Πανεπιστήμιο Κρήτης Σχολή Κοινωνικών Επιστημών Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης Πολιτικό Σύστημα Ακαδημαϊκό έτος 2016-2017, Εαρινό εξάμηνο Διδάσκων: Αλέξανδρος Κεσσόπουλος Α. Περιγραφή του μαθήματος Βασικό χαρακτηριστικό του μαθήματος αποτελεί ο διεπιστημονικός του χαρακτήρας, καθώς ο στόχος της κατανόησης τόσο του θεσμικού πλαισίου όσο και του τρόπου λειτουργίας των πολιτικών συστημάτων επιτάσσει τη μελέτη τους υπό το πρίσμα τριών πειθαρχιών: της πολιτικής επιστήμης, της ιστορίας και του συνταγματικού δικαίου. Το διάγραμμα του μαθήματος χωρίζεται σε τέσσερις ενότητες. Η πρώτη έχει ως θέμα την ιστορική καταγωγή και εξέλιξη του κοινοβουλευτισμού, του κομματικού φαινομένου και των εκλογικών συστημάτων, όπως αυτά διαμορφώθηκαν σταδιακά στην Ευρώπη και την Ελλάδα. Στο επίκεντρο της δεύτερης ενότητας τίθεται η μελέτη της πολιτικής και θεσμικής κρίσης κατά την ταραχώδη περίοδο του Μεσοπολέμου, οπότε οι δημοκρατίες καταλύονταν στη μια ευρωπαϊκή χώρα μετά την άλλη, είτε δια της βίας είτε με νομότυπο τρόπο. Στην τρίτη ενότητα εξετάζεται το θεσμικό πλαίσιο του σύγχρονου ελληνικού πολιτικού συστήματος, ενώ, επιπλέον, έμφαση δίνεται και στα καινοφανή χαρακτηριστικά της λειτουργίας του, όπως αυτά διαμορφώθηκαν μετά τον κατακερματισμό της πολιτικής σκηνής κατά τη συγκυρία της πρόσφατης οικονομικής κρίσης. Η τελευταία ενότητα έχει ως στόχο να αναδείξει το διεθνή προβληματισμό γύρω από το μέλλον των πολιτικών συστημάτων, δεδομένου ότι στο μεν θεσμικό επίπεδο καταγράφεται, σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, μια προϊούσα αλλοίωση του πλαισίου της συνταγματικής νομιμότητας, ενώ στο πολιτικό επίπεδο η
δυναμική της άκρας δεξιάς συνιστά πλέον ευθεία απειλή για τις σύγχρονες δημοκρατίες. Η διδασκαλία του μαθήματος έχει ως κεντρικούς άξονες αφενός τη θεωρητική επεξεργασία βασικών εννοιών της πολιτικής επιστήμης κοινοβουλευτικό σύστημα, πολιτικά κόμματα, κατάσταση έκτακτης ανάγκης και αφετέρου την εξέταση του ιδιαίτερου τρόπου λειτουργίας των πολιτικών θεσμών σε κρίσιμες καμπές της σύγχρονης ευρωπαϊκής ιστορίας. Με οδηγό αυτή τη μεθοδολογική προσέγγιση επιχειρείται η σφαιρική μελέτη της έννοιας και της ιστορικής εξέλιξης των πολιτικών συστημάτων, όχι μόνο σε συνθήκες ομαλότητας, οπότε το Δίκαιο οριοθετεί τη λειτουργία του Κράτους, αλλά και σε έκτακτες περιστάσεις, όταν η όξυνση των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών ανταγωνισμών μπορεί να οδηγήσει σε θραύση του θεσμικού πλαισίου ή και σε εκτροπή από τη νομιμότητα. Β. Διάγραμμα και βιβλιογραφία 1) Εισαγωγικό μάθημα. Αντικείμενο της πρώτης συνάντησης αποτελεί αφενός η ανάδειξη του διεπιστημονικού χαρακτήρα του μαθήματος πολιτική επιστήμη, συνταγματικό δίκαιο, ιστορία και αφετέρου η επισκόπηση της ύλης. Πρώτη ενότητα Πραγμάτευση βασικών εννοιών 2) Η ιστορική εξέλιξη του κοινοβουλευτικού συστήματος. Ευρώπη Ελλάδα. Στην ενότητα αυτή εξετάζεται η διάκριση δυαδικού ορλεανικού και μονιστικού συστήματος, η σταδιακή συρρίκνωση των αρμοδιοτήτων του στέμματος, η ενίσχυση της λαϊκής αντιπροσωπείας, καθώς και η τυποποίηση της κοινοβουλευτικής αρχής στα συνταγματικά κείμενα.
3) Η γένεση και εξέλιξη του κομματικού φαινομένου. Στο τρίτο μάθημα αναλύεται, από θεωρητική και ιστορική σκοπιά, η πολιτική οργάνωση του εκλογικού σώματος, ο τρόπος εκπροσώπησης κοινωνικών ομάδων και πολιτικών ιδεών, καθώς και η μετάβαση από το κόμμα στελεχών στο κόμμα μαζών. 4) Εκλογικά συστήματα. Στην ενότητα αυτή εξετάζεται η σταδιακή καθιέρωση της καθολικής ψήφου σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ενώ, επίσης, αναλύονται οι διακρίσεις αναλογικού και πλειοψηφικού συστήματος, σταυρού προτίμησης και λίστας. Βιβλιογραφία: - Αλιβιζάτος Νίκος, Το Σύνταγμα και οι εχθροί του στη νεοελληνική ιστορία, 1800-2010, Πόλις, Αθήνα 2011. - Βενιζέλος Ευάγγελος, Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου, Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα Κομοτηνή 2008. - Διαμαντόπουλος Θανάσης, Εκλογικά συστήματα. Θεωρία και πρακτικές εφαρμογές, Πατάκης, Αθήνα 2001. - Καμτσίδου Ιφιγένεια, Το κοινοβουλευτικό σύστημα. Δημοκρατική αρχή και κυβερνητική ευθύνη, Σαββάλας, Αθήνα 2011. - Μανιτάκης Αντώνης, Τι είναι Πολίτευμα, Σαββάλας, Αθήνα 2009. - Michels Robert, Κοινωνιολογία των πολιτικών κομμάτων στη σύγχρονη δημοκρατία, Μετάφραση: Γιώργος Ανδρουλιδάκης, Γνώση, Αθήνα 1997. - Νικολακόπουλος Ηλίας, Εισαγωγή στη θεωρία και την πρακτική των εκλογικών συστημάτων, Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα Κομοτηνή 1989. - Παντελής Αντώνης, Εγχειρίδιο συνταγματικού δικαίου. Βασικές έννοιες συνταγματική ιστορία, Λιβάνης, Αθήνα 2007.
- Sartori Giovanni, Parties and party systems. A framework for analysis, European Consortium for Political Research Press, Colchester 2005. - Σπουρδαλάκης Μιχάλης, Για τη θεωρία και τη μελέτη των πολιτικών κομμάτων, Εξάντας, Αθήνα 1990. Δεύτερη ενότητα Η κρίση του κοινοβουλευτισμού στο Μεσοπόλεμο. Ευρώπη-Ελλάδα 5) Η άνοδος αυταρχικών καθεστώτων στην Ευρώπη. Στο πέμπτο μάθημα εξετάζεται η γέννηση και επικράτηση του φασισμού στην Ιταλία, καθώς και η κρίση και η κατάρρευση της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. 6) Ο εθνικός διχασμός και η πορεία προς τη δικτατορία της 4 ης Αυγούστου. Στο πλαίσιο αυτής της ενότητας αναλύονται οι μέθοδοι αλλοίωσης της συνταγματικής νομιμότητας τόσο από το βενιζελικό όσο και το αντιβενιζελικό στρατόπεδο κατά το Μεσοπόλεμο, ενώ ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στη μετατροπή της έννοιας του πολιτικού αντιπάλου σε εσωτερικό εχθρό. 7) Η συμβολή της συνταγματικής θεωρίας στην εμπέδωση της κατάστασης έκτακτης ανάγκης. Το έκτο μάθημα επικεντρώνεται στο θεωρητικό διάλογο ανάμεσα στους Καρλ Σμιτ και Χανς Κέλσεν αναφορικά με το ρόλο των πολιτικών θεσμών σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης. Αναλύεται, επίσης, η σημασία της ηγεμονίας του σμιτιανού έργου στο πεδίο της μάχης των ιδεών ή, με άλλα λόγια, οι συνέπειες της επικράτησης της πολιτικής θεολογίας έναντι του φιλοσοφικού σχετικισμού.
Βιβλιογραφία: - Αλιβιζάτος Νίκος, Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση, 1922-1974. Όψεις της ελληνικής εμπειρίας, Θεμέλιο, Αθήνα 1995. - Kelsen Hans, Περί της ουσίας και της αξίας της δημοκρατίας. Το πρόβλημα του κοινοβουλευτισμού, Μετάφραση: Μιχάλης Κυπραίος, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1998. - Lyttelton Adrian, The seizure of power. Fascism in Italy, 1919-1929, Weidenfeld and Nicolson, London 1973. - Μάξιμος Σεραφείμ, Κοινοβούλιο ή δικτατορία;, Στοχαστής, Αθήνα 1975. - Ρήγος Άλκης, Η Β Ελληνική Δημοκρατία, 1924-1935. Κοινωνικές διαστάσεις της πολιτικής σκηνής, Θεμέλιο, Αθήνα 1999. - Schmitt Carl, Πολιτική Θεολογία. Τέσσερα κεφάλαια γύρω από τη διδασκαλία περί κυριαρχίας, Μετάφραση: Παναγιώτης Κονδύλης, Λεβιάθαν, Αθήνα 1994. - Seton Watson Christopher, Italy from liberalism to fascism, 1870-1925, Methuen and Co Ltd, Frome and London 1967. - Σμιτ Καρλ, Η έννοια του πολιτικού, Μετάφραση: Αλίκη Λαβράνου, Κριτική, Αθήνα 2009. - Winkler Heinrich August, Βαϊμάρη: Η ανάπηρη δημοκρατία 1918-1933, Μετάφραση: Άντζη Σαλταμπάση, Πόλις, Αθήνα 2011. Τρίτη ενότητα Οι πολιτικοί θεσμοί της Γ Ελληνικής Δημοκρατίας 8) Το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας των πολιτικών κομμάτων. Στο μάθημα αυτό εξετάζονται τα θέματα της χρηματοδότησης των πολιτικών κομμάτων, των όρων της προβολής των θέσεών τους από τα ΜΜΕ, καθώς και το θεωρητικό ζήτημα της απαγόρευσης των ακραίων κομμάτων.
9) Η λειτουργία των κοινοβουλευτικών ομάδων και η νομική θέση του βουλευτή. Στην ενότητα αυτή αναλύεται η διάκριση μεταξύ ελεύθερης και επιτακτικής εντολής, ενώ, επίσης, εξετάζονται τα θέματα της κομματικής πειθαρχίας και της ασυλίας των βουλευτών. 10) Ατομικές και πολιτικές ελευθερίες. Διασφάλιση του πολιτικού πλουραλισμού μέσω της κατοχύρωσης των δικαιωμάτων των μειοψηφιών. Αντικείμενο του δέκατου μαθήματος αποτελεί η εξέταση του κανονιστικού περιεχομένου μιας σειράς θεμελιωδών δικαιωμάτων (ελευθερία του τύπου, του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι), καθώς και θεσμικών εγγυήσεων (λειτουργία ραδιοφωνίας και τηλεόρασης). 11) Η μετάβαση από το δικομματικό στον πολυκομματικό κοινοβουλευτισμό. Στην ενότητα αυτή εξετάζονται τα φαινόμενα της κρίσης αντιπροσώπευσης και του κατακερματισμού των πολιτικών δυνάμεων μετά την περιέλευση της χώρας σε καθεστώς οικονομικής επιτροπείας το 2010. Ειδική μνεία γίνεται στη μετάβαση από τις μονοκομματικές στις συμμαχικές κυβερνήσεις, καθώς και στην αποδυνάμωση της θέσης του πρωθυπουργού. Βιβλιογραφία: - Βλαχόπουλος Σπύρος (επιμ.), Θεμελιώδη δικαιώματα, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2017. - Βούλγαρης Γιάννης Νικολακόπουλος Ηλίας (επιμ.), 2012: Διπλός εκλογικός σεισμός, Θεμέλιο, Αθήνα 2014. - Βούλγαρης Γιάννης, Η Ελλάδα της μεταπολίτευσης 1974-1990. Σταθερή δημοκρατία σημαδεμένη από τη μεταπολεμική ιστορία, Θεμέλιο, Αθήνα 2001. - Κοντιάδης Ξενοφών, Ελλειμματική δημοκρατία. Κράτος και κόμματα στη σύγχρονη Ελλάδα, Σιδέρης, Αθήνα 2009.
- Κοντιάδης Ξενοφών, Η θεσμική λειτουργία των κοινοβουλευτικών ομάδων. Μια πολιτειολογική θεώρηση, Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα Κομοτηνή 1996. - Ξηρός Αθανάσιος, Ζητήματα δικαίου των πολιτικών κομμάτων, Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα Κομοτηνή 2010. - Φουντεδάκη Πηνελόπη, Τα δικαιώματα των βουλευτών. Βουλή των βουλευτών ή των κοινοβουλευτικών ομάδων;, Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 1993. Τέταρτη ενότητα Ο κοινοβουλευτισμός σε κρίσιμη καμπή 12) Η συρρίκνωση του ρόλου των νομοθετικών σωμάτων στη συγκυρία της οικονομικής κρίσης. Ελληνική και διεθνής εμπειρία. Αντικείμενο του δωδέκατου μαθήματος αποτελεί η μελέτη του φαινομένου της ενίσχυσης των αρμοδιοτήτων της εκτελεστικής εξουσίας κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης. Σηματοδοτεί η συρρίκνωση του ρόλου των κοινοβουλίων, όπως και η συστηματική προσφυγή στις διατάξεις του δικαίου της ανάγκης, κάποιου είδους μετάβαση σε ένα καθεστώς μεταδημοκρατίας; 13) Το φάντασμα της άκρας δεξιάς πάνω από την Ευρώπη και τις Η.Π.Α. Στο πλαίσιο του τελευταίου μαθήματος μελετώνται τα κοινωνικά και πολιτικά αίτια αφενός της ραγδαίας ανόδου της λαϊκιστικής δεξιάς και αφετέρου της ιδεολογικής και εκλογικής αποδυνάμωσης της σοσιαλδημοκρατίας σε διεθνές επίπεδο. Βιβλιογραφία: - Hainsworth Paul (επιμ.), Η Ακροδεξιά. Ιδεολογία, Πολιτική, Κόμματα, Μετάφραση: Θανάσης Αθανασίου, Παπαζήσης, Αθήνα 2004. - Κράουτς Κόλιν, Μεταδημοκρατία, Μετάφραση: Αλέξανδρος Κιουπκιολής, Εκκρεμές, Αθήνα 2006.
- Melzer Ralf & Serafin Sebastian (επιμ.), Ο δεξιός εξτρεμισμός στην Ευρώπη, Μετάφραση: Ελίζα Παπαδάκη, Πόλις, Αθήνα 2014. - Moschonas Gerasimos, Reforming Europe, Renewing Social Democracy? The Party of European Socialists, the Debt Crisis, and the Europarties in David Bailey Jean-Michel De Waele, Fabien Escalona and Mathieu Vieira (eds), European Social Democracy During the Global Economic Crisis: Renovation or Resignation?", Manchester Univ. Press, Manchester 2014, pp. 252-269. - Moschonas Gerasimos, In the Name of Social Democracy, The Great Transformation: 1945 to the Present, Verso, London 2002. - Μουφ Σαντάλ, Επί του πολιτικού, Μετάφραση: Αλέξανδρος Κιουπκιολής, Εκκρεμές, Αθήνα 2010.