού υπολογιστή. Κατά τις ηχογραφήσεις, διατηρήθηκε απόσταση 10 cm µεταξύ του µικροφώνου και του στόµατος του οµιλητή. Οι ηχογραφήσεις και η φωνητική ανάλυση έγιναν µε το πρόγραµµα WaveSurfer. Ελήφθησαν τρεις µετρήσεις ανά συλλαβή (αρχή, µέση και τέλος). Τα γραφήµατα δηµιουργήθηκαν στο πρόγραµµα Excel.

106 Παραγωγή των τύπων πρότασης Πίνακας 18. Το φωνητικό υλικό του πειράµατος παραγωγής σύνθετων προτάσεων. Ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια και η Μαρία µοιράζει µπαλόνια. ΑΠΟΦΑΝΣΗ Ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια όταν η Μαρία µοιράζει µπαλόνια. Ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια παρόλο που η Μαρία µοιράζει µπαλόνια. ΕΡΩΤΗΣΗ ΟΛΙΚΗΣ ΑΓΝΟΙΑΣ Ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια και η Μαρία µοιράζει µπαλόνια; Ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια όταν η Μαρία µοιράζει µπαλόνια; Ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια παρόλο που η Μαρία µοιράζει µπαλόνια; ΕΡΩΤΗΣΗ ΜΕΡΙΚΗΣ ΑΓΝΟΙΑΣ Γιατί ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια και η Μαρία µοιράζει µπαλόνια; Γιατί ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια όταν η Μαρία µοιράζει µπαλόνια; Γιατί ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια παρόλο που η Μαρία µοιράζει µπαλόνια; Μανώλη µάζευε λεµόνια και Μαρία µοίραζε µπαλόνια! ΠΡΟΣΤΑΓΗ Μανώλη µάζευε λεµόνια όταν η Μαρία µοιράζει µπαλόνια! Μανώλη µάζευε λεµόναι παρόλο που η Μαρία µοιράζει µπαλόνια!

Επιτονική δοµή σύνθετων προτάσεων 107 2.2.2 Αποτελέσµατα πειράµατος παραγωγής σύνθετων προτάσεων Τα αποτελέσµατα του συγκεκριµένου πειράµατος παραγωγής παρουσιάζονται στις Εικόνες 22-25. Για λόγους σύγκρισης παρατίθενται και τα αντίστοιχα γραφήµατα των απλών προτάσεων. Χωρίς να υπολογίζονται οι διαφορές του τονικού εύρους, υπήρξε σταθερότητα ανά τους οµιλητές στους τονικούς στόχους -τοπικά minima και maxima της F0- σε κάθε τύπο πρότασης και τροπικότητα, πράγµα που παρατηρήθηκε και στο πείραµα παραγωγής απλών προτάσεων (βλ. Ενότητα 2.1.2). 2.2.2.1 Αποφάνσεις Στην Εικόνα 22.1 παρουσιάζεται η επιτονική δοµή των αποφάνσεων στις απλές προτάσεις (µε συντακτική δοµή Υ-Ρ-Α, που αναλύθυκε διεξοδικά στην Ενότητα 2.1). Όσον αφορά στις αποφάνσεις των σύνθετων προτάσεων (Εικόνα 22.2), είναι εµφανής η επίδραση της προσωδιακής φρασεοποίησης (phrasing). Παρατηρείται µία τονική πτώση στην τονισµένη συλλαβή [ˈmo] της τελευταίας λέξης της κύριας πρότασης, η οποία ακολουθείται από µία άνοδο στην τελευταία συλλαβή [ɲ a] και φτάνει στην κορυφή στην τονισµένη συλλαβή της συνδετικής λέξης. Αµέσως µετά την τονική κίνηση ανόδου-καθόδου της φρασεοποίησης η οποία από ορισµένους οµιλητές εντείνεται και µε µία σύντοµη παύση παρατηρείται επαναφορά (resetting) της επιτονικής δοµής. Στη συνέχεια, µία τονική πτώση τοποθετείται στο άρθρο [i] της δευτερεύουσας πρότασης, ενώ η υπόλοιπη επιτονική δοµή ακολουθεί το ίδιο πρότυπο µε αυτό των απλών προτάσεων και το τονικό όριο είναι επίσης χαµηλό.

108 Παραγωγή των τύπων πρότασης Hz 350 300 250 200 150 100 50 o ma nó lis ma zé vi le mó nia Εικόνα 22.1. Επιτονική δοµή των αποφάνσεων σε απλές προτάσεις (µέσες τιµές). Hz 350 300 CE OTAN PAROLO PU 250 200 150 100 50 o ma nó lis ma zé vi le mó nia CONJ i ma rí a mi rá zi ba ló nia Εικόνα 22.2. Επιτονική δοµή των αποφάνσεων σε σύνθετες προτάσεις (µέσες τιµές), µε παράταξη ( και ) και υπόταξη ( όταν, παρόλο που ). 2.2.2.2 Ερωτήσεις ολικής άγνοιας Στην Εικόνα 23.1 παρουσιάζονται οι ερωτήσεις ολικής άγνοιας στις απλές προτάσεις. Αξίζει να σηµειωθεί ότι παρατηρήθηκαν δύο διαφορετικές πραγµατώσεις για τις ουδέτερες (χωρίς στοχευµένη έµφαση) ερωτήσεις ολικής άγνοιας. Ο τονικός πυρήνας βρίσκεται στο αντικείµενο για τους περισσότερους οµιλητές (καµπύλη Α), ενώ για τους

Επιτονική δοµή σύνθετων προτάσεων 109 υπόλοιπους οµιλητές εντοπίζεται στο ρήµα (καµπύλη Β). Η κορυφή του οριακού τόνου καλύπτει την τονισµένη συλλαβή της τελευταίας λέξης του εκφωνήµατος (Ι), εκτός και εάν αυτή η λέξη φέρει και τον τονικό πυρήνα - σε αυτή την περίπτωση η κορυφή µετακινείται προς τα δεξιά (ΙΙ) (βλ. Ενότητα 2.1.2.2). Αυτό πιθανώς οφείλεται στον τονικό συνωστισµό (tonal crowding), φαινόµενο το οποίο προκαλεί τη χαµηλότερη στόχευση του χαµηλού ορίου (σηµείο ΙΙ). Σε σύνθετες προτάσεις, οι ερωτήσεις ολικής άγνοιας (Εικόνα 23.2) παρουσουσιάζουν, επίσης, τις επιδράσεις της προσωδιακής φρασεοποίησης. Ωστόσο, η επιτονική δοµή της κύριας πρότασης σε αυτή την περίπτωση µοιάζει περισσότερο µε την αντίστοιχη δοµή των σύνθετων αποφάνσεων. Και εδώ παρατηρείται µια διάκριση µεταξύ των εκφωνηµάτων που έχουν τον τονικό τους πυρήνα στο ρήµα (καµπύλη Α) και των εκφωνηµάτων που τον έχουν στο αντικείµενο (καµπύλη Β). Στην πρώτη περίπτωση, υπάρχει επαναφορά (resetting) της επιτονικής δοµής και µία τονική κίνηση ανόδου-πτώσης καλύπτει τη συνδετική λέξη µέχρι την πρώτη συλλαβή της πρώτης λέξης (υποκειµένου) της δευτερεύουσας. Η υπόλοιπη επιτονική δοµή ακολουθεί το πρότυπο του αντίστοιχου τµήµατος της επιτονικής δοµής της απλής πρότασης. Στη δεύτερη περίπτωση, δεν σηµειώνεται επαναφορά της αρχικής επιτονικής δοµής και η δευτερεύουσα πρόταση αρχίζει µε ένα πλατώ, το οποία φτάνει µέχρι την τελευταία συλλαβή του ρήµατος. Το τονικό όριο παρουσιάζει, επίσης, δύο πραγµατώσεις, όπως στις απλές προτάσεις (σηµεία Ι, ΙΙ).

110 Παραγωγή των τύπων πρότασης Hz 350 300 250 200 150 100 Sinle Polar question A Single Polar question B 50 o ma nó lis ma zé vi le mó nia Εικόνα 23.1. Επιτονική δοµή των ερωτήσεων ολικής άγνοιας σε απλές προτάσεις (µέσες τιµές). Hz 350 300 250 200 150 100 Polar question A Polar question B 50 o ma nó lis ma zé vi le mó nia pa ró lo pu i ma rí a mi rá zi ba ló nia Εικόνα 23.2. Επιτονική δοµή των ερωτήσεων ολικής άγνοιας σε σύνθετες προτάσεις (µέσες τιµές), µε υπόταξη ( παρόλο που ), ως δείγµα. 2.2.2.3 Ερωτήσεις µερικής άγνοιας Στις Εικόνες 24.1-24.2 παρουσιάζονται οι ερωτήσεις µερικής άγνοιας. Ο τονικός πυρήνας είναι µία πολύ εµφανής κίνηση ανόδου-καθόδου, η οποία εντοπίζεται στην ερωτηµατική λέξη [ja'ti]. Ακολούθως, υπάρχει µία τονική πτώση, η οποία δηµιουργεί ένα χαµηλό πλατώ. Ο οριακός τόνος είναι ανοδικός στο τέλος της τελευταίας συλλαβής.

Επιτονική δοµή σύνθετων προτάσεων 111 Η ίδια επιτονική δοµή αντιστοιχεί και στις ερωτήσεις µερικής άγνοιας σε σύνθετες προτάσεις, ανεξάρτητα από τις διαφορετικές συνδετικές λέξεις που µπορεί να χρησιµοποιούνται. Μάλιστα, η κίνηση ανόδου του τονικού ορίου είναι περισσότερο προεξέχουσα. Εδώ, δεν παρουσιάζονται οι επιδράσεις της προσωδιακής φρασεοποίησης ούτε και επαναφορά της επιτονικής δοµής. Αυτό πιθανώς να οφείλεται στο αυξηµένο µήκος του εκφωνήµατος. Ωστόσο, η κορυφή του τονικού πυρήνα δεν βρίσκεται στην τονισµένη συλλαβή της ερωτηµατικής λέξης, αλλά έχει µετακινηθεί ελαφρώς προς τα δεξιά (κατά προσέγγιση στο φωνήεν της δεύτερης άτονης συλλαβής µετά τον τονικό πυρήνα [ma]). Η καθυστερηµένη ευθυγράµµιση (alignment) της τονικής κορυφής, πιθανώς να είναι µία επίδραση του τονικού συνωστισµού (tonal crowding), καθώς η τονισµένη συλλαβή του τονικού πυρήνα ακολουθείται από δύο άτονες συλλαβές.

112 Παραγωγή των τύπων πρότασης Hz 350 300 250 200 150 100 50 ja tí o ma nó lis ma zé vi le mó nia Εικόνα 24.1. Επιτονική δοµή των ερωτήσεων µερικής άγνοιας σε απλές προτάσεις (µέσες τιµές). Hz 350 CE OTAN PAROLO PU 300 250 200 150 100 50 ja tí o ma nó lis ma zé vi le mó nia CONJ i ma rí a mi rá zi ba ló nia Εικόνα 24.2. Επιτονική δοµή των ερωτήσεων µερικής άγνοιας σε σύνθετες προτάσεις (µέσες τιµές), µε παράταξη ( και ) και υπόταξη ( όταν, παρόλο που ). 2.2.2.4 Προσταγές Στην Εικονα 25.1 παρουσιάζονται οι προσταγές σε απλές προτάσεις. Έχουν την ίδια επιτονική δοµή µε τις αποφάνσεις, αλλά στις προσταγές ο τονικός πυρήνας πέφτει στο ρήµα, µε µία ανοδική κίνηση της θεµελιώδους συχνότητας, η οποία ακολουθείται από ένα χαµηλό πλατώ

Επιτονική δοµή σύνθετων προτάσεων 113 και τονική κλίση (declination) (ενώ για τις αποφάνσεις ο τονικός πυρήνας θα µπορούσε να θεωρηθεί ότι βρίσκεται στο αντικείµενο). Hz 350 300 250 200 150 100 50 ma nó li má ze ve le mó nia Εικόνα 25.1. Επιτονική δοµή των προσταγών σε απλές προτάσεις (µέσες τιµές). Hz 350 300 250 200 150 100 4 phrases 3 phrases 2 phrases 50 ma nó li má ze ve le mó nia ce ma rí a mí ra ze ba ló nia Εικόνα 25.2. Επιτονική δοµή των προσταγών σε σύνθετες προτάσεις (µέσες τιµές), µε παράταξη ( και ), ως δείγµα. Όσον αφορά στις προσταγές σε σύνθετες προτάσεις (Εικόνα 25.2), παρατηρούνται τρεις διαφορετικές πραγµατώσεις βάσεις των επιδράσεων της φρασεοποίησης: (α) µε δύο διακριτές προσωδιακές φράσεις µε την τυπική διακοπή της φράσης και µία τονική άνοδο στο τέλος της κύριας

114 Παραγωγή των τύπων πρότασης πρότασης, (β) µε τρεις διακριτές προσωδιακές φράσεις, µε την επιπλέον διακοπή φράσης (phrase break) εκτός των προαναφερθεισών στην τελευταία συλλαβή του υποκειµένου (της πρώτης λέξης δηλ.) της δευτερεύουσας πρότασης, (γ) µε τέσσερεις διακριτές προσωδιακές φράσεις, µε την επιπλέον διακοπή φράσης (phrase break) στην τελευταία συλλαβή του πρώτου υποκειµένου (δηλ. της πρώτης λέξης του εκφωνήµατος). Στις περιπτώσεις (β) και (γ), το όνοµα ([ma'noli], [ma'ria]) παράγεται ως κλητική προσφώνηση, σε ξεχωριστή προσωδιακή φράση, η οποία καταλήγει σε ένα υψηλό τονικό όριο, που είναι τυπικό για όλα τα είδη κλητικών προσφωνήσεων στα Ελληνικά. Αυτές οι επιδράσεις της φρασεοποίσης, στις περισσότερες περιπτώσεις, επιτείνονται επιπλέον και από παύσεις, αλλά και από υψηλές τιµές τυπικής απόκλισης. 2.2.3 Συζήτηση για την παραγωγή σύνθετων προτάσεων Βάσει των ευρηµάτων του συγκεκριµένου πειράµατος παραγωγής, καταδεικνύεται ότι οι τέσσερις τύποι πρότασης (απόφανση, ερώτηση ολικής και µερικής άγνοιας, προσταγή) παρουσιάζουν διακριτές επιτονικές δοµές, οι οποίες σε γενικές γραµµές αντιστοιχούν σε αυτές των απλών προτάσεων (βλ. Ενότητα 2.1.3). Συνοπτικά, όπως προαναφέρθηκε, κάθε τύπος πρότασης στα Ελληνικά, θα µπορούσε να θεωρηθεί ότι χαρακτηρίζεται βασικά από τον τύπο και τη θέση του τονικού πυρήνα και του τονικού ορίου (σε συµφωνία µε προηγούµενες µελέτες, όπως Botinis, 1989 Botinis et al., 2000 Baltazani, 2002 Botinis et al., 2005). Στις αποφάνσεις παρατηρείται υψηλός ή ανοδικός τονικός πυρήνας, ο οποίος βρίσκεται

Επιτονική δοµή σύνθετων προτάσεων 115 στο τελευταίο συστατικό της πρότασης στην ουδέτερη (ως νέα πληροφορία συνολικά) απόδοσή της, και ο τονικός πυρήνας ακολουθείται από ένα χαµηλό τονικό όριο. Οι προσταγές έχουν τον ίδιο τύπο τονικού ορίου µε τις αποφάνσεις, αλλά διαφέρουν ως προς τη θέση του τονικού πυρήνα, που στη συγκεκριµένη περίπτωση βρίσκεται στο ρήµα. Στις ερωτήσεις ολικής άγνοιας, σε γενικές γραµµές, ο τονικός πυρήνας έχει τη µορφή µίας χαµηλής τονικά κοιλάδας, η οποία εντοπίζεται στο ρήµα, ενώ το τονικό όριο είναι µία πολύ ιδιαίτερη κίνηση ανόδου-πτώσης. Στις ερωτήσεις µερικής άγνοιας, παρατηρείται ανοδικός ή υψηλός τονικός πυρήνας, ο οποίος εντοπίζεται σταθερά στην ερωτηµατική λέξη, ενώ το τονικό όριο αυτού του τύπου πρότασης είναι ανοδικό (βλ. Εικόνα 21). Όταν δύο απλές προτάσεις συνδέονται, στις περισσότερες περιπτώσεις παρατηρείται αναδιπλασιασµός της βασικής επιτονικής δοµής του κάθε τύπου πρότασης. Τη σηµαντικότερη εξαίρεση αυτού του ευρήµατος αποτελεί η περίπτωση των ερωτήσεων µερικής άγνοιας, όπου η βασική επιτονική δοµή αυτού του τύπου πρότασης επεκτείνεται και καλύπτει το µήκος και των δύο προτάσεων (τύπου Υ-Ρ-Α). Οι σύνθετοι τύποι πρότασης (προτάσεις µε παρατακτική ή υποτακτική σύνδεση) έχουν παρόµοιες επιτονικές δοµές µε αυτές των αντίστοιχων απλών προτάσεων, αλλά µε την επίδραση της προσωδιακής φρασεοποίησης, στις περισσότερες περιπτώσεις. Οι επιδράσεις της προσωδιακής φρασεοποίησης, τόσο στην τονική παραγωγή, όσο και στην πραγµάτωση παύσεων, οι οποίες συσχετίζονται µε τονικά όρια (Botinis et al., 2004) γίνονται εµφανείς στις σύνθετες προτάσεις. Η επαναφορά της επιτονικής δοµής διαφαίνεται στις αποφάνσεις και εν µέρεις στις ερωτήσεις ολικής άγνοιας και στις προσταγές, ενώ στις ερωτήσεις

116 Παραγωγή των τύπων πρότασης µερικής άγνοιας η βασική επιτονική δοµή παραµένει αµετάβλητη και ανεπηρέαστη από τη φρασεοποίηση σε όλες τις περιπτώσεις. Αξίζει να σηµειωθεί ότι η χρήση διαφορετικών συνδέσµων µεταξύ κύριας και δευτερεύουσας πρότασης ή µεταξύ δύο κύριων προτάσεων δεν είχε υπολογίσιµη επίδραση στην καθολική επιτονική δοµή των διάφορων τύπων πρότασης. Αυτό το εύρηµα θα µπορούσε ίσως να υποδεικνύει ότι µορφοσυντακτικά διακριτές δευτερεύουσες προτάσεις (όπως χρονικές και εναντιωµατικές) και δοµές (όπως παράταξη και υπόταξη) δεν εµπλέκονται στην προσωδιακή πραγµάτωση των προτάσεων. Επιπρόσθετα, ένα τέτοιο εύρηµα θα µπορούσε να σηµαίνει τουλάχιστον βάσει του συγκεκριµένου φωνητικού υλικού ότι η επιτονική δοµή χαρακτηρίζει ανεξάρτητα την ιδιαίτερη προσωδιακή υπόσταση των τύπων πρότασης και των προτάσεων, γενικότερα (βλ. και Botinis et al., 2000).

3 Αντίληψη των τύπων πρότασης Σε αυτό το κεφάλαιο ερευνάται η αντίληψη των τύπων πρότασης των Ελληνικών, αρχικά, µε βάση απλές προτάσεις (Ενότητα 3.1) και, στη συνέχεια, µε βάση πιο σύνθετες προτάσεις (Ενότητα 3.2). Εξετάζεται κατά πόσο οι επιτονικές δοµές που προσδιορίσθηκαν από τα πειράµατα παραγωγής έχουν «αντίκρυσµα» στην αντίληψη των ακροατών, µε µητρική γλώσσα την Ελληνική. 3.1 Αντίληψη φυσικών εκφωνηµάτων Αρχικά, εξετάζεται η αντίληψη απλών προτάσεων των Ελληνικών. Στόχος της πειραµατικής µεθοδολογίας αυτής της ενότητας είναι η αντιληπτική διερεύνηση της επιτονικής δοµής των τεσσάρων βασικών τύπων πρότασης των Ελληνικών: της απόφανσης, της ερώτησης ολικής άγνοιας, της ερώτησης µερικής άγνοιας και της προσταγής. 3.1.1 Μεθοδολογία πειράµατος αντίληψης φυσικών εκφωνηµάτων Από το φωνητικό υλικό που χρησιµοποιήθηκε για την ακουστική ανάλυση (βλ. Ενότητα 2.1.1) επελέγη µία από τις πιο αντιπροσωπευτικές οµάδες εκφωνηµάτων από γυναίκα οµιλήτρια (παραλλαγές της πρότασης Ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια ). Αυτή η οµάδα των 20 ηχογραφηµένων εκφωνηµάτων ανακατεύθηκε µε τυχαία σειρά σε πέντε διαφορετικές λίστες µε το πρόγραµµα Delta

118 Αντίληψη των τύπων πρότασης Graph. Αυτά αποτέλεσαν τα ερεθίσµατα για το πείραµα αντίληψης, τα οποία ακούσθηκαν µέσω του Windows Media Player. Το πείραµα έλαβε χώρα σε ένα ήσυχο δωµάτιο µέσω δυναµικών ακουστικών (Sennheiser HD 205) κλειστού τύπου, µε απόκριση συχνότητας 21-18000 Hz. Οι ακροατές, όλοι µε φυσιολογική ακοή, δεν πληρώθηκαν για αυτή τη συµβολή τους. Τους ζητήθηκε να δώσουν µία απάντηση για όλα τα υπό εξέταση ερεθίσµατα. Τους εξηγήθηκε ότι θα άκουγαν ηχογραφηµένο λόγο από Έλληνες οµιλητές. Στα αποτελέσµατα δεν έγινε καµία παρέµβαση από την ερευνήτρια µε κανένα τρόπο. Το φωνητικό υλικό τέθηκε στην κρίση 20 Ελλήνων ακροατώνπληροφορητών (10 γυναικών και 10 ανδρών) για τους σκοπούς του πειράµατος αντίληψης. Τους ζητήθηκε να επιλέξουν την απάντηση που θεωρούν καταλληλότερη για καθένα από τα ερεθίσµατα δύο κλειστών τεστ. Για το πρώτο τεστ, τους ζητήθηκε να κρίνουν ποιος τύπος πρότασης αντιστοιχούσε σε κάθε ερέθισµα, ανεξάρτητα από οποιαδήποτε έµφαση. Για το δεύτερο τεστ, τους ζητήθηκε να σηµειώσουν όποια λέξη θεωρούσαν ότι τονίζεται µε έµφαση, εάν η απόδοση δεν ήταν ουδέτερη, ανεξαρτήτως του τύπου της πρότασης. Όλοι οι ακροατές είχαν γνώση του όρου έµφαση, καθώς και της βασικής θεωρίας των τύπων πρότασης. Όλες οι απαντήσεις των ακροατών εισήχθησαν σε πίνακες του Excel, ώστε να διαφανούν οι επιδιωκόµενες και οι αναγνωρισµένες απαντήσεις και αντιστοιχία µεταξύ τους. Για την οµαδοποίηση και την εκτίµηση των αποτελεσµάτων χρησιµοποιήθηκαν τα προγράµµατα Stat Graphics και StatView.

Αντίληψη φυσικών εκφωνηµάτων 119 3.1.2 Αποτελέσµατα αντίληψης φυσικών εκφωνηµάτων Παρατίθενται τα αποτελέσµατα των αντιληπτικών πειραµάτων µε Έλληνες πληροφορητές. ιεξήχθησαν δύο διαφορετικά τεστ: ένα για την αναγνώριση των τύπων πρότασης και ένα για την αναγνώριση της έµφασης ξεχωριστά. Ακολουθήθηκε η συγκεκριµένη µεθοδολογία, καθώς από την ακουστική ανάλυση επισηµάνθηκε ότι η αλληλεπίδραση µεταξύ των τύπων πρότασης και των παραλλαγώντροπικοτήτων δεν είναι στατιστικά σηµαντική (βλ. Ενότητα 2.1.3), πράγµα που σηµαίνει ότι η αλληλεπίδραση αυτή δεν θα είχε καµία επίδραση στην αντίληψη των εκφωνηµάτων. Επιπλέον, η εµπλοκή πολλών παραγόντων σε ένα ενιαίο τεστ θα προκαλούσε σύγχυση στην κρίση των ακροατών. 3.1.2.1 Αποτελέσµατα αντίληψης των τύπων πρότασης Ο Πίνακας 19 και Εικόνα 26 παρουσιάζουν τα συνολικά αποτελέσµατα του τεστ αντίληψης που αφορά στους τύπους πρότασης. Η ανάλυση των αποτελεσµάτων κατέληξε σε σχεδόν ολόσωστη αναγνώριση των τύπων πρότασης που ακούστηκαν στο τεστ αντίληψης.

120 Αντίληψη των τύπων πρότασης Πίνακας 19. Επιδιωκόµενες παραγωγές των τριών τύπων πρότασης και αντίστοιχα ποσοστά αναγνώρισης από το σύνολο των ακροατών. Αναγνωρισµένοι τύποι Επιδιωκόµενοι τύποι ΑΠΟΦΑΝΣΗ ΕΡΩΤΗΣΗ ΠΡΟΣΤΑΓΗ ΑΠΟΦΑΝΣΗ 99.8 % 0.1 % 0.4 % ΕΡΩΤΗΣΗ 0.2 % 99.8 % 0 % ΠΡΟΣΤΑΓΗ 0 % 0.1 % 99.6 % Εικόνα 26. Γραφική αναπαράσταση (µωσαϊκό διάγραµµα) των ποσοστών % αναγνώρισης των ακροατών (identified) σε σχέση µε τους επιδιωκόµενους τύπους πρότασης των παραγωγών (intended). (Όπου: Command=Προσταγή, Question=Ερώτηση, Statement=Απόφανση). Βάσει της στατιστικής ανάλυσης, ο πίνακας ANOVA έδειξε ότι τα αντιληπτικά αποτελέσµατα για όλους τους τύπους πρότασης ήταν στατιστικά σηµαντικά (P<0.001 για κάθε τύπο προτάσεων). Επιπλέον, ένα ενδιαφέρον εύρηµα είναι ότι µόνο η αλληλεπίδραση των

Αντίληψη φυσικών εκφωνηµάτων 121 επιδιωκόµενων τύπων πρότασης µε τους αναγνωρισµένους τύπους πρότασης ήταν στατιστικά σηµαντική (P<0.001), ενώ η αλληλεπίδραση αυτών των παραµέτρων µε την έµφαση δεν ήταν (P<0.366). 3.1.2.2 Αποτελέσµατα αντίληψης µε την επίδραση έµφασης Στον Πίνακα 20 και στις Εικόνες 27 και 27α-27δ φαίνεται µία γενική εικόνα των ποσοστών αναγνώρισης σε σχέση µε τα επιδιωκόµενα. Τα αποτελέσµατα παρατίθενται παρακάτω πιο λεπτοµερώς βάσει των τύπων πρότασης (Εικόνες 28-31). Πίνακας 20. Επιδιωκόµενες παραγωγές των τεσσάρων αποδόσεων και αντίστοιχα ποσοστά αναγνώρισης από το σύνολο των ακροατών, ανεξάρτητα από τον τύπο πρότασης. Αναγνωρισµένες αποδόσεις Επιδιωκόµενες αποδόσεις ΟΥ ΕΤΕΡΗ Έµφαση -Y- Έµφαση -Ρ- Έµφαση ΟΥ ΕΤΕΡΗ 64.6 % 8 % 11.7 % 23.7 % Έµφαση - Y 19.8 % 89 % 5 % 5.1 % Έµφαση - Ρ 10 % 2 % 81.5 % 6 % Έµφαση - Α 5.6 % 1 % 1.8 % 65.2 % -Α- Τα αποτελέσµατα δείχνουν πολύ υψηλά ποσοστά αναγνώρισης, εν γένει. Ωστόσο, η έµφαση δεν προσλαµβάνεται πάντα σωστά βάσει µόνο του επιτονισµού σε µεµονωµένα εκφωνήµατα προτάσεων, όπως φαίνεται στα παρακάτω διαγράµµατα.

122 Αντίληψη των τύπων πρότασης Εικόνα 27. Γραφική αναπαράσταση των ποσοστών αναγνώρισης % της έµφασης (µωσαϊκό διάγραµµα) των ποσοστών % αναγνώρισης των ακροατών (identified) σε σχέση µε τους επιδιωκόµενη έµφαση στην παραγωγή (intended), ανεξάρτητα από τους τύπους πρότασης. (Όπου: Focus-O=Έµφαση στο αντικείµενο, Focus-S=Έµφαση στο υποκείµενο, Focus-V=Έµφαση στο ρήµα, negation=άρνηση, neutral=ουδέτερη). Εικόνα 27α. Αποτελέσµατα % για την αντίληψη των ουδέτερων εκφωνηµάτων (neutral).

Αντίληψη φυσικών εκφωνηµάτων 123 Εικόνα 27β. Αποτελέσµατα % για την αντίληψη της έµφασης στο υποκείµενο (Focus-S). Εικόνα 27γ. Αποτελέσµατα % για την αντίληψη της έµφασης στο ρήµα (Focus-V). Εικόνα 27δ. Αποτελέσµατα % για την αντίληψη της έµφασης στο αντικείµενο (Focus-O).

124 Αντίληψη των τύπων πρότασης 1,00,90,80,70,60,50,40,30,20,10 0,00 COMMAND QUESTION STATEMENT Εικόνα 28. Ουδέτερη απόδοση. 1,00,90,80,70,60,50,40,30,20,10 0,00 COMMAND QUESTION STATEMENT Εικόνα 29. Έµφαση στο υποκείµενο. 1,00 1,00,90,80,70,90,80,70,60,50,60,50,40,40,30,30,20,10,20,10 0,00 COMMAND QUESTION STATEMENT 0,00 COMMAND QUESTION STATEMENT Εικόνα 30. Έµφαση στο ρήµα. Εικόνα 31. Έµφαση στο αντικείµενο. Αναγνωρισµένα: FOCUS-O FOCUS-S FOCUS-V NEUTRAL Εικόνα 28-31. Γραφική αναπαράσταση των ποσοστών % της αναγνώρισης της έµφασης σε συνδυασµό µε την επιδιωκόµενη έµφαση, σε σχέση µε τους τύπους πρότασης. Σε γενικές γραµµές, τα αποτελέσµατα καταδεικνύουν πολύ υψηλά ποσοστά αναγνώρισης για την έµφαση στο υποκείµενο (89%) και στο ρήµα (81.5%), ενώ η αναγνώριση της έµφασης στο αντικείµενο

Αντίληψη φυσικών εκφωνηµάτων 125 (65.2%), καθώς και της ουδέτερης απόδοσης (64.6%) ήταν ελαφρώς χαµηλότερη (βλ. Πίνακα 20 και τις Εικόνες 27α-27δ). Αυτά τα υψηλά ποσοστά αναγνώρισης διαφέρουν κατά πολύ από τα αποτελέσµατα προηγούµενων µελετών για τα Ελληνικά και για άλλες γλώσσες, όπους τα ποσοστά αναγνώρισης της έµφασης ήταν πολύ χαµηλότερα (βλ. Botinis et al, 1999). Η ουδέτερη απόδοση αναγνωρίσθηκε καλύτερα στις αποφάνσεις µε ποσοστό 88 % (Εικόνα 28). To εστιασµένο υποκείµενο είχε καλύτερη αναγνώριση στις προσταγές (97 %), αλλά η αντίληψη αυτής της έµφασης ήταν σε όλες τις περιπτώσεις αρκετά εύκολη (Εικόνα 29). Η έµφαση στο ρήµα έγινε καλύτερα αντιληπτή στις αποφάνσεις (99%) (Εικόνα 30), ενώ η έµφαση στο αντικείµενο στις προσταγές (85%) (Εικόνα 31). Η στατιστική ανάλυση επιβεβαίωσε όλα τα αποτελέσµατα που προέκυψαν από την αντιληπτική ανάλυση της έµφασης. Υπήρξε σηµαντική αλληλεπίδραση ανάµεσα στην επιδιωκόµενη και στην αναγνωρισµένη έµφαση (F=696.8 P<0.0001), καθώς και ανάµεσα στους επιδιωκόµενους τύπους πρότασης και έµφασης και στην αναγνωρισµένη έµφαση (F=18.5 P<0.0001). Έµφαση στις Αποφάνσεις Σε αυτή την ενότητα παρατίθενται τα ευρήµατα του πειράµατος αντίληψης για τις αποφάνσεις µε έµφαση στα τρία συστατικά της πρότασης. Η Εικόνα 32 και ο Πίνακας 21 παρουσιάζουν τα αντιληπτικά αποτελέσµατα για την έµφαση στο υποκείµενο, στο ρήµα και στο αντικείµενο.

126 Αντίληψη των τύπων πρότασης Αναγνωρισµένα 1,00 FOCUS-O FOCUS-S FOCUS-V NEUTRAL,90,80,70,60,50,40,30,20,10 0,00 FOCUS-O FOCUS-S FOCUS-V NEUTRAL Επιδιωκόµενη έµφαση Εικόνα 32. Γραφική αναπαράσταση των ποσοστών αναγνώρισης των ακροατών της έµφασης σε σχέση µε την επιδιωκόµενη. (Όπου: Focus- O=Έµφαση στο αντικείµενο, Focus-S=Έµφαση στο υποκείµενο, Focus- V=Έµφαση στο ρήµα, negation=άρνηση, neutral=ουδέτερη). Πίνακας 21. Επιδιωκόµενες παραγωγές των τεσσάρων αποδόσεων των αποφάνσεων και αντίστοιχα ποσοστά αναγνώρισης από το σύνολο των ακροατών. Αναγνωρισµένες αποδόσεις Επιδιωκόµενες αποδόσεις ΟΥ ΕΤΕΡΗ Έµφαση -Y- Έµφαση -Ρ- Έµφαση - ΟΥ ΕΤΕΡΗ 88 % 6 % 0 % 31 % Έµφαση - Y 3.5 % 92 % 1 % 5 % Έµφαση - Ρ 6.5 % 2 % 99 % 6 % Έµφαση - Α 20 % 0 % 0 % 58 % Α-

Αντίληψη φυσικών εκφωνηµάτων 127 Όλες οι αποδόσεις της έµφασης έλαβαν υψηλά ποσοστά αναγνώρισης, εκτός από την απόδοση µε έµφαση στο αντικείµενο, η οποία έγινε αντιληπτή σωστά από το 58 % των ακροατών και συγχύσθηκε κυρίως µε την ουδέτερη απόδοση (31 %), όπως φαίνεται στον Πίνακα 21. Όλες οι αλληλεπιδράσεις µεταξύ των τεσσάρων αποδόσεων των αποφάνσεων είναι στατιστικά σηµαντικές µε P<0.0001. Μόνο η αλληλεπίδραση της έµφασης στο υποκείµενο και της έµφασης στο ρήµα δεν έχει στατιστική σηµασία (P=0.7338). Έµφαση στις Ερωτήσεις Σε αυτή την ενότητα παρατίθενται τα ευρήµατα του πειράµατος αντίληψης για τις ερωτήσεις ολικής και µερικής άγνοιας, µε έµφαση στα τρία συστατικά της πρότασης. Στην Εικόνα 33 και στον Πίνακα 22 φαίνονται τα αντιληπτικά αποτελέσµατα για τις ερωτήσεις µε έµφαση στο υποκείµενο, στο ρήµα και στο αντικείµενο. Παρόλο που τα αποτελέσµατα δείχνουν γενικά καλή αναγνώριση, παρατηρείται κάπως ευρεία διασπορά µέσα στο φάσµα των εστιάσεων των ερωτήσεων. Η έµφαση στο υποκείµενο αναγνωρίσθηκε καλύτερα (83.5 %), ενώ η έµφαση στο αντικείµενο δεν είχε την ίδια µεγάλη επιτυχία αναγνώρισης (59 %) και συγχύσθηκε µε την ουδέτερη ερώτηση από το 29 % των πληροφορητών. Επιπλέον, παρουσιάσθηκε σύγχυση των ουδέτερων ερωτήσεων µε εκείνες µε έµφαση στο υποκείµενο, καθώς και των ερωτήσεων µε έµφαση στο ρήµα µε τις ουδέτερες (βλ. Πίνακα 22).

128 Αντίληψη των τύπων πρότασης 1,00 Αναγνωρισµένα FOCUS-O FOCUS-S FOCUS-V NEUTRAL,90,80,70,60,50,40,30,20,10 0,00 FOCUS-O FOCUS-S FOCUS-V NEUTRAL Επιδιωκόµενη έµφαση Εικόνα 33. Γραφική αναπαράσταση των ποσοστών αναγνώρισης % των ακροατών σε σχέση µε την επιδιωκόµενη έµφαση στις ερωτήσεις (ολικής και µερικής άγνοιας). (Όπου: Focus-O=Έµφαση στο αντικείµενο, Focus-S =Έµφαση στο υποκείµενο, Focus-V=Έµφαση στο ρήµα, negation= άρνηση, neutral=ουδέτερη). Πίνακας 22. Επιδιωκόµενες παραγωγές των τεσσάρων αποδόσεων των ερωτήσεων (ολικής και µερικής άγνοιας) και αντίστοιχα ποσοστά αναγνώρισης από το σύνολο των ακροατών. Αναγνωρισµένες αποδόσεις Επιδιωκόµενες αποδόσεις ΟΥ ΕΤΕΡΗ Έµφαση -Y- Έµφαση -Ρ- Έµφαση - ΟΥ ΕΤΕΡΗ 62.5 12.5 % 22.5 % 29 % Έµφαση - Y 20.2 % 83.5 % 7.5 % 7 % Έµφαση - Ρ 8.3 % 2 % 67 % 5 % Έµφαση - Α 9 % 2 % 3 % 59 % Α-

Αντίληψη φυσικών εκφωνηµάτων 129 Όλες οι αλληλεπιδράσεις ανάµεσα στις εστιασµένες αποδόσεις των ερωτήσεων είναι στατιστικά σηµαντικές µε P<0.0001. Μόνο η αλληλεπίδραση της έµφασης στο αντικείµενο µε την έµφαση στο ρήµα δεν έχει στατιστική σηµασία (P=0.8261). Έµφαση στις Προσταγές Σε αυτή την ενότητα παρατίθενται τα ευρήµατα του πειράµατος αντίληψης για τις προσταγές µε έµφαση στα τρία συστατικά της πρότασης. Η Εικόνα 34 και ο Πίνακας 16 δείχνουν τα αντιληπτικά αποτελέσµατα για τις προσταγές µε έµφαση στο υποκείµενο, στο ρήµα και στο αντικείµενο. Τα αποτελέσµατα έδειξαν γενικά υψηλά ποσοστά αναγνώρισης στις προσταγές µε έµφαση, εκτός από την ουδέτερη απόδοση (45 %), που συγχύσθηκε µε όλες τις άλλες αποδόσεις: την προσταγή µε έµφαση στο υποκείµενο (35 %), την προσταγή µε έµφαση στο ρήµα (17 %) και την προσταγή µε έµφαση στο αντικείµενο (2.5 %), όπως φαίνεται στον Πίνακα 23.

130 Αντίληψη των τύπων πρότασης Αναγνωρισµένα 1,00,90,80,70,60,50,40,30,20,10 0,00 FOCUS-O FOCUS-S FOCUS-V NEUTRAL FOCUS-O FOCUS-S FOCUS-V NEUTRAL Επιδιωκόµενη έµφαση Εικόνα 34. Γραφική αναπαράσταση των ποσοστών αναγνώρισης % των ακροατών (identification rates) σε σχέση µε τις επιδιωκόµενες εστιάσεις (intended focus productions) στις προσταγές. (Όπου: Focus-O=Έµφαση στο αντικείµενο, Focus-S=Έµφαση στο υποκείµενο, Focus-V=Έµφαση στο ρήµα, negation=άρνηση, neutral=ουδέτερη). Πίνακας 16. Επιδιωκόµενες παραγωγές των τεσσάρων αποδόσεων των προσταγών και αντίστοιχα ποσοστά αναγνώρισης από το σύνολο των ακροατών. Αναγνωρισµένες αποδόσεις Επιδιωκόµενες αποδόσεις ΟΥ ΕΤΕΡΗ Έµφαση -Y- Έµφαση -Ρ- Έµφαση ΟΥ ΕΤΕΡΗ 45.5 % 1 % 2 % 6 % Έµφαση - Y 35 % 97 % 4 % 2 % Έµφαση - Ρ 17 % 2 % 93 % 7 % ΟΥ ΕΤΕΡΗ 2.5 % 0 % 1 % 85 % -Α-

Αντίληψη φυσικών εκφωνηµάτων 131 Όσον αφορά στις προσταγές, µόνο οι αλληλεπιδράσεις: ανάµεσα στην έµφαση στο αντικείµενο µε την έµφαση στο υποκείµενο (P<0.0001), στην έµφαση στο υποκείµενο µε την ουδέτερη (P<0.0001) και στην έµφαση στο αντικείµενο µε την έµφαση στο ρήµα (P= 0.0117) είναι στατιστικά σηµαντικές. 3.1.3 Συζήτηση για την αντίληψη φυσικών εκφωνηµάτων Είναι προφανές από τα αποτελέσµατα της αντιληπτικής ανάλυσης ότι υπάρχει µία αξιοσηµείωτη αντιστοιχία ένα-προς-ένα ανάµεσα στην παραγωγή και την πρόσληψη των τύπων πρότασης και της έµφασης. Αυτό είναι ένα πολύ σηµαντικό εύρηµα, που καταδεικνύει την άµεση συσχέτιση του επιτονισµού και των αντιληπτικών του επιδράσεων. Αξίζει να σηµειωθεί ότι έγιναν δύο ξεχωριστά πειράµατα αντίληψης: ένα για την αναγνώριση των τύπων πρότασης και ένα για την αναγνώριση της έµφασης. Η µεθοδολογία αυτή υποστηρίζεται από τα ακουστικά αποτελέσµατα, σύµφωνα µε τα οποία η αλληλεπίδραση των τύπων πρότασης µε τις παραλλαγές-τροπικότητες (έµφαση και άρνηση) δεν έχει στατιστική σηµασία (βλ. Ενότητα 2.1.2), ένα εύρηµα που υποδηλώνει ότι αυτή η αλληλεπίδραση δεν θα είχε καµία επίδραση στην πρόσληψη των εκφωνηµάτων. Ένας ακόµη σηµαντικός παράγοντας, σχετικά µε τη µεθοδολογία, είναι οι συνθήκες τυχαιότητας όσον αφορά στη σειρά των ερεθισµάτων. Τα αποτελέσµατα έδειξαν ότι η σειρά των εκφωνηµάτων µπορεί πιθανώς να επηρεάζει απαντήσεις των πληροφορητών, καθώς υπήρξαν διαφορετικές απαντήσεις για ακριβώς τα ίδια εκφωνήµατα από τον ίδιο ακροατή σε διαφορετικές λίστες ερεθισµάτων. Συν τοις άλλοις,

132 Αντίληψη των τύπων πρότασης παρόλο που σε κάθε λίστα υπήρχαν ακριβώς τα ίδια ακουστικά ερεθίσµατα, µόνο µε διαφορετική σειρά, κάποιοι ακροατές βρήκαν ορισµένες λίστες πιο δύσκολες στην αναγνώριση από κάποιες άλλες. 3.1.3.1 Ακουστικές επιδράσεις στην αντίληψη των τύπων πρότασης Τα διακριτά επιτονικά πρότυπα των διαφόρων τύπων πρότασης (βλ. Ενότητα 3.1) δεν είναι εύκολο να συγχυσθούν από οµιλητές µε µητρική γλώσσα την Ελληνική. Τα αµελητέα ποσοστά λανθασµένων απαντήσεων θα µπορούσαν πιθανώς να αποδοθούν σε απροσεξία των ακροατών ή σε τυχαίους παράγοντες (βλ. Πίνακα 19). Η στατιστική ανάλυση έδειξε ότι τα αντιληπτικά αποτελέσµατα για όλους τους τύπους πρότασης ήταν στατιστικά σηµαντικά. Επίσης, ένα αξιοσηµείωτο αποτέλεσµα είναι ότι µόνο η αλληλεπίδραση των επιδιωκόµενων τύπων πρότασης µε τους αναγνωρισµένους τύπους πρότασης ήταν στατιστικά σηµαντική, ενώ η αλληλεπίδραση αυτών των παραµέτρων µε την έµφαση δεν ήταν. Αυτό το εύρηµα υποδηλώνει ότι η έµφαση στα εκφωνήµατα µπορεί να µην εµπλέκεται στην αντίληψη των τύπων πρότασης. 3.1.3.2 Ακουστικές επιδράσεις στην αντίληψη της έµφασης Όσον αφορά στην αντίληψη της έµφασης, η αντιληπτική ανάλυση της έµφασης σε παλαιές µελέτες έχει αποδειχθεί ότι το τονικό εύρος του τονικού πυρήνα δεν έχει κάποια µείζονα αντιληπτική επίδραση, ενώ η συνολική τονική δοµή, ιδιαίτερα ο πυρήνας της τονικής πτώσης σε συνδυασµό µε την τονική αποδυνάµωση µετά την έµφαση, είναι οι

Αντίληψη φυσικών εκφωνηµάτων 133 κύριες αντιληπτικές συσχετίσεις της έµφασης (Botinis et al., 2000). Η τονική αποδυνάµωση µετά την έµφαση, από την άλλη πλευρά, έχει παρατηρηθεί στην πλειονότητα των αναλυµένων γλωσσών που έχουν περιγραφεί στη βιβλιογραφία (βλ. µεταξύ άλλων, Rossi et al, 1981 Gårding et al., 1982 Hirst & Di Cristo, 1998 Botinis, 2003). Εν γένει, οι αποκλίσεις του τονικού εύρους έχουν σηµαντική επίδραση στην αντίληψη. Οι αποκλίσεις της τονικής επιπέδωσης προκαλούν πλήρη αντιληπτική αλλαγή η τονική συµπίεση µετά τον τόνο λειτουργεί ως κύρια αντιληπτική συσχέτιση της έµφασης, ενώ η συνολική τονική δοµή περισσότερο από ό,τι η τοπική καθορίζει την κατανοµή της έµφασης (βλ. επίσης Botinis 1989, 1998 Botinis et al., 2000). Στην παρούσα µελέτη, ως επί το πλείστον, υπήρξαν υψηλά ποσοστά αναγνώρισης αναφορικά µε την έµφαση. Ωστόσο, από όλους τους τύπους πρότασης, η πιο σηµαντική σύγχυση προέκυψε ανάµεσα στα εκφωνήµατα µε έµφαση στο αντικείµενο και στα ουδέτερα εκφωνήµατα (βλ. Πίνακα 20). Μάλιστα, το 23.7 % των επιδιωκόµενων ερεθισµάτων µε έµφαση στο αντικείµενο αναγνωρίσθηκαν ως ουδέτερα, χωρίς συγκεκριµένη περιορισµένη έµφαση. Αυτό δεν είναι αδικαιολόγητο, καθώς στα ουδέτερα εκφωνήµατα ο πυρήνας εντοπίζεται στο τελευταίο στοιχείο, το αντικείµενο στο εν λόγω υλικό, όπως είναι η περίπτωση των εκφωνηµάτων µε έµφαση στο αντικείµενο. Οι τυπικές επιτονικές δοµές των δύο τροπικοτήτων είναι αρκετά παρεµφερείς, όπως περιγράφηκε παραπάνω για την περίπτωση των αποφάνσεων (βλ. Εικόνα 21).

134 Αντίληψη των τύπων πρότασης Πέραν τούτου, οι απαντήσεις που αφορούν την ουδέτερη παραγωγή διανεµήθηκαν στις τέσσερις επιλογές απαντήσεων (βλ. Πίνακα 20). Τα αποτελέσµατα της παρούσας µελέτης συµφωνούν µε προηγούµενα ευρήµατα (π.χ. Botinis et al., 2000), τα οποία αναφέρουν ότι παρόλο που ένα εκφώνηµα µπορεί να έχει παραχθεί χωρίς συγκεκριµένη έµφαση, δεν γίνεται πάντα αντιληπτό ως ουδέτερο και, συνεπώς, η ουδέτερη επιτονική δοµή δεν αποτελεί αντιληπτική σταθερά. Αντιθέτως, οι υπόλοιπες επιδιωκόµενες εστιάσεις (στο υποκείµενο και στο ρήµα) έλαβαν υψηλά ποσοστά σωστής αναγνώρισης (βλ. Πίνακα 20). Η στατιστική ανάλυση επιβεβαίωσε όλα τα αποτελέσµατα που προέκυψαν από την αντιληπτική ανάλυση της έµφασης. Υπήρξε σηµαντική αλληλεπίδραση ανάµεσα στην επιδιωκόµενη και την αναγνωρισθείσα έµφαση και ανάµεσα τόσο στους επιδιωκόµενους τύπους πρότασης και στην έµφαση, όσο και στην αναγνωρισθείσα έµφαση. Όλες οι αλληλεπιδράσεις ανάµεσα στις εστιασµένες αποδόσεις των αποφάνσεων ήταν στατιστικά σηµαντικές µόνο η αλληλεπίδραση της έµφασης στο υποκείµενο και της έµφασης στο ρήµα δεν είχαν στατιστική σηµασία. Όσον αφορά στις εστιασµένες αποδόσεις των ερωτήσεων, όλες οι αλληλεπιδράσεις µεταξύ τους ήταν στατιστικά σηµαντικές, εκτός από την αλληλεπίδραση της έµφασης στο αντικείµενο και της έµφασης στο ρήµα. Τέλος, σχετικά µε τις προσταγές, µόνο οι αλληλεπιδράσεις ανάµεσα: στην έµφαση στο αντικείµενο µε την έµφαση στο υποκείµενο, στην έµφαση στο υποκείµενο µε την ουδέτερη απόδοση, καθώς και στην έµφαση στο αντικείµενο µε την έµφαση στο ρήµα ήταν στατιστικά σηµαντικές.

Αντίληψη συνθετικών εκφωνηµάτων µε αλλοίωση hum 135 3.2 Αντίληψη συνθετικών εκφωνηµάτων µε αλλοίωση hum Σε αυτή την ενότητα διερευνάται η επίδραση της προσωδίας στην αντίληψη των τύπων πρότασης στα Ελληνικά. Το ερώτηµα που τίθεται, εν προκειµένω, είναι εάν και κατά πόσο η προσωδία αποκλειστικά δύναται να αποτελέσει αποφασιστικό παράγοντα για την αντίληψη των αποφάνσεων, των ερωτήσεων ολικής και µερικής άγνοιας και των προσταγών. Έχει συχνά υποστηριχθεί η υπόθεση στη βιβλιογραφία ότι µία από τις πιο αναµφισβήτητες λειτουργίες του επιτονισµού είναι ότι φέρει διάφορες προσλεκτικές απόψεις (illocutionary aspects) ή τροπικότητες (Hirst & Di Cristo, 1998). Θεωρείται ότι οι διάφοροι τύποι πρότασης σχετίζονται τόσο µε τοπικές όσο και µε καθολικές επιτονικές δοµές. Οι ερωτήσεις, σε αντίθεση µε τις αποφάνσεις, σχετίζονται συνήθως µε υψηλότερη τονική εγγραφή, λιγότερη τονική κλίση και µία τελική τονική άνοδο (Grønnum, 1998 Gusenhoven, 1984 Makarova, 2001 t Hart, 1998 van Heuven & Haan, 2000 Botinis et al., 2001, µεταξύ άλλων). Παρόλο που αρκετοί γλωσσικοί παράγοντες µπορεί να σχετίζονται µε τους τύπους πρότασης, όπως λεξικοί και συντακτικοί, ο προσωδιακός παράγοντας είναι εξαιρετικά σηµαντικός, ιδιαίτερα σε γλώσσες στις οποίες οι τύποι πρότασης µπορεί να διαφέρουν µόνο ως προς την προσωδία (π.χ. οι ερωτήσεις ολικής άγνοιας στα Ελληνικά και τα Ιταλικά). Επι τη απουσία κάθε µορφολογικού ή συντακτικού δείκτη, η διαφοροποίηση µεταξύ των τύπων πρότασης θεωρείται ότι βασίζεται στην προσωδιακή δοµή.

136 Αντίληψη των τύπων πρότασης ιάφορες µελέτες για την ελληνική προσωδία έχουν καταλήξει σε ορισµένα επιτονικά χαρακτηριστικά που διακρίνουν τον κάθε τύπο πρότασης (Botinis, 1998 Baltazani, 2002, 2007 Chaida, 2007, µεταξύ άλλων βλ. Ενότητα 2). 3.2.1 Μεθοδολογία πειράµατος µε συνθετικά εκφωνήµατα µε ήχο hum Επελέγη µία αντιπροσωπευτική οµάδα εκφωνηµάτων από τρεις γυναίκες οµιλήτριες από τα πειράµατα παραγωγής (βλ. Ενότητα 2.1). Το φωνητικό υλικό περιλάµβανε διαφορετικούς τύπους της απλής πρότασης Ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια και της σύνθετης πρότασης Ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια και/όταν/παρόλο που η Μαρία µοιράζει µπαλόνια, µε υπόταξη και µε παράταξη. Οι προτάσεις είχαν παραχθεί ως αποφάνσεις, ερωτήσεις ολικής και µερικής άγνοιας και προσταγές, κυρίως βάσει της προσωδίας και µε ελάσσονες αλλοιώσεις -όπως η προσθήκη της ερωτηµατικής λέξης γιατί στις ερωτήσεις µερικής άγνοιας και η προστακτική φωνή του ρήµατος στις προσταγές. Αυτή η οµάδα των 20 εκφωνηµάτων επαναλήφθηκε, σε πέντε λίστες, µε τυχαία σειρά. Αυτά αποτέλεσαν τα αρχικά ερεθίσµατα για το εν λόγω πείραµα αντίληψης. Στα εκφωνήµατα έγινε επεγεργασία στο πρόγραµµα Praat 4.5.21, µε σκοπό να δηµιουργηθούν ήχοι µε τον αλγόριθµο at Point Process: To Sound (hum), ώστε η προσωδία να αποτελεί τον µοναδικό παράγοντα που θα τίθετο υπό κρίση, χωρίς την επίδραση οποιωνδήποτε λεξικών, µορφολογικών ή συντακτικών παραγόντων.

Αντίληψη συνθετικών εκφωνηµάτων µε αλλοίωση hum 137 Τα συνθετικά αυτά εκφωνήµατα παρουσιάστηκαν σε 32 πληροφορητές (άντρες και γυναίκες, 20-40 ετών) µέσω ενός προγράµµατος ειδικά σχεδιασµένου για το συγκεκριµένο πείραµα αντίληψης (σε γλώσσα προγραµµατισµού C#, που λειτουργεί σε πλατφόρµα εργασίας.net 4 ). Το πείραµα διεξήχθη σε ήσυχο χώρο µέσω δυναµικών ακουστικών (Sennheiser HD 205) κλειστού τύπου, µε απόκριση συχνότητας 21-18000 Hz. Οι ακροατές, όλοι µε φυσιολογική ακοή, δεν πληρώθηκαν για τη συµµετοχή τους. Τους ζητήθηκε να δώσουν µία απάντηση για όλα τα υπό εξέταση ερεθίσµατα. Τους εξηγήθηκε ότι θα άκουγαν ηχογραφηµένο λόγο από Έλληνες οµιλητές, που είχε υποστεί συνθετική επεξεργασία και δεν ακούγονταν «φυσικά». Στα αποτελέσµατα δεν έγινε καµία παρέµβαση από την ερευνήτρια µε κανένα τρόπο. Ζητήθηκε από τους πληροφορητές να επιλέξουν την πιο κατάλληλη, κατά την άποψή τους, απάντηση σε ένα κλειστό τεστ. Τους δόθηκε η οδηγία να προσδιορίσουν κάθε εκφώνηµα, αφού το 4 Το εν λόγω πρόγραµµα που χρησιµοποιήθηκε για τα πειράµατα αντίληψης της παρούσας διδακτορικής διατριβής δηµιουργήθηκε στο Εργαστήριο Φωνητικής και Υπολογιστικής Γλωσσολογίας του Πανεπιστηµίου Αθηνών από τον Χαράλαµπο Θεµιστοκλέους.

138 Αντίληψη των τύπων πρότασης άκουγαν, ως απόφανση, ερώτηση ή προσταγή, και έπειτα να βαθµολογήσουν την απάντησή τους µε επίπεδο βεβαιότητας από το 1 έως το 6. Η στατιστκή ανάλυση έγινε µε τα προργράµµατα Statgraphics 5.0 και Statview. 3.2.2 Αποτελέσµατα πειράµατος µε συνθετικά εκφωνήµατα µε ήχο hum Τα αποτελέσµατα του συγκεκριµένου πειράµατος παρουσιάζονται στις Εικόνες 35-38. Αρχικά, είναι εµφανές ότι, παρόλο που ο βαθµός αναγνώρισης δεν είναι τόσο υψηλός όσο θα ήταν πιθανώς αναµενόµενο, η πλειονότητα των τύπων πρότασης έχουν αναγνωρισθεί σύµφωνα µε το επιδικώµενο µε ποσοστά από 35 έως 72 %. Οι αποφάνσεις (Εικόνα 35) αναγνωρίσθηκαν βάσει του επιδιωκόµενου κατά 52.08 %, ενώ κατά 29.43 % αναγνωρίσθηκαν ως προσταγές και το 18.49 % ως ερωτήσεις. Ο µέσος βαθµός για τη βεβαιότητα των ακροατών ήταν 3.32 στα 6, αλλά ο πίνακας ANOVA έδειξε ότι η βεβαιότητα δεν ήταν στατιστικά σηµαντική για τις αποφάνσεις (P>0.05, F=1.33). Οι προσταγές (Εικόνα 36) αναγνωρίσθηκαν βάσει του επιδιωκόµενου κατά 35.42% των φορών, ενώ κατά 32.47% αναγνωρίσθηκαν ως ερωτήσεις και το 32.12% ως αποφάνσεις. Ο µέσος βαθµός για τη βεβαιότητα των ακροατών ήταν 3.41 στα 6, αλλά ο πίνακας ANOVA έδειξε ότι η βεβαιότητα δεν ήταν στατιστικά σηµαντική για τις προσταγές (p>0.05, F=2.53).

Αντίληψη συνθετικών εκφωνηµάτων µε αλλοίωση hum 139 Εικόνα 35. Ποσοστά αναγνώρισης (%) για εκφωνήµατα µε ήχο hum, που προέρχονταν από αποφάνσεις. Εικόνα 36. Ποσοστά αναγνώρισης (%) για εκφωνήµατα µε ήχο hum, που προέρχονταν από προσταγές.

140 Αντίληψη των τύπων πρότασης Εικόνα 37. Ποσοστά αναγνώρισης (%) για εκφωνήµατα µε ήχο hum, που προέρχονταν από ερωτήσεις µερικής άγνοιας. Εικόνα 38. Ποσοστά αναγνώρισης (%) για εκφωνήµατα µε ήχο hum, που προέρχονταν από ερωτήσεις ολικής άγνοιας. Οι ερωτήσεις µερικής άγνοιας (Εικόνα 37) αναγνωρίσθηκαν βάσει του επιδιωκόµενου κατά 72.92% των φορών, ενώ κατά 1.72% αναγνωρίσθηκαν ως προσταγές και κατά 15.36% ως αποφάνσεις. Η

Αντίληψη συνθετικών εκφωνηµάτων µε αλλοίωση hum 141 βεβαιότητα ήταν στατιστικά σηµαντικός παράγοντας για τις ερωτήσεις µερικής άγνοιας, όπως αποδείχθηκε από τον πίνακα ANOVA (p<0.0001, F=24.37). Οι ερωτήσεις ολικής άγνοιας (Εικόνα 38) αναγνωρίσθηκαν βάσει του επιδιωκόµενου (δηλ. ως ερωτήσεις, εν γένει) κατά 45.31% των φορών, ενώ κατά 21.70% αναγνωρίσθηκαν ως προσταγές και κατά 32.99% ως αποφάνσεις. Η βεβαιότητα ήταν στατιστικά σηµαντικός παράγοντας για τις ερωτήσεις µερικής άγνοιας, όπως αποδείχθηκε από τον πίνακα ANOVA (p<0.0001, F=35.80). Βάσει του χ 2 τεστ, η παρατηρηµένη τιµή του «επιδιωκόµενου» σχετίζεται µε την τιµή του για το «αναγνωρισθέν» σε όλες τις περιπτώσεις στο επίπεδο εµπιστοσύνης 99%, καθώς το p<0.01. Αναφορικά µε τον παράγοντα της βεβαιότητας σε όλες τις περιπτώσεις, το κατάλληλο χ 2 τεστ έδειξε ότι η παρατηρηµένη τιµή για τη «βεβαιότητα» σχετίζεται µε την τιµή της για την απάντηση στο επίπεδο εµπιστοσύνης 99% µε p<0.01. Η συνθετότητα των προτάσεων αποείχθηκε ότι είναι ένας σηµαντικός παράγοντας για την αντίληψη των τύπων πρότασης, ο οποίος σχετίζεται µε τις απαντήσεις των ακροατών στο επίπεδο εµπιστοσύνης 99% µε p<0.01. Μια ενδιαφέρουσα παρατήρηση είναι ότι οι απλές προτάσεις είχαν χαµηλότερο βαθµό σωστής αναγνώρισης (42.86%), σε σύγκριση µε τις σύνθετες προτάσεις (50.82%). Επιπρόσθετα, οι σύνδεσµοι φαίνεται να επηρεάζουν τις επιλογές των ακροατών, καθώς η εναλλαγή των συνδέσµων σχετίζεται µε τις δοθείσες απαντήσεις στο επίπεδο εµπιστοσύνης 99%, µε p<0.01. Ακόµη, οι πίνακες ANOVA διαχωρισµένοι βάσει των τύπων

142 Αντίληψη των τύπων πρότασης πρότασης έδειξαν ότι οι σύνδεσµοι είναι στατιστικά σηµαντικοί για όλους τους τύπους πρότασης, εκτός από τις αποφάνσεις (όπου p>0.05, F=0.75). 3.2.3 Συζήτηση για την αντίληψη συνθετικών εκφωνηµάτων µε ήχο hum Τα αποτελέσµατα της συγκεκριµένης µελέτης υποδηλώνουν ότι οι τύποι πρότασης στα Ελληνικά δύνανται να αναγνωρισθούν αποκλειστικά βάσει της προσωδίας, εν γένει, αλλά φαίνεται ότι αυτή δεν είναι η µοναδική ένδειξη διάκρισης για την αντίληψη, καθώς τα ποσοστά αναγνώρισης δεν ήταν ιδιαίτερα υψηλά σε όλες τις περιπτώσεις. Οι ερωτήσεις µερικής άγνοιας φέρουν το στίγµα της ιδιαίτερης προσωδιακής τους δοµής, καθώς αποδείχθηκε ένα-προς-ένα αντιστοιχία µεταξύ παραγωγής και αντίληψης (72.92%). Ακουστικά, αυτό το αποτέλεσµα θα µπορούσε να αποδοθεί στην προεξέχουσα τονική κίνηση ανόδου-καθόδου, η οποία ευθυγραµµίζεται (aligns) µε την ερωτηµατική λέξη, αλλά και στην απότοµη άνοδο της θεµελιώδους συχνότητας στο τονικό όριο, σε αντίθεση µε την υπόλοιπη µελωδία, η οποία διαµορφώνει ένα χαµηλό πλατώ (βλ. Εικόνα 8, Ενότητα 2.1.2.3). Στο άλλο άκρο, οι προσταγές φαίνεται ότι είναι αρκετά δύκολο να γίνουν αντιληπτές µόνο βάσει της προσωδίας τους, καθώς είχαν τα χαµηλότερα ποσοστά αναγνώρισης (35.42%) και οι ακροατές τις αναγνώρισαν σχεδόν ισότιµα µε όλους τους άλλους τύπους πρότασης. Η προσωδιακή δοµή των προσταγών µπορεί να διαφοροποιείται

Αντίληψη συνθετικών εκφωνηµάτων µε αλλοίωση hum 143 αρκετά, κυρίως λόγω της φρασεοποίησης (phrasing) (βλ. Εικόνα 12, Ενότητα 2.1.2.4), ενώ σε γενικές γραµµές µοιάζει µε την προσωδιακή δοµή των αποφάνσεων, κυρίως ως προς το καθοδικό τονικό όριο. Αυτό το αποτέλεσµα θα µπορούσε να αποτελεί ένδειξη ότι για την αντιληπτική αναγνώριση των προσταγών χρειάζονται και άλλοι γλωσσικοί παράγοντες (π.χ. λεξικοί, συντακτικοί) εκτός από την προσωδία. Παρόµοια είναι και η περίπτωση των ερωτήσεων ολικής άγνοιας, για τις οποίες ωστόσο τα ποσοστά αναγνώρισης δεν ήταν τόσο υψηλά (45.1%). Το γεγονός ότι οι ερωτήσεις ολικής άγνοιας συγχύσθηκαν µε όλους τους άλλους τύπους πρότασης θα µπορούσε να αποδοθεί ακουστικά στο τονικό τους όριο, το οποίο διαµορφώνει µία κίνηση ανόδου-καθόδου, η οποία πιθανώς να παραπλανεί τους ακροατές (βλ. Εικόνα 5, Ενότητα 2.1.2.2). Οι αποφάνσεις είχαν αρκετά καλή αναγνώριση αντιληπτικά (52.08%) και συγχύσθηκαν κυρίως µε τις προσταγές, πιθανώς λόγω του χαµηλού τονικού ορίου που παρουσιάζουν και οι δύο τύποι πρότασης (βλ. Εικόνα 2, Ενότητα 2.1.2.1). Τα ποσοστά αναγνώρισης δεν θα µπορούσαν πιθανώς να είναι υψηλότερα, λόγω της φύσης των ερεθισµάτων, τα οποία προέκυψαν κατόπιν συνθετικής επεξεργασίας (ήχος hum). Κατά συνέπεια, στο συγκεκριµένο πείραµα, αναγνώριση του επιπέδου 50-60% θα µπορούσε να θεωρηθεί ως δείκτης κατηγοριοποίησης ενός ερεθίσµατος ως ενός από τους τρεις τύπους πρότασης (απόφανση, ερώτηση, προσταγή). Περαιτέρω, η στατιστική ανάλυση αποκάλυψε ότι οι επιλογές των ακροατών δεν έγιναν στην τύχη, καθώς

144 Αντίληψη των τύπων πρότασης σχετίζονται στενά µε όλους τους παράγοντες που συνέβαλαν στο πείραµα (τύποι πρότασης, συνθετότητα, σύνδεσµοι). Αυτά τα ευρήµατα συµφωνούν µε προηγούµενα πειράµατα, τα οποία έχουν δείξει ότι σε αρκετές γλώσσες το χαµηλό ή καθοδικό τονικό όριο αποσπά «αποφαντικές κρίσεις», ενώ το υψηλό ή ανοδικό τονικό όριο αποσπά «ερωτηµατικές κρίσεις» (µεταξύ άλλων, Makarova, 2001 Thorsen, 1980). Επιπρόσθετα, έχει βρεθεί ότι, παρόλο που γενικά οι τονικές ενδείξεις (tonal cues) για τους τύπους πρότασης κατανέµονται στο σύνολο του εκφωνήµατος, η τελευταία τονισµένη συλλαβή και οι ακόλουθες άτονες αποτελούν επαρκείς δείκτες για την αντίληψη των τύπων πρότασης (Thorsen, 1980). Ο κάθε τύπος πρότασης, όπως έχει προαναφερθεί, έχει µια διακριτή επιτονική δοµή, η οποία χαρακτηρίζεται στα Ελληνικά από τον τύπο και τη θέση του τονικού πυρήνα και του τονικού ορίου (Baltazani, 2002 Botinis et al, 2000 Botinis et al., 2005 Chaida, 2007). Ωστόσο, τα ευρήµατα της συγκεκριµένης µελέτης, µε ερεθίσµατα µε ήχο hum, διαφέρουν από τα προηγούµενα ευρήµατα της παρούσας διδακτορικής διατριβής µε φυσικά ερεθίσµατα (βλ. Ενότητα 3.1), όπου τα ποσοσοστά επιτυχούς αναγνώρισης έφτασαν στο 90 µε 100%. Συνοψίζοντας, η δυσκολία που είχαν οι ακροατές να αναγνωρίσουν τους διαφορετικούς τύπους πρότασης (απόφανση, ερώτηση, προσταγή), κρίνοντας µόνο την προσωδία τους, εγείρει το ερώτηµα: «είναι η προσωδία ο πιο σηµαντικός παράγοντας για την αντίληψη των τύπων πρότασης ή και άλλοι γλωσσικοί παράγοντες διαδραµατίζουν αποφασιστικό ρόλο;». Το ερώτηµα αυτό επιχειρείται να απαντηθεί µέσω των επόµενων πειραµάτων.

Αντίληψη συνθετικών εκφωνηµάτων µε επίπεδο επιτονισµό 145 3.3 Αντίληψη συνθετικών εκφωνηµάτων µε επίπεδο επιτονισµό Σε αυτή την ενότητα διερευνάται η επίδραση της προσωδίας στην αντίληψη των τύπων πρότασης στα Ελληνικά, αλλά µε «αντίστροφη» µεθοδολογία, καθώς το πείραµα βασίζεται σε εκφωνήµατα µε επίπεδο επιτονισµό. Ως κύριο ερώτηµα τίθεται το πώς επηρεάζει ο επιτονισµός την αντίληψη των τύπων πρότασης - απόφανση και ερώτηση ολικής άγνοιας, εν προκειµένω. Ειδικότερα, επιδιώκεται να διερευνηθεί κατά πόσο συµβάλλουν στην αντίληψη µόνο οι λεξικές και µορφοσυντακτικές πληροφορίες, σε συνδυασµό µε τη διάρκεια και την ένταση της φωνής του οµιλητή, χωρίς την επίδραση του επιτονισµού. 3.3.1 Μεθοδολογία πειράµατος µε επίπεδο επιτονισµό Το υλικό που χρησιµοποιήθηκε για το συγκεκριµένο πείραµα αντίληψης αποτελείται από 4 φυσικά εκφωνήµατα αποφάνσεων και 4 φυσικά εκφωνήµατα ερωτήσεων ολικής άγνοιας απλών και σύνθετων προτάσεων. Οι απλές προτάσεις είχαν σύνταξη Υ-Ρ-Α: Ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια. Ως σύνθετες προτάσεις αναφέρονται συνδυασµοί κύριων προτάσεων µε κύριες κατά παράταξη ( Ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια και η Μαρία µοιράζει µπαλόνια ) και κύριων προτάσεων µε δευτερεύουσες καθ υπόταξη ( Ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια όταν/παρόλο που η Μαρία µοιράζει µπαλόνια ). Το φωνητικό υλικό αντλήθηκε από τη βάση ηχογραφήσεων που συγκεντρώθηκε κατά τη διεξαγωγή των πειραµάτων παραγωγής (βλ. Ενότητα 2). Το υλικό που

146 Αντίληψη των τύπων πρότασης επελέγη είχε εκφωνηθεί από δύο γυναίκες 25-30 ετών, φυσικές οµιλήτριες της Ελληνικής, µε αθηναϊκή προφορά. Τα φυσικά εκφωνήµατα υπέστησαν συνθετική επεξεργασία στο πρόγραµµα Praat, όπου η θεµελιώδης συχνότητα έγινε επίπεδη στο µέσο του τονικού εύρους του κάθε εκφωνήµατος. Στη συνέχεια, τα 4 συνθετικά εκφωνήµατα που δηµιουργήθηκαν συνδυάστηκαν µε τα φυσικά σε 5 επαναλήψεις, µε τυχαία σειρά. Τα συνθετικά ερεθίσµατα συνδυάστηκαν µε φυσικά εκφωνήµατα των αντίστοιχων τύπων πρότασης. Με το υλικό αυτών των ερεθισµάτων, πραγµατοποιήθηκε ένα κλειστό πείραµα αντίληψης, στο οποίο συµµετείχαν 30 ακροατές (15 άντρες και 15 γυναίκες), ηλικίας 20-25 ετών, φυσικοί οµιλητές της Ελληνικής. Για την παρουσίαση των ερεθισµάτων στους ακροατές χρησιµοποιήθηκε πρόγραµµα ειδικά σχεδιασµένο σε γλώσσα C#. Το πείραµα διεξήχθη σε ήσυχο χώρο µέσω δυναµικών ακουστικών (Sennheiser HD 205) κλειστού τύπου, µε απόκριση συχνότητας 21-18000 Hz. Οι ακροατές, όλοι µε φυσιολογική ακοή, δεν πληρώθηκαν για τη συµβολή τους. Τους ζητήθηκε να δώσουν µία απάντηση για όλα τα υπό εξέταση ερεθίσµατα. Τους εξηγήθηκε ότι θα άκουγαν ηχογραφηµένο λόγο από Έλληνες οµιλητές, που είχε υποστεί συνθετική επεξεργασία. Στα αποτελέσµατα δεν έγινε καµία παρέµβαση από την ερευνήτρια µε κανένα τρόπο. Οι ακροατές άκουγαν ένα ερέθισµα τη φορά και καλούνταν να αποφασίσουν εάν επρόκειτο για ερώτηση ή απόφανση. Στη συνέχεια,

Αντίληψη συνθετικών εκφωνηµάτων µε επίπεδο επιτονισµό 147 καλούνταν να δηλώσουν κατά πόσο ήταν σίγουροι για την απάντησή τους σε κλίµακα 1-6. Η επεξεργασία των αριθµητικών δεδοµένων έγινε στο Excel, ενώ για τα γραφήµατα και τη στατιστική ανάλυση χρησιµοποιήθηκαν τα προγράµµατα Statgraphics και Statview. 3.3.2 Αποτελέσµατα πειράµατος µε επίπεδο επιτονισµό Τα αποτελέσµατα του συγκεκριµένου πειράµατος αντίληψης µε επίπεδο επιτονισµό παρατίθενται στις Εικόνες 39-43. Εικόνα 39. Αναγνώριση για τις αποφάνσεις, φυσικές και συνθετικές συνολικά, σε ποσοστά %. Αριστερά φαίνεται η αναγνώριση των προτεινόµενων (intended) αποφάνσεων ως ερωτήσεις (question) και δεξιά φαίνεται η αναγνώριση ως αποφάνσεις (statement). Στην Εικόνα 39 παρουσιάζονται τα αποτελέσµατα αναγνώρισης για τις αποφάνσεις στο σύνολό τους, βάσει των φυσικών και συνθετικών εκφωνηµάτων, συνολικά.

148 Αντίληψη των τύπων πρότασης Στην Εικόνα 40 παρουσιάζονται τα αποτελέσµατα αναγνώρισης για τις ερωτήσεις ολικής άγνοιας στο σύνολό τους, βάσει των φυσικών και συνθετικών εκφωνηµάτων, συνολικά. Αξίζει να σηµειωθεί ότι τα ερεθίσµατα µε φυσικά εκφωνήµατα αναγνωρίσθηκαν από τους ακροατές κατά 99%. Εικόνα 40. Αναγνώριση για τις ερωτήσεις, φυσικές και συνθετικές συνολικά, σε ποσοστά %. Αριστερά φαίνεται η αναγνώριση των επιδιωκόµενων (intended) ερωτήσεων ως ερωτήσεις (question) και δεξιά φαίνεται η αναγνώριση ως αποφάνσεις (statement). Το σύνολο των αποφάνσεων, φυσικών και συνθετικών, αναγνωρίσθηκαν ως αποφάνσεις κατά 89,5% και µόνο κατά 10,5% ως ερωτήσεις (βλ. Εικόνα 39). Οι ερωτήσεις κατά 60,67 % αναγνωρίσθηκαν ως ερωτήσεις έναντι του υπολοίπου 39,33 %, που αναγνωρίσθηκαν ως αποφάνσεις (βλ. Εικόνα 40). Ωστόσο, είναι εύλογο να εµφανίζονται υψηλά ποσοστά ορθής αναγνώρισης σε αυτά τα δύο γραφήµατα, καθώς εµπεριέχεται στις απαντήσεις και η αναγνώριση των φυσικών εκφωνηµάτων.

Αντίληψη συνθετικών εκφωνηµάτων µε επίπεδο επιτονισµό 149 Στην Εικόνα 41 παρουσιάζονται τα αποτελέσµατα αναγνώρισης για τις αποφάνσεις, βάσει των επίπεδων συνθετικών εκφωνηµάτων, αποκλειστικά. Στην Εικόνα 42 παρουσιάζονται τα αποτελέσµατα αναγνώρισης για τις ερωτήσεις, βάσει των επίπεδων συνθετικών εκφωνηµάτων, αποκλειστικά. Στην Εικόνα 41, φαίνεται ότι από τα 300 συνθετικά εκφωνήµατα αποφάνσεων τα 80,33 % έγιναν αντιληπτά ως αποφάνσεις, ενώ τα 19,67 % ως ερωτήσεις. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ποσοστά στην Εικόνα 42, όπου το 76,33 % των 300 συνθετικών ερωτήσεων αναγνωρίστηκαν ως αποφάνσεις, ενώ µόνο το 23,67 % έγιναν αντιληπτά κατά το προσδοκώµενο, ως ερωτήσεις. Βάσει του χ 2 τεστ, η παρατηρηµένη τιµή του «επιδιωκόµενου» σχετίζεται µε την τιµή του για το «αναγνωρισθέν» σε όλες τις περιπτώσεις στο επίπεδο εµπιστοσύνης 99%, καθώς το p<0.01. Επιπλέον, ο πίνακας ANOVA έδειξε ότι το φύλο των ακροατών δεν έχει στατιστική σηµασία για τις απαντήσεις του συγκεκριµένου πειράµατος (p>0.01, F=2.539).

150 Αντίληψη των τύπων πρότασης Εικόνα 41. Αναγνώριση για τις συνθετικές αποφάνσεις, µε επίπεδο επιτονισµό, σε ποσοστά %. Στα αριστερά φαίνεται η αναγνώριση των αλλοιωµένων αποφάνσεων ως ερωτήσεις (question) και στα δεξιά η (προσδοκώµενη) αναγνώριση ως αποφάνσεις (statement). Εικόνα 42. Αναγνώριση για τις συνθετικές ερωτήσεις, µε επίπεδο επιτονισµό, σε ποσοστά %. Στα αριστερά φαίνεται η (προσδοκώµενη) αναγνώριση των προτεινόµενων αποφάνσεων ως ερωτήσεις (question) και στα δεξιά η αναγνώριση ως αποφάνσεις (statement).

Αντίληψη συνθετικών εκφωνηµάτων µε επίπεδο επιτονισµό 151 Αναφορικά µε τον παράγοντα της βεβαιότητας, σε όλες τις περιπτώσεις, το κατάλληλο χ 2 τεστ έδειξε ότι η παρατηρηµένη τιµή για τη «βεβαιότητα» σχετίζεται µε την τιµή της για την απάντηση στο επίπεδο εµπιστοσύνης 99% µε p<0.01. Η βεβαιότητα, εν προκειµένω, έχει για όλες τις απαντήσεις στατιστική σηµασία (p<0.01, F=25.601). Η βαθµολόγηση της βεβαιότητας ήταν αρκετά υψηλή, γενικά: 4.66 σε µέση τιµή (µε υψηλότερο βαθµό 6) για τις αποφάνσεις και 5.11 για τις ερωτήσεις. 3.3.3 Συζήτηση για την αντίληψη εκφωνηµάτων µε επίπεδο επιτονισµό Αναλύοντας τα δεδοµένα του πειράµατος, και εδώ παρατηρείται ένα εντυπωσιακά υψηλό επίπεδο αναγνώρισης των φυσικών εκφωνηµάτων της τάξεως του 99%, τόσο στις αποφάνσεις όσο και στις ερωτήσεις. Γίνεται εµφανής µια σαφής προτίµηση των ακροατών στην απόφανση έναντι της ερώτησης, βάσει προτάσεων µε τη συντακτική δοµή Υ-Ρ-Α, γεγονός που ενισχύεται σηµαντικά από τις Εικόνες 40 και 41, όπου όχι µόνο οι συνθετικά επίπεδες αποφάνσεις γίνονται σωστά αντιληπτές, αλλά και οι συνθετικά επίπεδες ερωτήσεις αναγνωρίζονται πολύ περισσότερο ως αποφάνσεις, παρά ως ερωτήσεις. Σύµφωνα µε τα ευρήµατα του πειράµατος αυτού, διαφαίνεται ότι και άλλες προτασιακές και φωνητικές παράµετροι συµβάλλουν στην

152 Αντίληψη των τύπων πρότασης αντίληψη των τύπων πρότασης, αλλά ο επιτονισµός διαδραµατίζει αποφασιστικό ρόλο. Γενικά, διαπιστώνεται ότι η απουσία επιτονικών διακυµάνσεων δηµιουργεί σηµαντικό πρόβληµα στην αντίληψη των τύπων πρότασης. Ωστόσο, η αναγνώριση των αποφάνσεων είναι εφικτή, ακόµα και χωρίς την επίδραση του επιτονισµού, σύµφωνα µε τα ευρήµατα του πειράµατος. Αντίθετα, η αναγνώριση των ερωτήσεων, χωρίς την επίδραση του επιτονισµού, φαντάζει εξαιρετικά δύσκολη, βάσει των αποτελεσµάτων του συγκεκριµένου πειράµατος. Το εύρηµα προτίµησης των ακροατών στις αποφάνσεις θα µπορούσε να πάρει και ψυχογλωσσολογικές προεκτάσεις, σχετικά µε το αν η απόφανση αντιστοιχεί σε µια πιο απλή εγκεφαλική διαδικασία συγκριτικά µε την ερώτηση, οπότε για τον λόγο αυτό επιλέγεται κατά κόρον από τους ακροατές. Ωστόσο, πρόκειται για υπόθεση η οποία απαιτεί περαιτέρω διερεύνηση.

4 Αντιληπτικά στοιχεία διάκρισης των τύπων πρότασης Σε αυτό το κεφάλαιο επιδιώκεται να εντοπισθούν ορισµένα συγκεκριµένα επιτονικά στοιχεία που καθορίζουν δραστικά την αντίληψη των τύπων πρότασης. Για το σκοπό αυτό, διεξήχθησαν δύο πειράµατα αντίληψης: ένα πείραµα αντίληψης φυσικών εκφωνηµάτων µε αποκοµµένο τονικό όριο (Ενότητα 4.1) και ένα πείραµα αντίληψης µε ανασύνθεση φωνής ως προς το αποφασιστικό σηµείο διάκρισης ερώτησης-απόφανσης (Ενότητα 4.2). 4.1 Πείραµα αντίληψης φυσικών εκφωνηµάτων µε αποκοµµένο τονικό όριο Αυτή η ενότητα εστιάζεται στη διερεύνηση της αντίληψης του επιτονισµού των τύπων πρότασης χωρίς την επίδραση του τονικού ορίου. Εν προκειµένω, επιδιώκεται να διαπιστωθεί εάν υπάρχουν σηµαντικές αντιληπτικές ενδείξεις µέσα στην πρόταση, που εµφανίζονται χρονικά πριν το τονικό όριο και οι οποίες είναι αρκετά ισχυρές, ώστε να οδηγήσουν τον ακροατή στην αναγνώριση του τύπου πρότασης. Για αυτό το σκοπό διεξήχθη ένα πείραµα αντίληψης κλειστού τύπου, όπου χρησιµοποιήθηκαν ως ερεθίσµατα εκφωνήµατα, από τα οποία είχε αποκοπεί το τελευταίο τµήµα.

154 Αντιληπτικά στοιχεία διάκρισης των τύπων πρότασης Σύµφωνα µε τη βιβλιογραφία, είναι γνωστή η αποφασιστική σηµασία που έχει το τελευταίο τµήµα της επιτονικής δοµής της πρότασης, καθώς έχει βρεθεί ότι «παρόλο που τονικές ενδείξεις (tonal cues) για τους τύπους πρότασεις βρίσκονται διάσπαρτες στο σύνολο των εκφωνηµάτων, η τελευταία τονισµένη συλλαβή και οι ακόλουθες άτονες αποτελούν επαρκείς ενδείξεις για την αντίληψη» (Thorsen, 1980). 4.1.1 Μεθοδολογία πειράµατος µε εκφωνήµατα µε αποκοµµένο όριο Από το φωνητικό υλικό των πειραµάτων ακουστικής ανάλυσης (βλ. Ενότητα 2.1) επελέγη µία οµάδα εκφωνηµάτων από τρεις οµιλητές, δύο γυναικών και ενός άντρα, 20-30 ετών, από την Αθήνα. Το φωνητικό υλικό που επελέγη περιλάµβανε παραλλαγές της απλής πρότασης Ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια, η οποία παρήχθη ως απόφανση, ερώτηση ολικής άγνοιας και ερώτηση µερικής άγνοιας. Τα εν λόγω φυσικά εκφωνήµατα υπέστησαν επεξεργασία µε το πρόγραµµα Praat 4.5.21, όπου αποκόπηκε τελείως η τελευταία λέξη («λεµόνια») σε όλους τους τύπος πρότασης. Στην περίπτωση των ερωτήσεων µερικής άγνοιας, αποκόπηκε επιπλέον και η πρώτη λέξη, η ερωτηµατική αντωνυµία «γιατί». Τα επεξεργασµένα αυτά ερεθίσµατα τέθηκαν σε 5 επαναλήψεις, µε τυχαία σειρά, και παρουσιάσθηκαν σε 22 πληροφορητές (άντρες και γυναίκες, 20-40 ετών) µέσω ενός ειδικά σχεδιασµένου προγράµµατος στη γλώσσα C#. Το πείραµα διεξήχθη σε ήσυχο χώρο µέσω δυναµικών ακουστικών (Sennheiser HD 205) κλειστού τύπου, µε απόκριση συχνότητας 21-

Πείραµα αντίληψης φυσικών εκφωνηµάτων µε αποκοµµένο τονικό όριο 155 18000 Hz. Οι ακροατές, όλοι µε φυσιολογική ακοή, δεν πληρώθηκαν για τη συµβολή τους. Τους ζητήθηκε να δώσουν µία απάντηση για όλα τα υπό εξέταση ερεθίσµατα. Τους εξηγήθηκε ότι θα άκουγαν ηχογραφηµένο λόγο από Έλληνες οµιλητές, που είχε υποστεί κάποια επεξεργασία. Στους πληροφορητές δόθηκε η οδηγία να αναγνωρίσουν το κάθε ερέθισµα ως απόφανση ή ερώτηση (κλειστό τεστ προσδιορισµού). Μετά από κάθε απάντηση, τους ζητήθηκε να δώσουν µία ένδειξη της βεβαιότητάς τους για την απάντηση που έδωσαν, σε µία κλίµακα από το 1 έως το 6 (όπου 1 η ελάχιστη βεβαίτητα και 6 η µέγιστη). Στα αποτελέσµατα δεν έγινε καµία παρέµβαση από την ερευνήτρια µε κανένα τρόπο. Ακολούθως, διεξήχθη στατιστική ανάλυση των δεδοµένων που συνελέγησαν και τοποθετήθηκαν σε πίνακες Excel, µε τα προγράµµατα Statgraphics 5.0 και StatView 5.0.1. 4.1.2 Αποτελέσµατα πειράµατος µε εκφωνήµατα µε αποκοµµένο όριο Στις Εικόνες 43-45 παρουσιάζονται τα αποτελέσµατα του πειράµατος αντίληψης βάσει των ερεθισµάτων µε αποκοµµένο όριο. Τα γραφήµατα δείχνουν την αναγνώριση, σύµφωνα µε τις απαντήσεις των πληροφορητών, σε εκατοστιαία ποσοστά. Στην Εικόνα 43 φαίνεται ότι οι ακροατές αναγνώρισαν κατά το προσδοκώµενο τα ερεθίσµατα µε αποκοµµένη την τελευταία λέξη, των οποίων ο αρχικός τύπος ήταν απόφανση, σε ποσοστό 83 %. Ενώ ως ερώτηση οι προτεινόµενες αποφάνσεις αναγνωρίσθηκαν κατά 17%.

156 Αντιληπτικά στοιχεία διάκρισης των τύπων πρότασης Εικόνα 43. Αναγνώριση για τις αποφάνσεις µε αποκοµµένη την τελευταία λέξη, σε ποσοστά %. Με γκρι φαίνεται η αναγνώριση των αποφάνσεων ως αποφάνσεις (statement) και µε καρό η αναγνώριση των αποφάνσεων ως ερωτήσεις (question). Εικόνα 44. Αναγνώριση για τις ερωτήσεις ολικής άγνοιας µε αποκοµµένη την τελευταία λέξη, σε ποσοστά %. Με καρό φαίνεται η (προσδοκώµενη) αναγνώριση των προτεινόµενων ερωτήσεων ως ερωτήσεις (question) και µε κόκκινο φαίνεται η αναγνώριση ως αποφάνσεις (statement).

Πείραµα αντίληψης φυσικών εκφωνηµάτων µε αποκοµµένο τονικό όριο 157 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση των ερωτήσεων ολικής άγνοιας. Όπως φαίνεται στην Εικόνα 44, οι ακροατές αναγνώρισαν ως ερώτηση τα ερεθίσµατα µε αποκοµµένη την τελευταία λέξη, των οποίων ο αρχικός τύπος ήταν ερώτηση ολικής άγνοιας, σε αρκετά χαµηλό ποσοστό, της τάξης του 35,67 %. Ενώ ως απόφανση οι προτεινόµενες ερωτήσεις ολικής άγνοιας αναγνωρίσθηκαν κατά 64,33 %. Στην Εικόνα 45 φαίνεται ότι οι ακροατές αναγνώρισαν κατά το προσδοκώµενο τα ερεθίσµατα µε αποκοµµένη την τελευταία λέξη, των οποίων ο αρχικός τύπος ήταν ερώτηση µερικής άγνοιας, σε ποσοστό 82 %. Ενώ ως απόφανση οι προτεινόµενες ερωτήσεις µερικής άγνοιας αναγνωρίσθηκαν κατά 18 %. Εικόνα 45. Αναγνώριση για τις ερωτήσεις µερικής άγνοιας µε αποκοµµένη την τελευταία λέξη, σε ποσοστά %. Με καρό φαίνεται η (προσδοκώµενη) αναγνώριση των προτεινόµενων ερωτήσεων ως ερωτήσεις (question) και µε κόκκινο φαίνεται η αναγνώριση ως αποφάνσεις (statement).

158 Αντιληπτικά στοιχεία διάκρισης των τύπων πρότασης Όλα τα αποτελέσµατα αναγνώρισης του πειράµατος ήταν στατιστικά σηµαντικά (µε p<0.01). Το τεστ χ 2 έδειξε ότι οι επιλογές των ακροατών δεν έγιναν τυχαία, καθώς οι απαντήσεις τους αποδείχθηκαν ότι σχετίζονταν (related) µε τους αρχικούς τύπους πρότασης στο επίπεδο εµπιστοσύνης 99%. Περαιτέρω, το φύλο του οµιλητή δεν επηρέασε τις απαντήσεις των ακροατών, σύµφωνα µε τον πίνακα ANOVA, για την αναγνώριση του κάθε τύπου πρότασης, αλλά και συνολικά (όπου p>0.01, F=1.564). Η βαθµολόγηση της βεβαιότητας ήταν αρκετά υψηλή, γενικά: 4.9 σε µέση τιµή (µε υψηλότερο βαθµό 6) για τις αποφάνσεις, για 4.7 για τις ερωτήσεις ολικής άγνοιας και 4.8 για τις ερωτήσεις µερικής άγνοιας. Βάσει του πίνακα ANOVA, οι βαθµολογήσεις της βεβαιότητας ήταν στατιστικά σηµαντικές µόνο για τις ερωτήσεις µερικής άγνοιας (µε p<0.01, F=22.553), αλλά όχι και για τις αποφάνσεις (όπου p>0.01, F=11.078) και τις ερωτήσεις ολικής άγνοιας (όπου p>0.01, F=0.121). 4.1.3 Συζήτηση για την αντίληψη εκφωνηµάτων µε αποκοµµένο όριο Σε γενικές γραµµές, µπορεί να υποστηριχθεί ότι υπάρχουν τονικές ενδείξεις πριν το όριο, που µπορούν να οδηγήσουν στη διάκριση των τύπων πρότασης σε κάποιο βαθµό, βάσει των αποτελεσµάτων του συγκεκριµένου πειράµατος αντίληψης, µε ερεθίσµατα µε αποκοµµένη την τελευταία λέξη.

Πείραµα αντίληψης για το σηµείο διάκρισης ερώτησης-απόφανσης 159 Ωστόσο, τα ποσοστά αναγνώρισης των αρχικών τύπων πρότασης δεν ήταν υψηλά σε όλες τις περιπτώσεις. Οι αποφάνσεις αναγνωρίσθηκαν κατά το προσδοκώµενο κατά 83 %, οι ερωτήσεις µερικής άγνοιας κατά 82 %, αλλά οι ερωτήσεις ολικής άγνοιας φαίνεται να προβληµάτισαν ιδιαίτερα τους ακροατές, καθώς αναγνωρίσθηκαν κατά το προσδοκώµενο κατά 35.67 %. ιαφαίνεται ότι υπάρχει πρόβληµα στην αναγνώριση των ερωτήσεων ολικής άγνοιας, χωρίς την ύπαρξη του τελευταίου τµήµατος της προσωδιακής δοµής και, κυρίως, χωρίς το τονικό όριο ενός εκφωνήµατος. 4.2 Πείραµα αντίληψης για το σηµείο διάκρισης ερώτησης-απόφανσης Αυτή η πειραµατική µελέτη εξετάζει στην επίδραση της προσωδίας στην αντίληψη των τύπων πρότασης, δηλαδή στη διερεύνηση των αποφασιστικών επιτονικών ενδείξεων (intonational cues) για την αντίληψη των αποφάνσεων και των ερωτήσεων ολικής άγνοιας. Προηγούµενα πειράµατα (βλ. Ενότητες 3.1-3.2) έδειξαν ότι ερεθίσµατα που είχαν παραχθεί φυσικά έγιναν αντιληπτά µε 99% ακρίβεια. Αυτό το πείραµα εστιάζεται σε συνθετικά εκφωνήµατα, στα οποία η επιτονική δοµή των αποφάνσεων έχει αντικατασταθεί µερικά ή ολικά από την επιτονική δοµή των ερωτήσεων και αντίστροφα. Επί τη απουσία κάθε λεξικής πληροφορίας, η διάκριση µεταξύ των τύπων πρότασης θεωρείται ότι εξαρτάται από την προσωδιακή δοµή, ιδιαίτερα σε γλώσσες όπως τα Ελληνικά, τα Ιταλικά και τα Ρωσικά. Ο επιτονισµός έχει αποδειχθεί ότι συνεισφέρει στη διαφοροποίηση, ως

160 Αντιληπτικά στοιχεία διάκρισης των τύπων πρότασης προς την παραγωγή και την αντίληψη, των τύπων πρότασης, και συγκεκριµένα, στη διάκριση µεταξύ απόφανσης και ερώτησης ολικής άγνοιας σε αρκετές γλώσσες. Στόχος της συγκεκριµένης µελέτης είναι να προσδιορίσει ποιος είναι ο κρίσιµος επιτονικός-προσωδιακός παράγοντας για την αντίληψη των αποφάνσεων και των ερωτήσεων στα Ελληνικά. 4.2.1 Μεθοδολογία πειράµατος µε ανασύνθεση φωνής Από το φωνητικό υλικό των προηγούµενων πειραµάτων (βλ. Ενότητα 2.1) επελέγη µία οµάδα εκφωνηµάτων από µία γυναίκα οµιλήτρια στη δεκαετία των είκοσι χρόνων από την Αθήνα. Το φωνητικό υλικό που επελέγη περιλάµβανε παραλλαγές της απλής πρότασης Ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια, η οποία παρήχθη ως απόφανση και ερώτηση ολικής άγνοιας. Τα εν λόγω εκφωνήµατα υπέστησαν επεξεργασία µε το πρόγραµµα Praat 4.5.21, όπου τυποποιήθηκε η θεµελιώδης συχνότητά τους (stylized), µε ανάλυση συνότητας σε 1 ηµίτονο. Περαιτέρω, τα εκφωνήµατα υπέστησαν επεξεργασία βάσει των τονικών οµάδων (stress groups) αναφέρονται και ως προσωδιακές λέξεις (prosodic words) ή πόδες (foots) των εκφωνηµάτων, οι οποίες αποτελούν τη µικρότερη προσωδιακή µονάδα και χωρίζονται ανά λεξικό τόνο, δηλαδή αποτελούνται από µία τονισµένη συλλαβή και τις άτονες συλλαβές που ακολουθούν µέχρι την επόµενη τονισµένη, αλλά χωρίς αυτή (βλ. µεταξύ άλλων, Botinis, 1989 Hirst, 1993 Botinis et al, 2001, Martin, 2010). Η επεξεργασία έγινε µε δύο διαφορετικούς τρόπους:

Πείραµα αντίληψης για το σηµείο διάκρισης ερώτησης-απόφανσης 161 (α) Οι τρεις τονικές οµάδες της απόφανσης τροποποιήθηκαν συνθετικά, µία προς µία, σε ζεύγη και στο σύνολό τους, ώστε να φτάσουν τα αντίστοιχα σηµεία του τονικού ύψους της ερώτησης (µε την ίδια ευθυγράµµιση (alignment)), αλλά διατηρώντας την αρχική τους διάρκεια και ένταση. Η ίδια ακριβώς διαδικασία ακολουθήθηκε και αντίστροφα, από την ερώτηση στην απόφανση (βλ. Εικόνες 46-47). (β) Οι τρεις τονικές οµάδες της απόφανσης αντικαταστάθηκαν από τις αντίστοιχες της ερώτησης, χωρίς καµία επεξεργασία (φέροντας και τη διάρκεια και την έντασή τους), µία προς µία, σε ζεύγη και στο σύνολό τους. Η ίδια ακριβώς διαδικασία ακολουθήθηκε και αντίστροφα, από την ερώτηση στην απόφανση. Εποµένως, µία οµάδα 14 συνθετικών ερεθισµάτων προέκυψε από την πρώτη διαδικασία και µία οµάδα 6 ερεθισµάτων προέκυψε από τη δεύτερη διαδικασία. Και στις δύο αυτές οµάδες ερεθισµάτων συµπεριλήφθηκαν και τα αρχικά τυποποιηµένα εκφωνήµατα µίας απόφανσης και µίας ερώτησης, τόσο για τη διευκόλυνση των ακροατών όσο και για τον έλεγχο της ακρίβειάς τους ως προς την αντίληψη. Όλα τα ερεθίσµατα ανακατεύθηκαν µε τυχαία σειρά επί τέσσερις φορές. Στις Εικόνες 46-47 παρουσιάζονται τα συνθετικά τροποποιηµένα εκφωνήµατα που χρησιµοποιήθηκαν για τον πρώτο τρόπο επεξεργασίας (βλ. (α)). Η αχνή γκρι γραµµή που φαίνεται αποτελεί την αρχική φυσική επιτονική δοµή του κάθε εκφωνήµατος, ενώ η η σκούρα γραµµή δείχνει την επιτονική δοµή που προέκυψε από τη συνθετική επεξεργασία που υπέστη κάθε εκφώνηµα. Οι εικόνες αποτελούν απεικονίσεις από το πρόγραµµα Praat, στις οποίες στον οριζόντιο άξονα φαίνεται η χρονική

162 Αντιληπτικά στοιχεία διάκρισης των τύπων πρότασης πραγµάτωση των εκφωνηµάτων (ms) και στον κάθετο άξονα φαίνεται το επιτονικό εύρος των εκφωνηµάτων (Hz). Εικόνα 46. Επιτονική δοµή απόφανσης µε τυποποιηµένο τονικό ύψος. Εικόνα 46.1. Απόφανση µε τονική έναρξη ερώτησης (1 η τονική οµάδα). Εικόνα 46.2. Απόφανση µε µεσαία (2 η ) τονική οµάδα ερώτησης.

Πείραµα αντίληψης για το σηµείο διάκρισης ερώτησης-απόφανσης 163 Εικόνα 46.3. Απόφανση µε τονική κατάληξη ερώτησης (3 η τονική οµάδα). Εικόνα 46.4. Απόφανση µε 1 η και 2 η τονική οµάδα ερώτησης. Εικόνα 46.5. Απόφανση µε 1 η και 3 η τονική οµάδα ερώτησης. Εικόνα 46.6. Απόφανση µε 2 η και 3 η τονική οµάδα ερώτησης.

164 Αντιληπτικά στοιχεία διάκρισης των τύπων πρότασης Εικόνα 46.7. Απόφανση µε συνολικό επιτονισµό ερώτησης (και στις 3 επιτονικές οµάδες). Εικόνα 47. Επιτονική δοµή ερώτησης ολικής άγνοιας µε τυποποιηµένο τονικό ύψος. Εικόνα 47.1. Ερώτηση µε τονική έναρξη απόφανσης (1 η τονική οµάδα).

Πείραµα αντίληψης για το σηµείο διάκρισης ερώτησης-απόφανσης 165 Εικόνα 47.2. Ερώτηση µε µεσαία (2 η ) τονική οµάδα απόφανσης. Εικόνα 47.3. Ερώτηση µε τονική κατάληξη απόφανσης (3 η τονική οµάδα). Εικόνα 47.4. Ερώτηση µε 1 η και 2 η τονική οµάδα απόφανσης.

166 Αντιληπτικά στοιχεία διάκρισης των τύπων πρότασης Εικόνα 47.5. Ερώτηση µε 1 η και 3 η τονική οµάδα απόφανσης. Εικόνα 47.6. Ερώτηση µε 2 η και 3 η τονική οµάδα απόφανσης. Εικόνα 47.7. Ερώτηση µε συνολικό επιτονισµό απόφανσης (και στις 3 επιτονικές οµάδες). Τα επεξεργασµένα αυτά ερεθίσµατα παρουσιάσθηκαν σε ένα πείραµα µε δύο σκέλη (βλ. α και β) σε 30 πληροφορητές (άντρες και γυναίκες, 20-40 ετών) µέσω ενός ειδικά σχεδιασµένου προγράµµατος στη γλώσσα C#.

Πείραµα αντίληψης για το σηµείο διάκρισης ερώτησης-απόφανσης 167 Το πείραµα έλαβε χώρα σε ήσυχο δωµάτιο µέσω δυναµικών ακουστικών (Sennheiser HD 205) κλειστού τύπου, µε απόκριση συχνότητας 21-18000 Hz. Οι ακροατές, όλοι µε φυσιολογική ακοή, δεν πληρώθηκαν για τη συµβολή τους. Τους ζητήθηκε να δώσουν µία απάντηση για όλα τα υπό εξέταση ερεθίσµατα. Τους εξηγήθηκε ότι θα άκουγαν ηχογραφηµένο λόγο από Έλληνες οµιλητές, που είχε υποστεί συνθετική επεξεργασία. Στους πληροφορητές δόθηκε η οδηγία να αναγνωρίσουν το κάθε ερέθισµα ως απόφανση ή ερώτηση (κλειστό τεστ προσδιορισµού). Μετά από κάθε απάντηση, τους ζητήθηκε να δώσουν µία ένδειξη της βεβαιότητάς τους για την απάντηση που έδωσαν, σύµφωνα και µε το πόσο φυσικό ακουγόταν το κάθε ερέθισµα, σε µία κλίµακα από το 1 έως το 6 (όπου 1 η ελάχιστη βεβαίτητα και 6 η µέγιστη). Ακολούθως, διεξήχθη στατιστική ανάλυση των δεδοµένων που συνελέγησαν και τοποθετήθηκαν σε πίνακες Excel, µε τα προγράµµατα Statgraphics 5.0 και StatView 5.0.1. 4.2.2 Αποτελέσµατα πειράµατος µε ανασύνθεση φωνής Πρώτο σκέλος πειράµατος Κατά πρώτο λόγο, αξίζει να σηµειωθεί ότι τα αρχικά τυποποιηµένα ερθίσµατα έλαβαν πολύ υψηλά ποσοστά αναγνώρισης και στα δύο σκέλη του πειράµατος: 98.35% για τις αποφάνσεις και 99.57% για τις ερωτήσεις. Τα αποτελέσµατα για το πρώτο σκέλος του πειράµατος (µε ερεθίσµατα µε συνθετικά επεξεργασµένο επιτονισµό) παρουσιάζονται στις Εικόνες 48-49.

168 Αντιληπτικά στοιχεία διάκρισης των τύπων πρότασης Εικόνα 48. Αναγνώριση (άθροισµα) για τις συνθετικά επεξεργασµένες αποφάνσεις µε επιτονισµό ερώτησης στις 3 τονικές οµάδες της πρότασης Ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια (µία προς µία: 1st, 2nd, 3rd, σε ζεύγη: 1st + 2nd, 1st + 3rd, 2nd + 3rd, και στο συνολό της: TOTAL). Εικόνα 49. Αναγνώριση (άθροισµα) για τις συνθετικά επεξεργασµένες ερωτήσεις ολικής άγνοιας µε επιτονισµό απόφανσης στις 3 τονικές οµάδες της πρότασης Ο Μανώλης µαζεύει λεµόνια (µία προς µία: 1 st, 2 nd, 3 rd, σε ζεύγη: 1 st + 2 nd, 1 st + 3 rd, 2 nd + 3 rd, και στο συνολό της: TOTAL).

Πείραµα αντίληψης για το σηµείο διάκρισης ερώτησης-απόφανσης 169 Οι αποφάνσεις (βλ. Εικόνα 48) είχαν πολύ υψηλά ποσοστά επιτυχούς αναγνώρισης (δηλ. έγιναν αντιληπτές ως αποφάνσεις), όσον αφορά στα ερεθίσµατα µε τροποποίηση της πρώτης τονικής οµάδας, όπου οι ακροατές έδωσαν απαντήσεις κατά το προσδοκώµενο κατά 99.16 %, στα ερεθίσµατα µε τροποποίηση στην 1 η και 2 η τονική οµάδα κατά 100 % και στα ερεθίσµατα µε τροποποίηση στη 2 η τονική οµάδα κατά 96.66%. Ωστόσο, στις περιπτώσεις όπου είχε τροποποιηθεί συνθετικά το τονικό όριο, οι αποφάνσεις έγιναν αντιληπτές ως ερωτήσεις: κατά 80 % για τα εκφωνήµατα µε τροποποίηση στην 1 η και 3 η τονική οµάδα, κατά 81.66% για τα εκφωνήµατα µε τροποποίηση στη 2 η και 3 η τονική οµάδα και κατά 81.66% για τα εκφωνήµατα µε τροποποίηση στην 3 η τονική οµάδα. Όσον αφορά στα εκφωνήµατα όπου η επιτονική δοµή των αποφάνσεων είχε τροποποιηθεί συνθετικά στο σύνολό της βάσει της επιτονικής δοµής της ερώτησης, οι ακροατές αναγνώρισαν τα ερεθίσµατα ως ερωτήσεις κατά 80 %. Παρόµοια ήταν τα αποτελέσµατα για τις ερωτήσεις (Εικόνα 49), οι οποίες είχαν υψηλά ποσοστά επιτυχούς αναγνώρισης (δηλ. έγιναν αντιληπτές ως ερωτήσεις), όσον αφορά στα ερεθίσµατα µε τροποποίηση της πρώτης τονικής οµάδας, όπου οι ακροατές έδωσαν απαντήσεις κατά το προσδοκώµενο κατά 99.16 %, στα ερεθίσµατα µε τροποποίηση στην 1 η και 2 η τονική οµάδα κατά 99.16 % και στα ερεθίσµατα µε τροποποίηση στη 2 η τονική οµάδα κατά 99.16 %. Και σε αυτή την περίπτωση, όταν οι ακροατές κλήθηκαν να δώσουν απάντηση για ερεθίσµατα µε συνθετική τροποποίηση στην 3 η τονική οµάδα (που περιέχει το τονικό όριο), αναγνώρισαν τις ερωτήσεις ως

170 Αντιληπτικά στοιχεία διάκρισης των τύπων πρότασης αποφάνσεις: κατά 98.33 % για τα εκφωνήµατα µε τροποποίηση στην 1 η και 3 η τονική οµάδα, κατά 98.33 % για τα εκφωνήµατα µε τροποποίηση στη 2 η και 3 η τονική οµάδα και κατά 100 % για τα εκφωνήµατα µε τροποποίηση στην 3 η τονική οµάδα. Όσον αφορά στα εκφωνήµατα όπου η επιτονική δοµή των ερωτήσεων είχε τροποποιηθεί συνθετικά στο σύνολό της βάσει της επιτονικής δοµής της απόφανσης, οι ακροατές αναγνώρισαν τα ερεθίσµατα ως ερωτήσεις κατά 99.16 %. Όλα τα αποτελέσµατα αναγνώρισης για το πρώτο σκέλος του πειράµατος που αναφέρονται εδώ ήταν στατιστικά σηµαντικά (µε p<0.01). Το τεστ χ 2 έδειξε ότι οι επιλογές των ακροατών δεν έγιναν τυχαία, καθώς οι απαντήσεις τους αποδείχθηκαν ότι σχετίζονταν (related) µε τους αρχικούς τύπους πρότασης και µε τις τροποποιήσεις ανά τονική οµάδα στο επίπεδο εµπιστοσύνης 99%. Η βαθµολόγηση της βεβαιότητας ήταν αρκετά υψηλή, γενικά: 5.21 σε µέση τιµή (µε υψηλότερο βαθµό 6) για τις αποφάνσεις και 4.78 για τις ερωτήσεις. Βάσει του πίνακα ANOVA, οι βαθµολογήσεις της βεβαιότητας ήταν στατιστικά σηµαντικές για τις ερωτήσεις (µε p<0.01, F=83.72), αλλά όχι και για τις αποφάνσεις (όπου p>0.01, F=0.41). Οι ακροατές φάνηκε ότι ήταν περισσότερο σίγουροι όταν απαντούσαν για τα ερεθίσµατα µε συνθετικές τροποποιήσεις στο σύνολο της επιτονικής δοµής (όπου η µέση τιµή ήταν 5.32 στα 6) και λιγότερο σίγουροι για τα ερεθίσµατα µε συνδυαστικές τροποποιήσεις στην 1 η και 3 η επιτονική οµάδα (µε µέση τιµή 4.65).

Πείραµα αντίληψης για το σηµείο διάκρισης ερώτησης-απόφανσης 171 εύτερο σκέλος πειράµατος Τα αποτελέσµατα για το δεύτερο σκέλος του πειράµατος (µε ερεθίσµατα, στα οποία είχε γίνει αντικατάσταση αυτούσιων τµηµάτων προσωδιακής δοµής χωρίς συνθετική επεξεργασία) παρουσιάζονται στις Εικόνες 50-51. Οι αποφάνσεις (Εικόνα 50) είχαν υψηλά ποσοστά επιτυχούς αναγνώρισης (δηλ. έγιναν αντιληπτές ως αποφάνσεις), όσον αφορά στα ερεθίσµατα µε αντικατάσταση της 1 ης τονικής οµάδας, όπου οι ακροατές έδωσαν απαντήσεις κατά το προσδοκώµενο κατά 99.16 % και της 2 ης τονικής οµάδας κατά 100 %. Ωστόσο, τα ερεθίσµατα µε αντικατάσταση της 3 ης τονικής οµάδας (µε το τονικό όριο) έγιναν εµφανώς αντιληπά ως ερωτήσεις κατά 97.5 %. Οι ερωτήσεις (Εικόνα 51) είχαν, επίσης, υψηλά ποσοστά επιτυχούς αναγνώρισης (δηλ. έγιναν αντιληπτές ως ερωτήσεις), όσον αφορά στα ερεθίσµατα µε αντικατάσταση της 1 ης τονικής οµάδας, όπου οι ακροατές έδωσαν απαντήσεις κατά το προσδοκώµενο κατά 100 % και της 2 ης τονικής οµάδας κατά 100 %. Ωστόσο, είναι αξιοσηµείωτο και εδώ ότι τα ερεθίσµατα µε αντικατάσταση της 3 ης τονικής οµάδας (µε το τονικό όριο) έγιναν αντιληπά ως αποφάνσεις κατά 100 %.

172 Αντιληπτικά στοιχεία διάκρισης των τύπων πρότασης Εικόνα 50. Αναγνώριση (άθροισµα) για τις αποφάνσεις µε προσωδία ερωτήσεων (µε αντιγραφή και επικόλληση) στις 3 επιτονικές οµάδες (1st, 2nd, 3rd). Εικόνα 51. Αναγνώριση (άθροισµα) για τις ερωτήσεις µε προσωδία αποφάνσεων (µε αντιγραφή και επικόλληση) στις 3 επιτονικές οµάδες (1 st, 2 nd, 3 rd ).