NORMAN DAVIES Ι σ τ ο ρ ί α Τ Η Σ Ε Υ Ρ Ω Π Η Σ Ε Κ Ο Σ Ε Ι Σ Ν Ε Φ Ε Λ Η Α Θ Η Ν Α 2 0 0 9
Ν Ε Φ Ε Λ Η / Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α ιεύθυνση σειράς: Αντώνης Λιάκος - Έφη Γαζή Τίτλος πρωτοτύπου: Europe: A History Copyright Norman Davies, 1997 Μετάφραση: Πελαγία Μαρκέτου και Ιουλία Πεντάζου Επιµέλεια - διορθώσεις: Χρήστος Γκαβάγιας, Πέλλα ικονηµάκη, Μαρία Καΐρη, Αθηνά Συριάτου Σχεδιασµός εξωφύλλου: ηµήτρης Στεβής Σχεδιασµός βιβλίου και τυπογραφική επιµέλεια: Περικλής ουβίτσας Επεξεργασία χαρτών και διαγραµµάτων: ηµήτρης Στεβής Εκτύπωση βιβλίου: Άγγελος Ελεύθερος Εκτύπωση εξωφύλλου: Άρτυπος ΕΠΕ Βιβλιοδεσία: Γιάννης Μπουντάς και Χρήστος Βασιλειάδης Α Τόµος: ISBN: 978-960-211-896-2 Β Τόµος: ISBN: 978-960-211-897-9 Αρ. έκδοσης: 1344 Για την ελληνική γλώσσα: 2009 Εκδόσεις ΝΕΦΕΛΗ Ασκληπιού 6, Αθήνα 106 80 τηλ.: 210 3639962 fax: 210 3623093 e-mail: info@nnet.gr www.nnet.gr
V M e d i u m ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο Μ Ε Σ Α Ι Ω Ν Α Σ, π ε ρ. 7 5 0-1 2 7 0 Μια αίσθηση αδράνειας πηγάζει από πολλές περιγραφές του µεσαιωνικού κόσµου. Την εντύπωση αυτή προκαλεί η έµφαση που δίνεται στην αργή πρόοδο των τεχνολογικών αλλαγών, στον κλειστό χαρακτήρα της φεουδαρχικής κοινωνίας και στις αµετάβλητες θεοκρατικές αντιλήψεις για την ανθρώπινη ζωή. Τα κυρίαρχα σύµβολα αυτής της περιόδου είναι: ο αρµατωµένος ιππότης πάνω στο δυσκίνητο άλογό του οι δουλοπάροικοι, δέσµιοι της γης και κτήµατα του κυρίου τους οι καλόγεροι και οι καλογριές που προσεύχονται αποµονωµένοι στα µοναστήρια. Οι εικόνες αυτές αναπαριστούν τη φυσική αδράνεια, την κοινωνική αδράνεια, τη διανοητική αδράνεια. Ο όρος Medium Aevum, «µέσοι χρόνοι», χρησιµοποιήθηκε για πρώτη φορά από θεοσεβείς χριστιανούς, που θεωρούσαν ότι ζούσαν στο µεσοδιάστηµα µεταξύ της πρώτης και της δευτέρας παρουσίας του Χριστού. Πολύ αργότερα, ο όρος εξακολούθησε να χρησιµοποιείται, αλλά για διαφορετικούς λόγους. Τον δέκατο πέµπτο αιώνα οι λόγιοι της Αναγέννησης άρχισαν να κάνουν λόγο για τον «Μεσαίωνα» ως το µεσοδιάστηµα µεταξύ της παρακµής της αρχαιότητας και της αναβίωσης της κλασικής κουλτούρας κατά την εποχή τους. Γι αυτούς, ο αρχαίος κόσµος ταυτιζόταν µε τον υψηλό πολιτισµό, ενώ ο Μεσαίωνας αντιπροσώπευε τη βαρβαρότητα, τη στενοµυαλιά και τον θρησκευτικό φανατισµό. Κατά τη διάρκεια του ιαφωτισµού, όταν οι αρετές του ανθρώπινου λόγου εξυµνούνταν ανοικτά σε σχέση µε εκείνες της θρησκευτικής πίστης, ο «µεσαιωνισµός» έγινε συνώνυ- µο του σκοταδισµού και της υπανάπτυξης. Από τότε, βεβαίως, καθώς η «νεότερη εποχή» που ακολούθησε τον Μεσαίωνα γινόταν η ίδια παρελθόν, νέοι όροι έπρεπε να επινοηθούν για να καταγραφεί το πέρασµα του χρόνου. Η µεσαιωνική περίοδος ενσωµατώθηκε σε ένα τετραµερές συµβατικό σχήµα, που διέκρινε την ευρωπαϊκή ιστορία σε αρχαία, µεσαιωνική, νεότερη και τώρα πια σύγχρονη. Με εξίσου συµβατικό τρόπο, η µεσαιωνική περίοδος διακρίνεται σε πρώιµη, ακµάζουσα και ύστερη φάση, δηµιουργώντας έτσι πολλούς αλληλοδιάδοχους Μεσαίωνες. Φυ-
334 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V: Medium 1. Thomas Hobbes, Leviathan, 4, 47. σικά, οι άνθρωποι τους οποίους οι µεταγενέστεροι ιστορικοί αποκάλεσαν «µεσαιωνικούς» δεν είχαν καµιά απολύτως ιδέα γι αυτό τον χαρακτηρισµό. εν υπάρχουν, δυστυχώς, σαφείς διαχωριστικές γραµµές που να σηµατοδοτούν το τέλος του αρχαίου κόσµου ή την απαρχή των νεότερων χρόνων. Ως αφετηρία της µεσαιωνικής περιόδου έχουν προταθεί µια σειρά χρονικών στιγ- µών από τον προσηλυτισµό του Κωνσταντίνου και µετέπειτα. Το τέλος της, αντίστοιχα, έχει µε ποικίλους τρόπους οριστεί στο 1453, στο 1493, στο 1517 ή ακόµα από αυτούς που χρησιµοποιούν τον δικό τους ορισµό του φεουδαλισµού ως τη λυδία λίθο του Μεσαίωνα και στο 1917. Σχεδόν όλοι οι µεσαιωνολόγοι θα εύρισκαν ελάχιστα ικανοποιητική την ετικέτα που προσδιορίζει το αντικείµενο της µελέτης τους. Πολλοί από αυτούς που βασίζουν τις απόψεις τους µόνο στη γνώση περί της δυτικής Ευρώπης θα τόνιζαν την αντίθεση µεταξύ των καταστρεπτικών τάσεων της πρώιµης µεσαιωνικής φάσης και των εποικοδοµητικών τάσεων της ύστερης φάσης. Σύµφωνα µε αυτό το σχήµα, οι «σκοτεινοί χρόνοι» από τον πέµπτο αιώνα έως τον ενδέκατο χαρακτηρίζονται από τον προοδευτικό δια- µελισµό του ρωµαϊκού κόσµου η κρίσιµη καµπή επιτυγχάνεται µε τη λεγόµενη «αναγέννηση του δωδέκατου αιώνα», ενώ το αποκορύφωµα του «ακµάζοντος» µεσαιωνικού πολιτισµού εντοπίζεται στον δέκατο τρίτο και στον δέκατο τέταρτο αιώνα. Αυτές οι διακρίσεις ελάχιστη σχέση έχουν µε τα τεκταινόµενα στην Ανατολή, όπου η Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία επιβίωσε µέχρι το 1453 και καµιά εµπειρία «αναγέννησης» µε τη δυτική έννοια του όρου δεν βιώθηκε ποτέ. Οι περισσότεροι µεσαιωνολόγοι, ωστόσο, θα συµφωνούσαν µε την άποψη ότι το ενοποιητικό χαρακτηριστικό του µεσαιωνικού κόσµου πρέπει να αναζητηθεί στον οργανωµένο χριστιανισµό. Με αυτό θα συµφωνούσαν και οι άνθρωποι της µεσαιωνικής Ευρώπης, οι οποίοι, αν ερωτούνταν, θα χαρακτήριζαν τους εαυτούς τους ως χριστιανούς που ζούσαν σε µια χριστιανική εποχή και σε ένα χριστιανικό µέρος της Γης. Ωστόσο, η ίδια η έννοια της χριστιανοσύνης ήταν ιδιαίτερα ελαστική. Περιοριζόταν και επεκτεινόταν κατά τον ρουν των αιώνων σε αντιστοιχία µε τους πολέµους µε το Ισλάµ και τις εκστρατείες εναντίον των ειδωλολατρών. Ποτέ, εξάλλου, τα όριά της δεν συνέπιπταν απόλυτα µε αυτά της χερσονήσου της «Ευρώπης». Η χριστιανοσύνη που γνώριζε ο Στέφανος Β, την εποχή που διέσχιζε τις Άλπεις, το 753, ήταν πολύ διαφορετική από τη χριστιανοσύνη του 1453, όταν οι Τούρκοι άλωσαν τα τείχη της Κωνσταντινούπολης. Το κενό που άφησε πίσω της η παρακµάσασα Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία καλύφθηκε από την αυξανόµενη συνειδητοποίηση της χριστιανοσύνης όχι µόνο ως θρησκευτικής κοινότητας, αλλά και ως συνεκτικής πολιτικής οντότητας. Αν και η Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία τελικά καταστράφηκε, η θρησκεία της θριάµβευσε. Οι πνευµατικοί και οι κοσµικοί ηγέτες της χριστιανοσύνης οικειοποιήθηκαν σταδιακά τον µανδύα του καίσαρα. Στη ύση, απ όπου άρχισε να καταρρέει η αυτοκρατορία, ο επίσκοπος Ρώµης ήταν αυτός που συνέλαβε την έννοια µιας νέας τάξης, η οποία θα στηριζόταν στο συνδυασµένο κύρος της λατινικής Εκκλησίας και του ρωµαιοκαθολικού αυτοκράτορα. «Ο παπισµός», γράφει ο Τόµας Χοµπς, «δεν είναι παρά το εστεµµένο φάντασµα της παρηκµασµένης Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας που κάθεται πάνω στον ίδιο της τον τάφο». 1 Το επίλεκτο όργανο που
Ο ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ, ΠΕΡ. 750-1270 335 αναζητούσε ο παπισµός το βρήκε στον νέο καίσαρα, «κάιζερ», της Γερµανίας. Στην Ανατολή, όπου η Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία επιβίωσε για πολύ µακρότερο χρονικό διάστηµα, η έννοια µιας εξουσίας που θα υποκαθιστούσε την αυτοκρατορική, βασιζόµενη στο κύρος της ελληνικής Εκκλησίας και ενός ορθόδοξου αυτοκράτορα, δεν αναδύθηκε παρά µόνο µετά την εµφάνιση του καίσαρα, «τσάρου», της Μόσχας. Υπό αυτό το πρίσµα, εφόσον θεωρήσουµε την αναδιοργάνωση της χριστιανοσύνης σε νέα αυτοκρατορικά συστήµατα κεντρικό άξονα του Μεσαίωνα, αναδύεται ένα σαφές χρονολογικό πλαίσιο. Ως πρώτο βήµα προς αυτή την κατεύθυνση µπορεί να θεωρηθεί η ενθρόνιση του Καρλοµάγνου ανήµερα των Χριστουγέννων του 800, και ως τελευταίο η οριστική υιοθέτηση του τίτλου του Τσάρου από τον Ιβάν Γ, µέγα δούκα της Μόσχας, το 1493. Από πολύ νωρίς, ωστόσο, άρχισε η διαίρεση της ολοένα και αυξανόµενης κοινότητας της χριστιανοσύνης. Παρόλο που η λατινική και η ελληνική Εκκλησία µοιράζονταν τις ίδιες βασικές πεποιθήσεις, αντιµετώπιζαν συχνά η µία την άλλη ως ξένη. Παρόλο που ένας αµερόληπτος παρατηρητής θα µπορούσε να τις θεωρήσει ως δύο παραλλαγές της ίδιας πίστης, όπως τους σουνίτες και τους σιίτες στον µουσουλµανικό κόσµο, οι ίδιες οι Εκκλησίες είχαν συνείδηση περισσότερο των διαφορών που τις χώριζαν παρά των κοινών που τις ένωναν. Κατά την πρώτη χιλιετία διατήρησαν τουλάχιστον το προσωπείο της ενότητας κατά τη δεύτερη χιλιετία το εγκατέλειψαν και αυτό. Η παλιά ρωγµή άνοιξε διάπλατα µετά το Σχίσµα του 1054. Το γεγονός αυτό απέδειξε ότι ακόµα και τα θεµέλια της χριστιανοσύνης µπορούσαν να µετατοπιστούν. 750-1054 Από τον όγδοο αιώνα και µετέπειτα αρχίζουν να αρθρώνονται διστακτικά οι πρώτες σκέψεις σχετικά µε την ανάγκη ύπαρξης µιας νέας πολιτικής τάξης. Αφορµή ήταν οι συνεχείς διαρπαγές που επιχειρούσαν οι λαοί έξω από τα όρια της χριστιανοσύνης. Η ίδρυση της αυτοκρατορίας του Καρλοµάγνου το 800, της Αγίας Ρω- µαϊκής Αυτοκρατορίας από το 962 και, τέλος, της τσαρικής αυτοκρατορίας της Μόσχας δεν µπορούν να γίνουν κατανοητές παρά µόνο µε συσχετισµό των δραστηριοτήτων των Βίκινγκ, των Μαγυάρων, των Μογγόλων και των Τούρκων. Οι Βίκινγκ, ή «Σκανδιναβοί», λυµαίνονταν τις βόρειες ακτές για περισσότερα από διακόσια χρόνια. Το φαινόµενο αυτό προκλήθηκε από την υπερβολική αύξηση του πληθυσµού στα µακρινά φιόρδ της Σκανδιναβίας, καθώς οι «ταραχοποιοί» της περιοχής οδήγησαν τα µακρόστενα πλοία τους σε ταξίδια που στόχο είχαν τις λεηλασίες, το εµπόριο, τις µισθοφορικές υπηρεσίες ή απλώς την περιπέτεια. Από το 700 περίπου, κάποιες από τις οµάδες των Βίκινγκ εισέβαλλαν σε αποµονωµένους οικισµούς των Βρετανικών Νησιών ή της Φριζίας, και κατά το τέλος κάθε περιόδου επέστρεφαν στις πατρίδες τους. Λεηλάτησαν το Λίντισφαρν το 793 και την Αϊόνα το 795. [ΑΪΟΝΑ] Από τα µέσα του ένατου αιώνα, ωστόσο, οι
336 ΚΕΦΑΛΑΙΟ V: Medium Βίκινγκ συγκρότησαν πολυαριθµότατα στρατόπεδα, τα οποία χρησιµοποιούσαν ως βάσεις για τη διεξαγωγή µακροχρόνιων εκστρατειών µε στόχο πάντα τη λεηλασία. Σε αρκετές περιπτώσεις τα στρατόπεδα αυτά εξελίσσονταν σε µόνιµους οικισµούς. Οι ανοί Βίκινγκ, για παράδειγµα, δηµιούργησαν έναν τέτοιο «πολυαριθµότατο στρατό» στις εκβολές του ποταµού Σηκουάνα, από όπου επανειληµµένως επέδραµαν στις ανυπεράσπιστες πόλεις της βόρειας Γαλλίας. Επίσης, άλωσαν λιµάνια, όπως της Ρουάν και της Νάντης, ενώ έφθασαν µέχρι την Πορτογαλία (844), τις Βαλεαρίδες Νήσους, ακόµα και την Προβηγκία και την Τοσκάνη (859-862). Το 851 εισέβαλαν στην Αγγλία και διασκορπίστηκαν σε ολόκληρο το ανατολικό τµήµα της χώρας. Από το 866 το «δανικό καθεστώς» εδραιώθηκε από τη Νορθουµβρία έως την ανατολική Αγγλία. Η πάλη µεταξύ των Αγγλοσαξόνων και των ανών κυριάρχησε κατά τα επόµενα εκατόν πενήντα χρόνια της αγγλικής ιστορίας. Η παράδοση υποστηρίζει ότι το 911 οι Σκανδιναβοί του Σηκουάνα, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ρολόν, εγκαταστάθηκαν σε µόνιµους οικισµούς δηµιουργώντας έτσι τη «Νορµανδία». Οι Νορβηγοί Βίκινγκ επικέντρωσαν το ενδιαφέρον τους στα νησιά των ανοικτών θαλασσών. Κατέλαβαν τις νήσους Όρκνεϋ και Σέτλαντ τον όγδοο αιώνα, τις Νήσους Φαιρόες, τις Εβρίδες και την ανατολική Ιρλανδία τον ένατο αιώνα. Εγκαταστάθηκαν για πρώτη φορά στην κύρια αποικία τους, την Ισλανδία, το 874. Ίδρυσαν το ουβλίνο το 988. Ανακάλυψαν τη Γροιλανδία και, κατά πάσαν πιθανότητα, έπλευσαν µε αρχηγό τον Ερρίκο τον Ερυθρό µέχρι τη Βόρεια Αµερική, την οποία αποκάλεσαν Vinland. [ΤΥΧΟ ΙΩΚΤΗΣ ΕΡΡΙΚΟΣ] Οι Σουηδοί Βίκινγκ έδρασαν σε ολόκληρη τη Βαλτική. Εγκαθίδρυσαν οχυρά στο Βόλιν στον ποταµό Όντερ, στο Τρούσο στον Βιστούλα και στο Νόβγκοροντ, από όπου έφθασαν µέχρι τους ποταµούς του κόλπου της Ρίγας και του κόλπου της Φινλανδίας. Τον ένατο αιώνα κατάφεραν να ελέγξουν τον δρόµο µεταξύ Βαλτικής Θάλασσας και Μαύρης Θάλασσας. Γνωστοί µε το όνοµα Βάραγκοι ή Βαριάγκοι, είχαν τον έλεγχο του ποταµού νείπερου και έκαναν αισθητή την παρουσία τους µέχρι την Κωνσταντινούπολη. [ΝΤΙΡΑΜ] [ΑΛΦΑΒΗΤΟ ΦΟΥΘΑΡΚ] Κατά την τελευταία περίοδο, τυχοδιώκτες που κατάγονταν από τους Βίκινγκ και είχαν κατ επίφασιν αποκτήσει τον πολιτισµό των χωρών που τους δέχθηκαν, δηµιούργησαν µια σειρά νέων πολιτικών µορφωµάτων. Γύρω στο 860 µε 880 ο Ρούρικ ο Βάραγκος και οι γιοι του οργάνωσαν το πρώτο σταθερό πριγκιπάτο των ανατολικών Σλάβων στο Νόβγκοροντ και στο Κίεβο. Ο ανός Κανούτος ο Μέγας (β. 1016-1035) ήταν ηγέτης µιας αχανούς αυτοκρατορίας των βόρειων θαλασσών που ένωνε την Αγγλία µε τη ανία (βλ. σ. 348). Ο Ροβέρτος Γυϊσκάρδος, ο Νορµανδός, έπλευσε στη νότια Ιταλία το 1059 (βλ. σ. 382). Ο Γουλιέλµος ο Νόθος, δούκας της Νορµανδίας, κατέκτησε το βασίλειο της Αγγλίας το 1066 (βλ. σ. 382-383). Η νορµανδική κυριαρχία επρόκειτο να έχει µεγαλύτερη διάρκεια στη Σικελία και στην Αγγλία παρά στην ίδια τη Νορµανδία. [ΝΤΙΝΓΚ] Οι Μαγυάροι ήταν οι τελευταίοι νοµάδες που αποίκισαν την κεντρική Ευρώπη και ήταν απόγονοι του ουγγρικού κλάδου των φιννοουγγρικών λαών. Η πρώτη γνωστή σε εµάς εστία τους εκτεινόταν ανατολικά των Ουραλίων στις κοιλάδες των ποταµών Ίρτυς και Οµπ. Από εκεί έφυγαν µαζί µε τα συγγενικά