Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη ΝΗΣΟΥ ΧΡΥΣ ΗΣ Ανάδοχος: Πανεπιστήμιο Κρήτης Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης Ομάδα μελέτης: Επιστημονικός Υπεύθυνος Μυλωνάς Μωυσής, Καθηγητής τμ. Βιολογίας ΠΚ, Δ.ντης ΜΦΙΚ Συντονισμός Δρετάκης Μιχαήλ, Βιολόγος, MSc Ειδικοί Επιστήμονες Λυμπεράκης Πέτρος, Βιολόγος, PhD Φασουλάς Χαράλαμπος, Γεωλόγος, PhD Αβραμάκης Εμμανουήλ, Γεωπόνος Βοτανικός Εσερίδου Βίκυ, Δασολόγος Σημαιάκης Στυλιανός, Βιολόγος, PhD Τριχάς Απόστολος, Βιολόγος, PhD Βαρδινογιάννη Κατερίνα, Βιολόγος, PhD Κοντογεώργος Ιωάννης, Περιβαλλοντολόγος, MSc Υποστήριξη Ανταλουδάκη Ελευθερία, Γεωπόνος, MSc Δαριώτη Πελαγία, Γεωπόνος, Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια Νικολακάκης Εμμανουήλ, Τεχνικός G.I.S. Πρινιωτάκης Νικόλαος, Γραμματειακή Υποστήριξη, ΜΦΙΚ Σμπώκος Γεώργιος, Νομικός, PhD Τρικάλη Ασημίνα, Τμήμα Βιβλιοθήκης, ΜΦΙΚ Χαρκούτσης Ιωάννης, Γραφιστικό Τμήμα, ΜΦΙΚ Εθελοντική βοήθεια Αλεξανδράκης Γεώργιος (MΦΙΚ) Δασκαλάκης Παύλος (Κ.Π.Ε. Ιεράπετρας) Παραγκαμιάν Καλούστ (WWF Ελλάς) Ρουκουνάκης Εμμανουήλ (Περιφερειακή Ενότητα Λασιθίου)
Φωτ. 1. Φράγκου Μνήμα. (Μ. Δρετάκης. ΜΦΙΚ) Η παρούσα Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη Νήσου Χρυσής χρηματοδοτήθηκε από το Δήμο Ιεράπετρας με ανάδοχο το: Πανεπιστήμιο Κρήτης, Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης Φωτογραφίες Εξωφύλλου: Νικολακάκης Εμμανούηλ, ΜΦΙΚ. Η παρούσα μελέτη μπορεί να αναφέρεται ως ακολούθως: Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης 2015. Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη Νήσου Χρυσής. Ιεράπετρα, Μάρτιος 2015, 143σελ.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 1 Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 3 Α.1. Γενικά Στοιχεία... 3 Α.2. Γεωγραφική θέση... 3 Α.3. Έκταση περιοχής προστασίας... 3 Α.4. Όρια ευρύτερης περιοχής... 4 Α.5. Σκοποί προστασίας... 4 Β. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΕΟΥ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ... 7 Β.1. Γενική Περιγραφή... 7 Β.2. Περιγραφή και Ανάλυση της Περιοχής Μελέτης... 8 Β.2.1. Τοπογραφία και έκταση... 8 Β.2.2. Κλιματικές συνθήκες, μετεωρολογικά δεδομένα... 8 Β.2.2. Στοιχεία Γεωποικιλότητας. Γεωμορφολογία, γεωλογικά στοιχεία, στοιχεία εδάφους, υδρολογικά στοιχεία, ποιότητα αέρα, παλαιοντολογικά στοιχεία... 13 ΓEΩMOPΦOΛOΓΙA... 13 ΓEΩΛOΓΙA... 13 ΠAΛAIONTOΛOΓΙA... 16 ΘΕΣΕΙΣ ΓΕΩΛΟΓΙΚΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ... 19 ΥΔΡΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ, ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΝΕΡΩΝ... 20 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑΣ... 21 Β.2.3. Στοιχεία Βιοποικιλότητας... 22 ΧΛΩΡΙΔΑ... 22 ΒΛΑΣΤΗΣΗ... 25 ΟΙΚΟΤΟΠΟΙ... 36 ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΑΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΧΛΩΡΙΔΑΣ, ΒΛΑΣΤΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΤΟΠΩΝ ΤΗΣ ΧΡΥΣΗΣ... 39 ΠΑΝΙΔΑ - ΑΣΠΟΝΔΥΛΑ... 44 ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΜΑΛΑΚΙΑ... 44 ΧΕΡΣΑΙΑ ΑΣΠΟΝΔΥΛΑ... 46 ΣΠΟΝΔΥΛΩΤΑ ΕΚΤΟΣ ΠΤΗΝΩΝ... 52 EΡΠΕΤΑ ΚΑΙ ΘΗΛΑΣΤΙΚΑ... 52 ΟΡΝΙΘΟΠΑΝΙΔΑ... 55 Σημαντικά σημεία για τη βιοποικιλότητα και τη γεωποικιλότητα στο ανατολικό τμήμα της νήσου Χρυσής... 76 Β.2.4. Κοινωνικά, οικονομικά και πληθυσμιακά στοιχεία... 77
APXAIOΛOΓlKOI ΧΩΡΟΙ... 77 ΘΕΣΜΙΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ... 77 ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ... 80 Β.2.5. Έργα υποδομής, έκταση και ένταση δραστηριοτήτων στον πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή τομέα... 81 ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ... 81 ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ... 82 ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ ΚΑΙ ΚΑΤΟΙΚΙΔΙΑ ΖΩΑ... 83 ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ... 83 Β.2.6. Περιγραφή κατάστασης οικοσυστήματος ή στοιχείου προστασίας και ερμηνεία. 85 B.3. Συνολική εκτίμηση της περιοχής ή αντικειμένου μελέτης και σύνθεση στοιχείων... 86 B.3.1. Συμπεράσματα για την υφιστάμενη περιβαλλοντική κατάσταση.... 86 B.3.2. Άλληλεπιδράσεις προστατευόμενης περιοχής με την ευρύτερη ζώνη.... 90 B.3.3. Φυσικές και αναπτυξιακές δυνατότητες της περιοχής.... 91 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ Β: ΓΕΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΧΡΥΣΗ... 92 Γ. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΕΟΥ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ... 97 Γ.1. Αξιολόγηση και τεκμηρίωση της σημασίας του προστατευτέου αντικειμένου καθώς και της ανάγκης λήψης μέτρων προστασίας του... 97 Γ.2. Ένταξη του προστατευτέου αντικειμένου στις κατηγορίες του άρθρου 18 του Ν. 1650/86 σύμφωνα με τα κριτήρια του άρθρου 19 του ίδιου νόμου.... 100 Γ.3. Ακριβής καθορισμός της έκτασης και των ορίων της περιοχής προστασίας.... 100 Γ.4. Ακριβής καθορισμός της έκτασης και των ορίων των τυχόν ζωνών της περιοχής προστασίας και διατύπωση των όρων, περιορισμών και απαγορεύσεων που πρέπει να ισχύουν μέσα σ' αυτές.... 101 Γ.5. Απεικόνιση των προαναφερομένων ορίων σε χάρτη ανάλογης και κατάλληλης κλίμακας.... 106 Δ. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ... 107 Δ.1. Διατύπωση συγκεκριμένων προτάσεων διαχείρισης... 107 Δ.1.1. Πρόταση σύστασης Φορέα Διαχείρισης... 107 Δ.1.2. Διαχείριση στην Περιοχή... 109 Παράρτημα Δ1.... 114 Δ.2. Ενδεχόμενες εναλλακτικές προτάσεις διαχείρισης και ανάπτυξης.... 117 Δ.3. Διοικητικές, θεσμικές και χρηματοδοτικές δυνατότητες για την υλοποίηση των διαχειριστικών προτάσεων.... 120 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι. ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ... 122 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ ΧΑΡΤΕΣ... 145
ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ «ΕΠΙΚΑΙΡΟΠΟΙΗΣΗ ΣΧΕΔΙΟΥ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΝΗΣΟΥ ΧΡΥΣΗΣ - ΕΠΜ» ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη (ΕΠΜ) για την Περιοχή Κοινοτικής Σημασίας (Ειδική Ζώνη Διατήρησης σύμφωνα με το Ν3937/2011) NISOS CHRYSI GR4320003 ανατέθηκε από το Δήμο Ιεράπετρας στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης Π.Κ. τον Απρίλιο του 2013. Στην σύνταξη της ΕΠΜ περιλαμβάνονται τα εξής σύμφωνα με την υπογραφείσα Προγραμματική Σύμβαση: Τα νεώτερα στοιχεία με τα υλοποιηθέντα έργα στη Χρυσή μέχρι σήμερα. Η περιβαλλοντική κατάσταση στο νησί τα τελευταία χρόνια με τα τυχόν νεώτερα προβλήματα. Η εκτίμηση για τη φέρουσα ικανότητα με τεκμηριωμένα στοιχεία. Η χωροθέτηση των προτεινόμενων υποδομών, σε συνεργασία με τη Δ/νση Δασών και τις αρμόδιες υπηρεσίες ΥΠΠΟ, καθώς και η προτεινόμενη διαδικασία απόκτησης του χώρου και έγκρισης όρων δόμησης. Η αξιολόγηση των προτάσεων που έχουν προκύψει από τη διαβούλευση με τους φορείς, τους κατοίκους και το Δήμο Ιεράπετρας, με αφορμή την πρωτοβουλία της Αποκεντρωμένης Διοίκησης Κρήτης και της Δ/νσης Δασών Λασιθίου για την έκδοση Κανονισμού Λειτουργίας της προστατευόμενης φυσικής περιοχής Χρυσής. Η πρόταση για τον κατάλληλο φορέα διαχείρισης με αξιολόγηση και της πρότασης ενεργοποίησης τοπικής επιχείρησης Κοινωνικής Οικονομίας. Εναλλακτικά θα εξεταστεί η δυνατότητα υπογραφής Προγραμματικής Σύμβασης με τους συναρμόδιους φορείς για την επίσπευση των διαδικασιών και θα προταθούν οι σχετικοί όροι αυτής. Η εκτίμηση του κόστους σχεδίου διαχείρισης μαζί με τις χρηματοδοτικές δυνατότητες για την υλοποίηση των προτάσεων. Στο σχεδιασμό θα περιληφθεί και πρόταση για άμεσα- βραχυπρόθεσμα μέτρα και επεμβάσεις. Σχέδιο Π.Δ. διαχείρισης της Χρυσής. Αναλυτικά με βάση τις Προδιαγραφές Ειδικών Περιβαλλοντικών μελετών του Πίνακα 4 της ΚΥΑ 69269/1990 η ΕΠΜ περιλαμβάνει: Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Γενικά στοιχεία 2. Γεωγραφική θέση προτατευτέου αντικειμένου 3. Έκταση περιοχής προστασίας 4. Όρια ευρύτερης περιοχής 5. Σκοποί προστασίας του αντικειμένου Β. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΕΟΥ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ 1. Περιγραφή των οικοσυστημάτων ή των στοιχείων από τα στοιχεία αποτελείται το προστατευτέο αντικείμενο, όπως φυσικό οικοσύστημα, ανθρωπογενές οικοσύστημα, μικτό οικοσύστημα, συστάδα χλωρίδας κλπ.. 2. Περιγραφή και ανάλυση της περιοχής μελέτης και της ευρύτερης ζώνης. Ειδικότερα για τα φυσικά ή ανθρωπογενή οικοσυστήματα ή στοιχεία εξετάζονται : 1
- Τοπογραφία και έκταση - Κλιματικές συνθήκες, μετεωρολογικά δεδομένα - Γεωμορφολογία, γεωλογικά στοιχεία, στοιχεία εδάφους - Υδρολογικά στοιχεία, ποιότητα νερών - Στοιχεία ποιότητας ατμόσφαιρας - Ποιοτικός και ποσοτικός προσδιορισμός χλωρίδας, πανίδας και φυτοκάλυψης με αναφορά στις βιοκοινωνίες, θώκους, σπάνια προστατευόμενα και εκλειπόντα είδη, τροφικές αλυσίδες, δέκτης ποικιλότητας κλπ. - Κοινωνικά, οικονομικά και πληθυσμιακά στοιχεία - Έργα υποδομής, έκταση και ένταση δραστηριοτήτων στον πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή τομέα. - Περιγραφή κατάστασης οικοσυστήματος ή στοιχείου προστασίας και ερμηνεία. 3. Συνολική εκτίμηση της περιοχής ή αντικειμένου μελέτης και σύνθεση στοιχείων. - Συμπεράσματα για την υφιστάμενη περιβαλλοντική κατάσταση. - Αλληλεπιδράσεις προστατευόμενης περιοχής ή στοιχείου με την ευρύτερη ζώνη. - Φυσικές και αναπτυξιακές δυνατότητες της περιοχής. Γ. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΕΟΥ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ - Αξιολόγηση και τεκμηρίωση της σημασίας του προστατευτέου αντικειμένου καθώς και της ανάγκης λήψης μέτρων προστασίας του. - Ένταξη του προστατευτέου αντικειμένου στις κατηγορίες του άρθρου 18 του Ν. 1650/86 σύμφωνα με τα κριτήρια του άρθρου 19 του ίδιου νόμου. - Ακριβής καθορισμός της έκτασης και των ορίων της περιοχής προστασίας. - Ακριβής καθορισμός της έκτασης και των ορίων των τυχόν ζωνών της περιοχής προστασίας και διατύπωση των όρων, περιορισμών και απαγορεύσεων που πρέπει να ισχύουν μέσα σ' αυτές. - Απεικόνιση των προαναφερομένων ορίων σε χάρτη ανάλογης και κατάλληλης κλίμακας. Δ. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ 1. Διατύπωση συγκεκριμένων προτάσεων διαχείρισης με στόχο την προστασία και ενδεχόμενα την αξιοποίηση του προστατευόμενου αντικειμένου και εκτίμηση του άμεσου και έμμεσου οικονομικού κόστους εφαρμογής των προτάσεων. 2. Ενδεχόμενες εναλλακτικές προτάσεις διαχείρισης και ανάπτυξης. 3. Διοικητικές, θεσμικές και χρηματοδοτικές δυνατότητες για την υλοποίηση των διαχειριστικών προτάσεων. Ε. ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΦΑΚΕΛΛΟΥ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟΠΟΙΗΣΗ ΣΧΕΔΙΟΥ ΠΡΟΕΔΡΙΚΟΥ ΔΙΑΤΑΓΜΑΤΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Επωνυμία εγκατάστασης :... Δ/νση εγκατάστασης :... Νομός :... Ημερ.Συμπλήρ.Δελτίου :... Το Ε δίδεται σε χωριστό φάκελο. 2
Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Α.1. Γενικά Στοιχεία Η Χρυσή και το Μικρονήσι είναι περιοχή αναγνωρισμένη ως έχουσα ιδιαίτερη φυσική, αισθητική και οικονομική σημασία. Το καθεστώς της ως περιοχή του δικτύου ΦΥΣΗ 2000 και οι διάφορες ανθρωπογενείς πιέσεις που δέχεται κατέστησαν αναγκαία την έκδοση Ειδικής Περιβαλλοντικής Μελέτης με τελικό σκοπό την δημιουργία σταθερού Φορέα Διαχείρισης (ΦΔ) για την μελλοντική της Διαχείριση και Προστασία. Α.2. Γεωγραφική θέση Η Χρυσή (Γαϊδουρονήσι) βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της Κρήτης, περίπου 15 χιλιόμετρα νότια της Ιεράπετρας (Νομός Λασιθίου, Δήμος Ιεράπετρας) σε γεωγραφικό μήκος 25 42' 50" και γεωγραφικό πλάτος 34 51' 40". (Χάρτης 1.) Χάρτης 1. Θέση περιοχής ΕΠΜ Η προσέγγιση στο νησί και η αποβίβαση των επισκεπτών, γίνεται στη θέση "Βουγιού Μάτι", στα νότια του νησιού. Το νησί προσεγγίζεται επίσης και από τις θέσεις: Μπελεγρίνα, Φωκόσπηλιο, Καταπρόσωπο, νότια του Ανεμόμυλου και Σπήλιο. Α.3. Έκταση περιοχής προστασίας Η έκταση της περιοχής προστασίας είναι όλη η περιοχή μελέτης. Όμως δεν είναι ορισμένη ακριβώς καθώς περιλαμβάνει ασαφή θαλάσσια όρια. Η θαλάσσια περιοχή δεν είναι αντικείμενο της παρούσας μελέτης (γίνεται αναφορά στις διαχειριστικές προτάσεις). Ωστόσο για πρακτική ευκολία ορίσαμε ως ενδεικτικό το όριο θαλάσσιας ζώνης στην ισοβαθή των 20 μέτρων με αποτέλεσμα το εμβαδόν της όλης έκτασης να είναι 30.507.478τμ. Χάρτης 2. 3
Χάρτης 2. Όρια περιοχής ΕΠΜ Α.4. Όρια ευρύτερης περιοχής Λόγω της νησιωτικής της φύσης η ευρύτερη περιοχή και η περιοχή προστασίας είναι ταυτόσημες. Α.5. Σκοποί προστασίας Από τον Ιανουάριο του 1996 οπότε το Εργαστήριο Χερσαίας Οικολογίας του Τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης εκπόνησε τη Διαχειριστική Μελέτη της Νήσου Χρυσής και παρά τη συνεχή ενημέρωση και αρθρογραφία η νήσος Χρυσή εξακολουθεί να έχει σημαντικά προβλήματα λόγω της έντονης ανθρώπινης παρουσίας τους καλοκαιρινούς μήνες. Σκοποί της ΕΠΜ είναι η κατάρτιση σχεδίου διαχείρισης για τη διατήρηση της φυσικής λειτουργίας (συγκράτηση των εδαφών, υδατικό ισοζύγιο, κ.α.) των φυσικών οικοσυστημάτων (δασικά, θαμνώδη, αμμώδη και παράκτια) του νησιού και της βιοποικιλότητας τους. Επίσης, ο καθορισμός της ποσότητας και της ποιότητας των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, οι οποίες δεν θα αλλοιώσουν βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα το φυσικό περιβάλλον του νησιού. Η συγκεκριμένη ΕΠΜ, a) Aναδεικνύει τα ιδιαίτερα στοιχεία της βιοποικιλότητας της περιοχής και επικαιροποιεί τα δεδομένα της b) Υποδεικνύει λεπτομερώς τα προβλήματα που υπάρχουν λόγω φυσικών ή ανθρωπογενών αιτίων c) προτείνει ειδικά μέτρα για τη βελτίωση της βιοποικιλότητας d) υποδεικνύει ζώνες ειδικής και αυξημένης προστασίας και e) εκπονεί σχέδιο Προεδρικού Διατάγματος με στόχο την ύπαρξη Φορέα Διαχείρισης. 4
Η μελέτη του 1996 ανέφερε τα παρακάτω που εξακολουθούν να ισχύουν σχεδόν αυτούσια σήμερα! : «Στόχοι της μελέτης είναι: 1. Η εξασφάλιση της προστασίας και της φυσικής εξέλιξης του φυσικού περιβάλλοντος της Χρυσής (καθορισμός ζωνών προστασίας, υπολογισμός πυροπροστασία, της φέρουσας χωρητικότητας του νησιού σε επισκέπτες και καθορισμός της συμπεριφοράς επισκεπτών). 2. Ο καθορισμός της μορφής και του εύρους των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. 3. Η κατάδειξη των τρόπων προσπέλασης των επισκεπτών (χώροι ενημέρωσης, οριοθετημένοι διάδρομοι, χώροι ανάπαυσης και παρατήρησης, χώροι αναψυχής και σίτισης). 4. Η εξασφάλιση της διαρκούς εφαρμογής των (δημιουργία φορέα διαχείρισης, φύλακες, τηλεπικοινωνία). 5. Η ανάδειξη του φυσικού περιβάλλοντος και η ενημέρωση των επισκεπτών (πληροφοριακά έντυπα για την λειτουργία, έντυπο για το φυσικό περιβάλλον με φωτογραφίες και χάρτες, κλπ). 6. Εισήγηση για τις δυνατές πηγές εσόδων (εισιτήρια, πωλήσεις εντύπων, έσοδα από την λειτουργία αναψυκτηρίου, κλπ) και της διάθεσής τους (λειτουργικά έξοδα, έργα συντήρησης, πραγματοποίηση ερευνών, κλπ). Τα θέματα που πραγματεύεται η μελέτη είναι αρκετά σύνθετα. Μια σειρά από προβλήματα που αντιμετωπίζει το φυσικό περιβάλλον της Χρυσής όπως και πάρα πολλές περιοχές της Κρήτης και της Ελλάδας δημιουργούνται από τον τουρισμό, που σαν βασικός συντελεστής οικονομικής ανάπτυξης και έχοντας μια δική του δυναμική, διαμορφώνει και επιβάλλει συγκεκριμένες πρακτικές. Οι περιοχές ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, όπως είναι φυσικό, προσελκύουν τους επισκέπτες με αποτέλεσμα να συνιστούν και στοιχείο οικονομικής εκμετάλλευσης -είναι δηλαδή τουλάχιστον δυνητικά τουριστικοί πόροι. Σχεδόν πάντα, τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς, όταν οι περιοχές αυτές είναι μικρής έκτασης δέχονται τέτοια πίεση ώστε σταδιακά χάνουν την αρχική τους φυσιογνωμία. Τα προβλήματα είναι ιδιαίτερα έντονα όταν οι μικρές αυτές περιοχές είναι πολυάριθμες και με ποικιλία χαρακτηριστικών -ένα είδος μωσαϊκού δηλαδή-, όπως ακριβώς συμβαίνει στην Κρήτη αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα, καθώς είναι αρκετά δύσκολο να υπάρξει και πολύ περισσότερο να εφαρμοστεί αειφόρος διαχείριση υπό την πίεση του τουρισμού ο οποίος έχει χρονικά ποιοτική και ποσοτική διακύμανση. Η ερευνητική ομάδα ήταν υποχρεωμένη να κάνει την ρεαλιστική- παραδοχή ότι το νησί θα εξακολουθήσει να αποτελεί τουριστικό πόρο. Έτσι, δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στον εντοπισμό και στη διερεύνηση των ιδιαίτερων και των ευάλωτων χαρακτηριστικών και διατυπώνονται προτάσεις για την προστασία και διαχείρισή τους. Στην παρούσα έκθεση αναλύεται η υφιστάμενη κατάσταση στη Χρυσή. Παρατίθενται και σχολιάζονται τα στοιχεία που αφορούν το βιοτικό και αβιοτικό περιβάλλον του νησιού (γεωμορφολογία, γεωλογία, παλαιοντολογία, κλίμα, χλωρίδα, βλάστηση, πανίδα) και εντοπίζονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Παρουσιάζονται στοιχεία που αφορούν αρχαιολογικά ευρήματα. Περιγράφεται το ιδιοκτησιακό καθεστώς της Χρυσής καθώς και το θεσμικό καθεστώς προστασίας του νησιού και των ειδών χλωρίδας και πανίδας. Αναλύονται τα προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα το νησί και παρατίθενται τα συμπεράσματα που προκύπτουν μετά από συνθετική προσέγγιση. Τέλος, προτείνεται το σχέδιο διαχείρισης στο οποίο καταλήξαμε, το οποίο περιλαμβάνει μέτρα που δεν πρέπει να τροποποιηθούν (καθορισμός και έλεγχος περιοχής απόλυτης προστασίας, αναίρεση των αιτιών βασικών προβλημάτων, συμπεριφορά επισκεπτών, κλπ) και καθορίζει τα πλαίσια αντοχής του οικοσυστήματος και τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη δραστηριοτήτων αναπτυξιακού χαρακτήρα, δραστηριότητες για οποίες θα πρέπει να υπάρχει σύμφωνη γνώμη και συναίνεση αρμόδιων και ενδιαφερόμενων φορέων.» 5
Φωτ. 2. Κατακόρυφες ρωγμώσεις στα ηφαιστειακά πετρώματα που έχουν γεμίζει με χαλαζία στο βορειοδυτικό άκρο του νησιού. Το σύνολο των πετρωμάτων σκεπάζεται από ασβεστοψαμμιτικές παράκτιες αποθέσεις.. (Χ. Φασσουλάς. ΜΦΙΚ) 6
Β. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΕΟΥ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ Β.1. Γενική Περιγραφή Η Νήσος Χρυσή και η νησίδα Μικρονήσι μαζί με την θαλάσσια περιοχή γύρω τους αποτελούν ένα πολύ ιδιαίτερο μωσαϊκό οικοσυστημάτων νησιωτικής φύσης. Τα φυσικά οικοσυστήματα περιλαμβάνουν εκτάσεις με συστάδες θαλασσόκεδρου (προστατευόμενος τύπος οικοτόπου σύμφωνα με την οδηγία 92/43/ΕΕ), ψευδοστεππικές εκτάσεις (επίσης προστατευόμενος τύπος οικοτόπου σύμφωνα με την οδηγία 92/43/ΕΕ) αρκετούς ακόμη οικοτόπους αμμωδών και βραχωδών επιφανειών, συστάδες μακκίας και δασικής βλάστησης, υγροτοπικές εκτάσεις και θαλάσσιες εκτάσεις με χαρακτηριστικό φυτό την Posidonia oceanica (επίσης προστατευόμενος τύπος οικοτόπου σύμφωνα με την οδηγία 92/43/ΕΕ). Η χλωρίδα της είναι αρκετά πλούσια με είδη μικρής ή ακραίας εξάπλωσης και η πανίδα της πολύ ενδιαφέρουσα λόγων ιδιαίτερων τύπων διαφόρων ζώων (πλην πουλιών) και θέσης της ως προς τη μετανάστευση των πουλιών. Η κατάσταση διατήρησης των φυσικών οικοσυστημάτων είναι γενικά καλή αλλά υπάρχουν συγκεκριμένα θέματα που χρήζουν μελέτης και διαχείρισης καθώς η ανθρωπογενής πίεση έχει προκαλέσει ποικίλα προβλήματα. Η κατάσταση του οικοτόπου Παράλιας Αρκεύθου (κωδ. 2250*), η ύπαρξη εξωτικών ειδών φυτών και ζώων είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα. Επιπλέον η ύπαρξη απολιθωμάτων, ιδιαιτέρων γεωλογικών σχηματισμών, εκτεταμένων αμμοθινών δίνουν στην Χρυσή ακόμη περισσότερη αξία. Η νησίδα Μικρονήσι είναι ακατοίκητη και βραχώδης αποτελούσα βιότοπο αναπαραγωγής για διάφορα πουλιά. Ουσιαστικά και το νησί Χρυσή θεωρείται ακατοίκητο τους χειμερινούς μήνες αλλά είναι πολύ επιβαρυμένο στην ανθρώπινη παρουσία τους καλοκαιρινούς αφού αποτελεί σημαντικό τουριστικό πόλο έλξης. Ανθρωπογενή οικοσυστήματα είναι περιορισμένα αν και πιθανόν κάποιες περιοχές όπως οι στεππικές εκτάσεις να προήλθαν από παλιές καλλιεργούμενες θέσεις. Γεωργία και κτηνοτροφία δεν ασκείται πλέον (αν και υπάρχουν ελάχιστα κατοικίδια και κατσίκια). Το κυνήγι απαγορεύεται ως Καταφύγιο Άγριας Ζωής αλλά έχουν απελευθερωθεί στο παρελθόν θηρεύσιμα θηλαστικά και πτηνά. Φωτ.3. Αμμόλοφοι και Παράλια Αρκευθος στη Χρυσή (Μ. Δρετάκης. ΜΦΙΚ) 7
Β.2. Περιγραφή και Ανάλυση της Περιοχής Μελέτης Β.2.1. Τοπογραφία και έκταση Η Χρυσή είναι ένα μακρόστενο νησί στη διεύθυνση ανατολής δύσης με μέγιστο μήκος του τα 5 Km, μέσο πλάτος 1 Km, ενώ καταλαμβάνει έκταση περίπου πέντε (5) τετραγωνικών χιλιομέτρων. Στα ανατολικά της βρίσκεται ένα δορυφορικό νησάκι, το Μικρονήσι, το οποίο καταλαμβάνει έκταση περίπου 117 στρεμμάτων. Β.2.2. Κλιματικές συνθήκες, μετεωρολογικά δεδομένα Δεν υπάρχουν καθόλου μετεωρολογικά δεδομένα για τη Χρυσή και αναγκαστικά τα μόνα που έχουμε προς χρήση είναι από την Ιεράπετρα και που σε ένα βαθμό εκφράζουν κλιματικά το νησί, αναλυτικότερη παρουσίαση έχει γίνει στη διαχειριστική μελέτη του 1996. Καθαρά εμπειρικά όμως μπορούμε να πούμε ότι η Χρυσή είναι περισσότερο ανεμώδης από την Ιεράπετρα σε κατευθύνσεις ανέμων περισσότερο από δυτικά και ανατολικά κάτι που έχει να κάνει με τη τοπογραφική της θέση σε σχέση με την ορεινή Κρήτη. Το ότι η Ιεράπετρα έχει επικρατούντες βόρειους ανέμους δεν ισχύει αναγκαστικά και για τη Χρυσή. Φαίνεται ότι οι βόρειοι άνεμοι επικρατούν στην περιοχή μελέτης από Ιούνιο ως Σεπτέμβριο αλλά τον υπόλοιπο χρόνο οι δυτικοί και οι νότιοι. Επίσης ο υετός που πέφτει πιθανολογείται λιγότερος σε σχέση με την ακτογραμμή στην Ιεράπετρα και οι μέσες θερμοκρασίες μάλλον διαφέρουν λίγο. Φαινόμενα όπως παγετός, πάχνη, δεν υπάρχουν (στην Ιεράπετρα εμφανίζονται πολύ σπάνια). Οι καταιγίδες είναι σχετικά συχνές από Οκτώβριο ως Απρίλιο, σπανιότερα Μάιο και Σεπτέμβριο και έχουν καταγραφεί και υδροστρόβιλοι στη θαλάσσια περιοχή. Η μέση ηλιοφάνεια ίσως είναι από τις υψηλότερες στον Ελλαδικό χώρο. Οι καιρικές συνθήκες προσομοιάζουν αρκετά με τις βορειοαφρικανικές ακτές. Η κατεύθυνση των επικρατούντων ανέμων και οι εντάσεις τους είναι αποφασιστικής σημασίας για τη διαμόρφωση των αμμοθινών και της μορφής διαχείρισης για την προστασία τους. Πάντως όλα αυτά θα πρέπει να τεκμηριωθούν με τοποθέτηση μετεωρολογικού σταθμού στο μέλλον πάνω στη Χρυσή. Κλιματικά δεδομένα Ιεράπετρας από την ΕΜΥ Γ. Μήκος 25 ο 44'0" / Γ.Πλάτος (35 ο 0'0"/ Ύψόμετρο 10μ (www.hnms.gr/hnms/greek/climatology/ ) περίοδος δεδομένων: 1956-1997: ΑΠΟΛΥΤΗ ΜΕΓ. ΘΕΡΜ.: 41 o C / ΑΠΟΛΥΤΗ ΕΛΑΧ. ΘΕΡΜ.: 0 o C ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑΚΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ: ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΙΜΩΝ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑΣ: 8
1 ο Εξάμηνο ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ ΜΑΙ ΙΟΥΝ Ελάχιστη Μηνιαία Θερμοκρασία Μέση Μηνιαία Θερμοκρασία Μέγιστη Μηνιαία Θερμοκρασία 8.9 8.7 9.7 11.8 15.2 19.4 12.9 12.9 14.2 17.0 20.9 25.4 16.1 16.2 17.6 20.4 24.5 29.2 2 ο Εξάμηνο ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ Ελάχιστη Μηνιαία Θερμοκρασία Μέση Μηνιαία Θερμοκρασία Μέγιστη Μηνιαία Θερμοκρασία ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΣΧΕΤΙΚΗΣ ΥΓΡΑΣΙΑΣ: 22.7 22.9 20.2 16.7 13.5 10.6 27.8 27.7 24.9 21.0 17.5 14.5 31.8 31.8 28.8 24.9 21.1 17.7 ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΙΜΩΝ ΣΧΕΤΙΚΗΣ ΥΓΡΑΣΙΑΣ: 1 ο Εξάμηνο ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ ΜΑΙ ΙΟΥΝ Μέση Μηνιαία Υγρασία 74.0 73.7 72.2 68.4 64.1 56.8 2 ο Εξάμηνο ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ Μέση Μηνιαία Υγρασία 49.4 52.5 59.6 69.1 73.3 74.3 9
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΥΕΤΟΥ: ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΙΜΩΝ ΥΕΤΟΥ: 1 ο Εξάμηνο ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ ΜΑΙ ΙΟΥΝ Μέση Μηνιαία Βροχόπτωση Συνολικές Μέρες Βροχής 106.9 75.6 49.5 21.2 10.2 1.3 12.8 10.5 7.8 4.5 2.8 0.8 2 ο Εξάμηνο ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ Μέση Μηνιαία Βροχόπτωση Συνολικές Μέρες Βροχής 0.2 0.5 14.6 43.3 60.7 110.1 0.1 0.2 1.2 4.7 7.0 12.3 ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΕΝΤΑΣΗΣ ΑΝΕΜΩΝ: 10
ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΙΜΩΝ ΕΝΤΑΣΗΣ ΑΝΕΜΩΝ: Μέση Μηνιαία Διεύθυνση Ανέμων Μέση Μηνιαία Ένταση Ανέμων Β Β Β Β Β Β 9.1 9.6 9.0 7.7 7.1 8.5 2 ο Εξάμηνο ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ Μέση Μηνιαία Διεύθυνση Ανέμων Μέση Μηνιαία Ένταση Ανέμων Β Β Β Β Β Β 12.4 11.7 10.0 8.5 7.5 9.0 Φωτ. 4. Κατακόρυφες αναπτύξεις σωρειτών με χαρακτηριστικό δυτικό ρεύμα και καταγραφή υδροστροβίλου, στα ανοιχτά, νότια της Χρυσής, Απρίλιος 2014. (Μ. Δρετάκης. ΜΦΙΚ. Π.Κ.) 11
Δεδομένα Μετεωρολογικού Σταθμού Ιεράπετρας του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών για το έτος 2014 (http://penteli.meteo.gr/stations/ierapetra/noaapryr.txt): Υψόμετρο 5μ. LAT: 35deg 00min, LONG: 25deg 42min: ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ (`C MEAN MEAN MAX MAX MIN MIN YR MO MAX MIN MEAN HI DATE LOW DATE >=32 <=0 <=0 <=-18 ---------------------------------------------------------------------- 14 01 17.2 12.5 15.1 18.8 20 9.4 28 00 00 00 00 14 02 17.0 12.4 14.7 19.4 22 9.8 27 00 00 00 00 14 03 17.6 12.3 15.0 21.1 18 9.9 12 00 00 00 00 14 04 19.7 14.5 17.2 24.3 23 10.8 02 00 00 00 00 14 05 23.0 17.4 20.1 27.6 29 14.1 01 00 00 00 00 14 06 27.9 21.6 24.6 34.8 25 17.2 01 03 00 00 00 14 07 30.0 24.1 26.9 33.6 08 21.8 13 05 00 00 00 14 08 30.7 25.5 28.1 34.3 05 24.0 01 02 00 00 00 14 09 28.1 22.7 25.0 30.1 20 17.1 27 00 00 00 00 14 10 24.4 19.1 21.5 30.4 17 15.7 28 00 00 00 00 14 11 20.8 16.2 18.4 23.6 10 11.6 25 00 00 00 00 14 12 19.3 14.0 16.6 22.2 01 11.0 25 00 00 00 00 --------------------------------------------------------------------- 23.0 17.7 20.3 34.8 9.4 010 000 000 000 ΥΕΤΟΣ (mm) MAX DAYS OF RAIN OBS OVER YR MO TOTAL DAY DATE.2 2 20 -------------------------------------------- 14 01 78.2 26.8 02 10 05 02 14 02 111.8 33.8 05 08 07 03 14 03 98.6 48.8 07 10 05 01 14 04 14.8 10.4 14 07 01 00 14 05 5.2 3.6 05 03 01 00 14 06 2.0 2.0 05 01 01 00 14 07 14 08 14 09 51.0 38.8 17 04 04 01 14 10 23.6 7.4 23 07 04 00 14 11 23.0 12.4 09 08 02 00 14 12 124.8 34.4 08 12 08 02 -------------------------------------------- 533.0 48.8 070 038 009 WIND SPEED (km/hr) DOM YR MO AVG. HI DATE DIR ----------------------------------- 14 01 9.2 70.8 28 SSW 14 02 9.1 49.9 16 N 14 03 11.5 75.6 30 NNE 14 04 7.0 56.3 05 SSW 14 05 9.2 62.8 08 NNE 14 06 9.0 64.4 29 NNE 14 07 10.6 86.9 05 NNE 14 08 10.1 62.8 29 NNE 14 09 9.8 59.5 28 NNE 14 10 11.9 77.2 19 NNE 14 11 10.4 53.1 24 N 14 12 9.8 72.4 31 SSW ----------------------------------- 9.8 86.9 NNE 12
Β.2.2. Στοιχεία Γεωποικιλότητας. Γεωμορφολογία, γεωλογικά στοιχεία, στοιχεία εδάφους, υδρολογικά στοιχεία, ποιότητα αέρα, παλαιοντολογικά στοιχεία ΓEΩMOPΦOΛOΓΙA Το νησί είναι γενικά βραχώδες, με αρκετές αμμώδεις περιοχές στην παράκτια ζώνη αλλά και στο κεντρικό κομμάτι της ενδοχώρας του. Η γεωμορφολογία του είναι ομαλή χωρίς απότομες κλίσεις. Είναι γενικά επίπεδο νησί με γήλοφους μέχρι 20 μέτρα στα δυτικά και κεντρικά του τμήματα και ένα μεγαλύτερο λόφο στη θέση Κεφάλα στα ανατολικά που είναι και το ψηλότερο σημείο του νησιού με 31 μέτρα. Απόκρημνες περιοχές υπάρχουν αποκλειστικά στις ακτές με ύψη μικρότερα από 5 μέτρα. Η ισοβαθής των 5 μέτρων ενώνει την Χρυσή με το Μικρονήσι. Η κλίση του βυθού είναι πιο απότομη στα Νότια. Νότια της εκκλησίας του Άγιου Νικόλαου στα βορειοδυτικά υπάρχει ένας λαξευτός τάφος ρωμαϊκής εποχής βάθους περίπου 2 μέτρων, ο οποίος έχει νερό βάθους μισού μέτρου. Προφανώς, όταν διανοίχτηκε ο τάφος αυτός, ο υδροφόρος ορίζοντας ήταν πιο χαμηλά. Έτσι, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το νησί σήμερα είναι πιο χαμηλά σε σχέση με τη στάθμη της θάλασσας από ότι ήταν τη Ρωμαϊκή περίοδο (ή ότι η στάθμη της θάλασσας είναι υψηλότερα σήμερα). ΓEΩΛOΓΙA Η Χρυσή αποτελεί γεωλογικά ένα τεκτονικό ύβωμα το οποίο ξεχωρίζει μέσα στη θάλασσα της Ιεράπετρας. Στο σύνολο του όπως και το Μικρονήσι αποτελείται από ηφαιστειακής σύστασης πετρώματα καθώς και σχετικά πρόσφατης ηλικίας, επικαθήμενα ιζήματα. Τα ηφαιστειακά πετρώματα του νησιού αποτελούν τμήμα του Καλύμματος των Εσωτερικών Ζωνών του Bonneau (1984) που είναι και το ανώτερο τμήμα των Απλικών πετρωμάτων της Κρήτης. Πιο συγκεκριμένα, τα πετρώματα της Χρυσής εντάσσονται στο ονομαζόμενο Φλυσχικό mélange, ένα τεκτονικό δηλαδή σύμπλεγμα πετρωμάτων που σχετίζονται με οφειολίθους και συνοδά ιζήματα τα οποία ανακατεύτηκαν μεταξύ τους με τις τεκτονικές μετακινήσεις που έλαβαν χώρα κατά τη διαδικασία ορογένεσης στην Κρήτη. Έτσι στο νησί συνυπάρχει μια μεγάλη ποικιλία πυρηγενών πετρωμάτων όπως γρανοδιορίτες, πλαγιογρανίτες, διαβάσες, δολερίτες, τραχείτες, σπηλίτες (βασάλτες), πυροξενίτες και γάββροι μαζί με κερατόλιθους καθώς και ηφαιστειακά λατυποπαγή (Ανδρονόπουλος 1993). Στο δυτικό τμήμα του νησιού κυριαρχούν εναλλαγές κερατολίθων με σπηλίτες που κατά τόπους έχουν τη μορφή κόκκινων λαβών, ενώ κατά θέσεις παρατηρούνται πρασινίτες (πρασινοσχιστόλιθοι) και ηφαιστειακά λατυποπαγή. Στο κεντρικό και ανατολικό τμήμα εμφανίζονται κόκκινοι σπηλίτες, γρανοδιορίτες, πλαγιογρανίτες, πυροξενίτες και οι γάββροι (Χάρτης 3). Πάνω στα αλπικά πετρώματα στα Β, ΒΑ, Ν, ΝΑ τμήματα και στις τοποθεσίες Χατζή Βόλακας, Μπελεγρίνη, Χαρκιδιόσπηλιος και Βουγιού Μάτι, πάνω στα ηφαιστειακά πετρώματα και τα συνοδά ιζήματα, επικάθονται ασύμφωνα Πλειστοκαινικές αποθέσεις που αποτελούνται από αμμώδεις, αργιλικούς και λατυποπαγείς ασβεστόλιθους (Συμεωνίδης 1967). Αυτά τα πετρώματα βρίσκονται έως και 6 μέτρα πάνω από την στάθμη της θάλασσας όπως στην περιοχή Φωκόσπηλιος στα ανατολικά της Κεφάλας. (Χάρτης 3). Ένας άλλος σχηματισμός, πιθανά Πλειστοκαινικής Ολοκαινικής ηλικίας, που επικάθεται πάνω στα αλπικά πετρώματα είναι οι αργιλοαμμώδεις αποθέσεις που συναντούνται στην περιοχή του υγρότοπου στη θέση Κακή Αλυκή. 13
Το μεγαλύτερο όμως τμήμα της επιφάνειας του νησιού καλύπτεται από αμμώδεις, αιολικές αποθέσεις που δημιουργούν και τις χαρακτηριστικές αμμοθίνες του νησιού. Οι αμμοθίνες δημιουργούνται από χονδρόκοκκη κιτρινωπή άμμο η οποία συγκρατείται κυρίως με το εκτεταμένο ριζικό σύστημα των αρκεύθων στο κεντρικό τμήμα του νησιού, ενώ τα λίγο-πολύ επίπεδα μέρη καλύπτονται από μια υποκείμενη, λεπτόκοκκη κοκκινωπή άμμο με κομμάτια από πυριγενή πετρώματα. Τα εδάφη με την κοκκινωπή άμμο συγκρατούνται κυρίως με τις λειχήνες που καλύπτουν ένα μεγάλο ποσοστό της επιφάνειάς τους. Χάρτης 3. Γεωλογικοί σχηματισμοί 14
Φωτ. 5. Οι χαρακτηριστικές κόκκινες λάβες του νησιού (βασάλτης) (Χ. Φασσουλάς. ΜΦΙΚ) Φωτ. 6. Εξάρσεις βράχων από πυροξενίτες στα ανατολικά κοντά στην παραλία Καταπρόσωπο (Χ. Φασσουλάς. ΜΦΙΚ) 15
ΠAΛAIONTOΛOΓΙA Οι απολιθωματοφόρες περιοχές του νησιού βρίσκονται στα Β, ΒΑ, Ν, ΝΑ τμήματα του νησιού και στις τοποθεσίες Σπήλιο, Χατζηβολάκη, Μπελεγρίνα, Καταπρόσωπο και Βουγιού Μάτι. Όλα τα απολιθώματα είναι θαλάσσια Τυρρηνίου ηλικίας (Χάρτης 4) (Συμεωνίδης 1967). Συνολικά έχουν προσδιοριστεί 49 είδη εκ των οποίων 13 ελασματοβράγχια, 32 γαστερόποδα, 1 κοράλλι, 1 σκαφόποδο και 1 εχινοειδές (ΠΙΝΑΚΑΣ 1). ΠΙΝΑΚΑΣ 1. Kατάλογος των ειδών της απολιθωμένης θαλάσσιας πανίδας των πλειστοκαινικών στρωμάτων της Νήσου Χρυσής ΕΛΑΣΜΑΤΟΒΡΑΓΧΙΑ: Arca (Arca) noae (LIΝΝΕ) Barbatia (Barbatia) barbata (LIΝΝΕ) Glycymeris (Glycymeris) qlycymeris Glycymeris (Glycymeris) bimaculatus (LIΝΝΕ) (ΡΟLI) Spondylus gaederopus (LIΝΝΕ) Beguina (Glans) trapezia (LIΝΝΕ) Beguina (Mytilicardita) calyculata (LIΝΝΕ) Cardita (Cardita) antiquata (LIΝΝΕ) Loripes (Loripes) lacteus (LΙΝΝΕ), Cardium sp. Lima (Lima) lima (LΙΝΝΕ), Chama (Chama) qryphoides (LIΝΝΕ) Jagonia reticulata (ΡΟLI) ΓΑΣΤΕΡΟΠΟΔΑ: Diodora (Diodora) qraeca (LIΝΝΕ) Diodora (Diodora) italica (DEFRANCE) Astraea (Βolma) rugosa (LIΝΝΕ) Bittium (Bittium) reticulatum (DΑ COSTA) Bittium lacteum (ΡΗILIΡΡI) Thericium (Thericium) vulgatum (BRUGIERE) Th. lividulum antiquum (ΜΑLΑTESTA) Turritella tricarinata communis (RISSO) Natica (Natica) millepunctata Polinices (Polinices) lacteus (GUILDING) (LAMARCK) Triton nodiferus (LAMARCK) Trunculariopsis trunculus (LIΝΝΕ) Murex (Bolinus) brandaris (LIΝΝΕ) Columbella rustica (LIΝΝΕ) Nassarius (Hinia) costulatus (BROCCHI) Nassarius (Hinia) asperulus (BROCCHI) Mitrella (Mitrella) scripta (LIΝΝΕ) Buccinulum (Euthria) corneum (LIΝΝΕ) Lathyrus cornutus (BELL) Conus testudinarius (MARTINI) Conus (Puncticulis) mediterraneus Pisania maculosa (LAMARCK) (HWASS) Vexillum (Vexillum) ebenus (LAMARCK) Trochus turbinatus (BORN) Gibbula (Gibbula) maqus var. producta G. (Colliculus) adansoni (ΡΑYRAUDEAU) (Β.Ο.Ο.) Clanculus (Clanculus) corallinus C. (Clanculopsis) jussieui (GMELIN) (PAYRAUDEAU) Phasianella speciosa (VΟΝ MUHLFELD) Patella (Patella) caerulea (LIΝΝΕ) Ρ. (Patellastra) lusitanica (GMELIN) Lemintina arenaria(lιννε) Vermetus cristatus (ΒΙΟΝDΙ) ΣΚΑΦΟΠΟΔΑ: Dentalium (Antale) vulqare (DΑ COSΤΑ) ΚΟΡΑΛΙΑ: Balanophyllia italica (MICHELIN) ΕΧΙΝΟΕΙΔΗ: Echinolampas hoffmanni (DESOR) 16
Φωτ. 7. Απολίθωμα δίθυρου (Pecten) από τα θαλάσσια ιζήματα της βόρειας ακτής (Χ. Φασσουλάς. ΜΦΙΚ) Φωτ. 8. Απολίθωμα αχινού (Echinolampas) (Χ. Φασσουλάς. ΜΦΙΚ) 17
Φωτ. 9. Οι «θανατοκοινωνίες» με απολιθώματα δίθυρων και γαστερόποδων βόρεια της θέσης Καταπρόσωπο (Μ. Δρετάκης. ΜΦΙΚ.) Φωτ. 10. Οι «θανατοκοινωνίες» με απολιθώματα δίθυρων και γαστερόποδων ανατολικάτης παραλίας Μπελεγρίνα (Χ. Φασσουλάς. ΜΦΙΚ.) 18
ΘΕΣΕΙΣ ΓΕΩΛΟΓΙΚΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ Στην περιοχή της Χρυσής υπάρχουν αρκετές θέσεις με σημαντικό γεωλογικό ή άλλο ενδιαφέρον (γεώτοποι) που αξίζει να επισημανθούν και να προστατευτούν στο μέτρο του δυνατού. Οι θέσεις αυτές παρουσιάζονται στο Χάρτη 4. Στους γεώτοπους αυτούς περιλαμβάνονται οι πιο σημαντικές απολιθωματοφόρες θέσεις του νησιού καθώς και ιδιαίτεροι γεωλογικοί σχηματισμοί και τυπικά πετρώματα. Θέσεις Απολιθωμάτων Α.1. Καταπρόσωπο. Είναι μια θέση με αρκετά απολιθώματα δίθυρων μέσα στον πλειστοκαινικό κροκαλοπαγή ασβεστόλιθο. Α.2. Μπελεγρίνα. Αποτελεί μια από τις σημαντικότερες θέσεις του νησιού. Είναι στην ουσία μια θανατοκοινωνία με ένα τεράστιο πλήθος κυρίως από δίθυρα τα οποία βρίσκονται πάνω στην ακτογραμμή στο ανατολικό τμήμα του όρμου Μπελεγρίνα. Α.3. Θέση μεγάλων δίθυρων στα δυτικά του όρμου Μπελεγρίνα. Α.4 Απολιθώματα στη θέση Αυλάκι. Θέση με απολιθώματα δίθυρων μέσα στον μαργαϊκό ασβεστόλιθο της περιοχής. Α.5 Απολιθώματα αχινών Echinolampas σε αμμομαργαϊκούς ασβεστόλιθους της περιοχής Αγίου Νικολάου. Θέσεις Γεωλογικού Ενδιαφέροντος Σ.1. Φωκόσπηλιος. Λόγω έντονης θαλάσσιας διάβρωσης των αμμομαργαϊκών Πλειστοκαινικών ασβεστολίθων στα δυτικά του λόφου Κεφάλα δημιουργούνται παράκτιες σπηλαιώσεις με την μεγαλύτερη από αυτές διαστάσεων μερικών μέτρων που ονομάζεται Φωκόσπηλιος. Σ.2. Πτύχωση. Στη θέση Βλυχάδια, και πάνω στην ακτογραμμή διατηρείται πάνω σε ένα βράχο διαστάσεων ενός μέτρου μια εντυπωσιακή κατακείμενη πτύχωση μέσα σε κόκκινα κερατολιθικά πετρώματα. Σ.3. Ηφαιστειακά κροκαλοπαγή. Στην περιοχή Κόκκινα εμφανίζονται βράχοι που προεξέχουν του αναγλύφου και αποτελούνται από τα χαρακτηριστικά ηφαιστειακά κροκαλοπαγή του νησιού. Σ.4. Πράσινοι βράχοι. Στον όρμο της θέση Κόκκινα εμφανίζονται εντυπωσιακοί πράσινοι βράχοι που σχηματίζονται από τα πρασινοσχιστολιθικά πετρώματα του νησιού. Σ.5.Πολύχρωμος όρμος. Ο όρμος στη θέση Κόκκινα αποτελείται από μια ποικιλία πολύχρωμων σχηματισμών όπως τους πρασινοσχιστολιθικούς βράχους, τις λάβες και τους κόκκινους κερατόλιθους, που σχηματίζουν ένα μοναδικό επιστημονικό όσο και αισθητικό σύνολο Σ.6. Τοιχοδομή. Σε ένα πλάτωμα δυτικά της θέσης Ανεμόμυλος διακρίνεται μέσα στο έδαφος μια τοιχοδομή μήκους τουλάχιστον 50 μέτρων και πλάτος μέχρι ένα μέτρο που κατασκευάστηκε από το μαργαϊκό ασβεστόλιθο του νησιού, πιθανόν ως οχυρωματική τοιχοποιία ή οριοθέτηση. 19
Χάρτης 4. Θέσεις Γεωλογικού Παλαιοντολογικού Ενδιαφέροντος ΥΔΡΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ, ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΝΕΡΩΝ Τα λίγα πηγάδια στη Χρυσή έχουν βλυχό-υφάλμυρο νερό. Το νησί είναι επίπεδο και δεν υπάρχουν σημαντικοί υδροκρίτες. Φωτ. 11. Bλυχό νερό σε κοίλωμα εδάφους, αρόλιθος, στην περιοχή από Κακή Αλυκή προς Μπελεγρίνα (Μ. Δρετάκης. ΜΦΙΚ.) Δημιουργείται όμως η εποχιακή υφάλμυρη λίμνη στη θέση Αυλάκι και με λιγότερο νερό μικρά τέλματα στη θέση Κακή Αλυκή. 20
Φωτ. 12. Το υφάλμυρο τέλμα στη θέση Αυλάκι, βιότοπος προστατευόμενος (Χ. Φασσουλάς. ΜΦΙΚ) ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑΣ Δεν υπάρχουν δεδομένα. Θεωρητικά δεν υπάρχουν αρνητικές επιδράσεις από αστικές περιοχές λόγω της μεγάλης απόστασης από τη χέρσο και της επίδρασης των ανέμων. Η Αφρικάνικη σκόνη προερχόμενη από την Έρημο Σαχάρα είναι σχετικά συχνό φαινόμενο, ως και 10 φορές σε ετήσια βάση από εμπειρικές καταγραφές. Βιβλιογραφία Κεφαλαίου Β.2.2. Bonneau Μ., (1984). Correlation of the Hellenides nappes in the south east Aegean and their tectonic reconstruction. Geol. Soc. London, sp. publ., 17: 517 527. Ανδρονόπουλος Β., (1993), Γεωλογικός Χάρτης 1:50000 Ελλάδας, Φύλλο Ιεράπετρα. ΙΓΜΕ. Αθήνα. Συμεωνίδης Ν., (1967), Τα πλειστοκαινικά στρώματα της νοτιοανατολικής Κρήτης και των έναντι κειμένων νησίδων, Χρυσή, Στρογγυλό, Κουφονήσι. Γεωλ. Χρον. Ελλ. Χωρ., 18: 407-420. 21
Β.2.3. Στοιχεία Βιοποικιλότητας (Ποιοτικός και ποσοτικός προσδιορισμός χλωρίδας, πανίδας και φυτοκάλυψης με αναφορά στις βιοκοινωνίες, θώκους, σπάνια προστατευόμενα και εκλιπόντα είδη, τροφικές αλυσίδες, δέκτης ποικιλότητας κλπ) ΧΛΩΡΙΔΑ Στη Χρυσή, ο πιο σύγχρονος κατάλογος της χλωρίδας της και του Μικρονησίου είναι των Βergmeier et al (2001).Σύμφωνα με τον παραπάνω συνολικά υπάρχουν στη Χρυσή 275 φυτικά είδη και υποείδη και στο Μικρονήσι 71 είδη και υποείδη (ΠΙΝΑΚΑΣ 2). Όμως η παρούσα επισημονική ομάδα διαπίστωσε την παρουσία και τριών ακόμη ειδών, των Typha domingensis, Phragmites australis και Οphrys sphegodes subsp. gortynia. Στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να αναφερθεί πως οι πληροφορίες που χρησιμοποιήθηκαν για τη χλωρίδα και τη βλάστηση της Χρυσής προέρχονται κυρίως από τη Διαχειριστική μελέτη του 1996 όπου και έγιναν αποδελτιώσεις. Στη σύνθεση της χλωρίδας, συμμετέχουν κυρίως είδη που έχουν την προέλευση και την κύρια εξάπλωσή τους στην ανατολική μεσόγειο, όπως τα χαρακτηριστικά φυτά που διαμορφώνουν τη φυσιογνωμία της βλάστησης που επικρατεί στο νησί: H παράλια Άρκευθος ή «θαλασσόκεδρος» (Juniperus macrocarpa), το θαμνοκυπάρισσο (Juniperus phoenicea) και ο σχίνος (Pistacia lentiscus) στην περίπτωση της θαμνώδους και δενδρώδους βλάστησης. Το Τεύκριο (Teucrium brevifolium), το θυμάρι (Thymbra capitata), το ρείκι (Erica manipuliflora) και οι λαδανιές (Cistus creticus και C. parviflorus) που συνθέτουν τα φρύγανα, και Στα αλοφυτικά είδη της παραλιακής ζώνης, ανήκουν το μονοπέταλο λιμονίαστρο (Limoniastrum monopetalum), η αμμόφιλη σιληνή (Silene ammophila subsp. ammophila), ο παράλιος φλώμος (Euphorbia paralias), κ.α. Αρκετά άτομα τραχείας πεύκης (Pinus brutia) υπάρχουν στο κεντρικό τμήμα του νησιού. Γνωρίζουμε ότι η παλαιότερη σύνδεση της Κρήτης με τις γειτονικές ηπειρωτικές περιοχές οδήγησε στον εμπλουτισμό της χλωρίδας της με μικρασιατικά κυρίως, αλλά και αφρικανικά φυτικά είδη (Greuter 1971 & 1972). Ειδικότερα, κοινό χαρακτηριστικό των νότιων νησιών της Κρήτης (Χρυσή και Γαύδος) είναι ότι αποτελούν το βορειότερο όριο εμφάνισης ορισμένων φυτών αφρικανικής προέλευσης όπως το λευκό ζυγόφυλλο Τetraena alba (=Zygophyllum album), τη στενόφυλλη περίπλοκα (Periploca angustifolia). Το μεγαλύτερο επιστημονικό ενδιαφέρον εστιάζεται στα στενοενδημικά και ευρύτερα ενδημικά φυτά του νοτίου Αιγαίου, των οποίων η παρουσία στην Κρήτη και το νησί της Χρυσής εκδηλώνεται με οριακά πληθυσμιακά επίπεδα. Για τα είδη αυτά είναι ευνόητο πως και οι ελάχιστες ανθρώπινες επεμβάσεις σε περιοχές που αποτελούν τον βιότοπό τους, μπορεί να προκαλέσουν τη εξαφάνισή τους. Είναι σημαντικό να 22
αναφερθεί ότι ανάλυση της εξάπλωσης των ενδημικών φυτών της Κρήτης παρουσιάζει τη Χρυσή σαν χωριστή περιοχή που παρουσιάζει αρκετή ομοιότητα με το Κουφονήσι (Legakis Α. & Kypriotakis Ζ., 1994). Από την πρώτη κατηγορία των στενοενδημικών, η Χρυσή φιλοξενεί μεγάλο μέρος του πληθυσμού του είδους Colchicum cousturieri, φυτό που απ' ολόκληρο τον κόσμο, συναντάται μόνο στη Χρυσή και το Κουφονήσι. Από την εποχή της περιγραφής του Colchicum cousturieri το 1967, δεν έχουν αναφερθεί ποτέ δείγματα από την κρητική χέρσο και ως εκ τούτου η ύπαρξη και διαιώνιση του είδους συνδέεται με την γενικότερη κατάσταση των οικοσυστημάτων στη Χρυσή και το Κουφονήσι. Το είδος αυτό προστατεύεται από την διεθνή σύμβαση της Βέρνης και το ελληνικό Προεδρικό Διάταγμα 67/81. Παλαιότερα υπαγόταν στον Κόκκινο Κατάλογο της IUCN και τον Ευρωπαϊκό Κόκκινο Κατάλογο απειλουμένων φυτών με τον χαρακτηρισμό "τρωτό" (VU). Όμως πρόσφατα τo C. coustourieri, ενσωματώθηκε ταξινομικά στο σχετικά κοινό πανελληνίως υποείδος C. cupanii subsp. cupanii (Dimopoulos P. et al., 2013) και έτσι πλέον δεν υπάγεται στα παραπάνω. Το είδος Zygophyllum album προστατεύται από το παραπάνω Προεδρικό Διάταγμα. Tα Astragalus sinaicus και Reichardia orientalis μαζί με το προηγούμενο είδος θεωρούνται σημαντικά είδη διότι είναι γνωστά σε λιγότερες από 100 τοποθεσίες στην Ευρώπη. Μοναδικά επίσης στην ευρύτερη περιοχή της Κρήτης (χέρσος και δορυφορικές νησίδες), είναι τα είδη και υποείδη Silene ammophila subsp. ammophila, Crepis neglecta subsp.. cretica και Alkanna sieberi, φυτά με σημαντικούς πληθυσμούς στο Γαϊδουρoνήσι. Το πρώτο, προστατεύεται επίσης με το παραπάνω προεδρικό διάταγμα και στο βιβλίο Ερυθρών δεδομένων των σπάνιων και απειλουμένων φυτών της Ελλάδας χαρακτηρίζεται "κινδυνεύον" (EN) (Φοίτος Δ., 2009). Το είδος Crepis neglecta subsp. cretica είναι ενδημικό Κρήτης-Καρπάθου, και η Alkanna sieberi είναι ενδημικό Κρήτης, με τοπικούς πληθυσμούς στην Κρήτη και τη Χρυσή. Συνολικά από τα απολύτως αναγνωρισμένα είδη στο νησί τηςς Χρυσής: 8 είδη προστατεύονται από το Π.Δ. 67/1981 1 υποείδος προστατεύεται από την Οδηγία 92/43/ΕΟK 1 είδoς προστατεύεται από τη Σύμβαση της Βέρνης 1 υποείδος υπάγεται στο Βιβλίο Ερυθρών Δεδομένων των σπάνιων και απειλουμένων φυτών 14 είδη υπάγονται στο IUCN 7 είδη προστατεύονται από Σύμβαση CITES (ΠΙΝΑΚΑΣ 2) Σημαντικά φυτικά είδη που εξαπλώνονται στο νησί της Χρυσής είναι και το Cynara cornigera, ενδημικό του νοτίου Αιγαίου και της Κύπρου, το Teucrium brevifolium, τοπικό είδος της ανατολικής Μεσογείου και το Periploca angustifolia που έχει σποραδική εξάπλωση στη Μεσόγειο. Είναι σημαντικό να σημειωθεί, ότι οι πληθυσμοί του Periploca angustifolia στη Γαύδο και Χρυσή, είναι οι μοναδικοί στον ελληνικό 23
χώρο. Επίσης, συναντάμε το είδος Fagonia cretica του οποίου η γεωγραφική εξάπλωση φτάνει μέχρι τις ερήμους της Β. Αφρικής. Ο πληθυσμός της Χρυσής πιθανά να είναι υπόλειμμα μιας παλαιότερης εξάπλωσης του είδους που περιελάμβανε και την Κρητική περιοχή από την οποία στη συνέχεια εξαφανίστηκε. Τέλος, ένα χλωριδικό στοιχείο μεγάλης αισθητικής αξίας για τις παραλίες του νησιού αποτελούν οι πληθυσμοί του θαλασσόκρινου Pancratium maritimum, κοινού φυτού των ακτών της νότιας Ευρώπης, με σημαντική όμως πτωτική τάση των πληθυσμών του στη χώρα μας, λόγω της έντονης ανθρώπινης δραστηριότητας στις αμμουδιές κατά τα τελευταία 20 χρόνια. Στην Χρυσή συναντάται σε όλες τις αμμώδεις παραλίες. Το έντονα ξηρό μεσογειακό κλίματος, με 6 άνυδρους καλοκαιρινούς μήνες, ευνοεί την ανάπτυξη ειδών που ολοκληρώνουν το βιολογικό τους κύκλο αποκλειστικά κατά την υπόλοιπη διάρκεια του χρόνου, όπως είναι τα θερόφυτα και τα γεώφυτα που συμμετέχουν κατά το ήμισυ στη σύνθεση της χλωρίδας της Χρυσής. Όπως φαίνεται και στο παρακάτω διάγραμμα, στη χλωριδική σύνθεση της Χρυσής κυρίαρχο ποσοστό καταλαμβάνουν τα μεσογειακά είδη (με 36 % τα ευρέως εξαπλούμενα σ' ολόκληρη τη Μεσόγειο, 23 % τα νοτιο-ευρωπαϊκά και 5 % τα ανατολικο-μεσογειακά). Προέλευση και κύρια γεωγραφική εξάπλωση των φυτικών ειδών της Χρυσής. Η απουσία σημαντικών υψόμετρων και οι ξηρές κλιματικές συνθήκες δεν επέτρεψαν την εγκατάσταση, στη Γαύδο και Χρυσή, πολλών ευρωπαϊκών ειδών (8 και 7 % αντίστοιχα), κατηγορία που συναντάται με ψηλά ποσοστά στη δυτική Κρήτη (18-20 %), ενώ σε ποσοστά πολύ παρόμοια με την κρητική χέρσο εξαπλώνονται αρκετά ελληνικά και αιγαιικά είδη (6 % και 8 %, αντίστοιχα). Τα ενδημικά είδη της Κρήτης (σε ποσοστό 15 % στο νησί) αποτελούν στην πλειονότητά τους απομονωμένα είδη των ορεινών περιοχών των Λευκών ορέων και του Ψηλορείτη, γι αυτό και αντιπροσωπεύονται με πολύ λιγότερα είδη στα δορυφορικά νησιά. Η Χρυσή (εκτός του Colchicum cousturieri που εξαπλώνεται σε Χρυσή και Κουφονήσι και πρόσφατα ενσωματώθηκε ταξινομικά στο υποείδος C. cupanii subsp. cupanii) δεν διαθέτει δική της ενδημική χλωρίδα (τουλάχιστον με τα μέχρι στιγμής δεδομένα), ενώ παρόμοια διαγράφεται η κατάσταση και στη Γαύδο. Όλα τα παραπάνω, αλλά κυρίως η έλλειψη στενοενδημικών χλωριδικών στοιχείων στο Γαϊδουρονήσι και η γεωγραφική γειτνίαση του νησιού με την κρητική χέρσο, δείχνουν μικρή απομόνωση από την Κρήτη και σαφή προέλευση του φυτικού της πλούτου από τα απέναντι κρητικά παράλια. 24
Διάγραμμα 1.Προέλευση και κύρια γεωγραφική εξάπλωση των φυτικών ειδών της Χρυσής (Παραγκαμιάν Κ., 1996) ΒΛΑΣΤΗΣΗ Οι φυτικές διαπλάσεις της Χρυσής είναι οι: 1. Aμιγής λόχμη παράλιων αρκεύθων (Junίperus macrocarpa) που φύεται στις αμμοθίνες που καταλαμβάνουν το κεντρικό στενότερο τμήμα του νησιού. 2. Μικτή λόχμη παράλιων αρκεύθων (Junίperus macrocarpa) και θαμνοκυπάρισσων (Junίperus phoenicea) στη βορειοδυτική πλευρά και στο ανατολικότερο σημείο του νησιού, σε αμμώδες υπόστρωμα με θύλακες ασβεστόλιθου. 3. Μακκία βλάστηση με χαρακτηριστικό είδος το θαμνοκυπάρισσο (Junίperus phoenicea), στο μεγαλύτερο μέρος της δυτικής και στην άκρη της ανατολικής πλευράς του νησιού, πάνω σε πετρώδες έδαφος. 4. Αραιά φρύγανα στα ανατολικά και δυτικά άκρα του νησιού σε στερεό υπόστρωμα. 5. Αμμόφιλη βλάστηση της παραλιακής ζώνης Το αρκευθόδασος αποτελεί το τουριστικό αλλά και το επιστημονικό ενδιαφέρον του νησιού. Το αειθαλές αραιό δάσος περιλαμβάνει έναν αμιγή όροφο αιωνόβιων παράλιων αρκεύθων, Junίperus macrocarpa, που έχει ύψος μέχρι 10 μέτρα, και μια αραιή χαμηλή αμμόφιλη βλάστηση (αγρωστώδη, Euphorbia paralias, Silene ammophila, Matthiola triscupidata, Limoniastrum monopetalum, Tetraena alba (= Zygophyllum album), κ.α.. Σε γενικές γραμμές, απουσιάζει ο θαμνώδης όροφος, με εξαίρεση κάποια σημεία στις παρυφές του δάσους, όπου συναντάμε κυρίως συστάδες σχίνου (Pistacia lentiscus). Στο αρκευθόδασος επικρατεί το είδος Junίperetum macrocarpa. Ανήκει στην βιοκλιματική ζώνη Oleo-Ientiscetυm aegicυm, της ελιάς και του σχίνου που συναντάται στον αιγιακό χώρο. Ο συγκεκριμένος βιοκλιματικός όροφος, υποδηλώνει ένα κλίμα με ελάχιστες πιθανότητες χαμηλών χειμερινών θερμοκρασιών, πιο θερμό και ξηρότερο του τυπικού μεσογειακού, της ζώνης της ελιάς και χαρουπιάς (Oleoceratonion). H παρουσία και η επικράτηση του J. macrocarpa είναι στενά συνδεδεμένη με 25
θαλάσσιες επιρροές, με προτίμηση σχεδόν αποκλειστικά πάνω σε αμμώδη εδάφη, που στην προκείμενη περίπτωση είναι αμμοθίνες. Η εξάπλωση του J. macrocarpa στην Ελλάδα είναι περιορισμένη, συναντάται σε μερικά νησιά του νοτιοανατολικού Αιγαίου,. Όμως σπάνια, τόσο η έκταση όσο και η δομή του δάσους είναι τόσο εκτεταμένη όπως στη Χρυσή και στη Γαύδο (Rackham O. & Moody J., 2008). Το αρκευθόδασος καλύπτει μια έκταση περίπου 35 εκταρίων ή 350 στρεμμάτων. Ο βαθμός φυτοκάλυψής του, κυμαίνεται από 40-50 %,ανάλογα με τη θέση στις αμμοθίνες. Χαρακτηριστικά παράλιων αρκεύθων Οι παράλιοι άρκευθοι παρουσιάζονται μεμονωμένα ή σε συστάδες σχηματίζοντας εκτεταμένα δάση. Η πυκνότητα τους είναι 140 άτομα ανά εκτάριο (για άτομα πάνω από 1m ύψος). Η κατανομή του πληθυσμού πλησιάζει την κανονικότητα γύρω από το μέσο ύψος των 5 m (βλ. Ιστόγραμμα 1). Συνήθως έχει έναν αδύναμο κεντρικό κορμό και δυνατά χαμηλά κλαδιά, δίνοντας την εντύπωση ότι έχει κορμοτομηθεί και πρεμνοβλαστήσει. Έχει, ωστόσο, τη δυνατότητα πραγματικής πρεμνοφυίας και μέχρι πριν από 50 χρόνια υλοτομούνταν εντατικά. (Rackham O. & Moody J., 2008) Τα 2/3 του πληθυσμού συγκεντρώνονται από το ύψος των 3 μέχρι 7 μέτρων. Η μέση ηλικία των παράλιων αρκεύθων είναι 200 ετών, η μέση διάμετρος του κεντρικού κορμού και της κόμης τους είναι 0,4m και 6m αντίστοιχα, η δε επιφάνεια που καταλαμβάνουν 30m2. Ωστόσο ένα αξιοσημείωτο ποσοστό (περίπου 5 %) ηλικιωμένων δέντρων έχει ύψος μεταξύ 8 και 10 m. Η μέση ηλικία αυτών των παράλιων αρκεύθων είναι πάνω από 300 χρόνια και η διάμετρος του κεντρικού κορμού τους 0,8-1 m. Οι παράλιοι άρκευθοι έχουν ανεπτυγμένο ριζικό σύστημα που επεκτείνεται σε μια ακτίνα διπλάσια του ύψους του δέντρου και στο οποίο συμμετέχουν για 90 % του συνόλου οι λεπτές ρίζες (με διάμετρο κάτω των 2 χιλιοστών), που διαμορφώνουν ένα πυκνό πλέγμα ικανό να συγκρατεί την άμμο. Η αναγέννηση συμβαίνει δίπλα σε ηλικιωμένα άτομα σχεδόν αποκλειστικά από παραβλαστήματα, κυρίως στις περιοχές χωρίς ανθρώπινη διέλευση (ανατολικά του δάσους). Παρατηρήσαμε αρκετά άτομα που παρουσιάζουν φυλλοροή και σταδιακή ξήρανση των βλαστών. Το φαινόμενο είναι περισσότερο έντονο από ότι στη Γαύδο. Μερικά ηλικιωμένα δέντρα είναι νεκρά. Το αρκευθόδασος είναι, στην προκειμένη περίπτωση, το τελευταίο στάδιο στην οικολογική διαδοχή που συντελείται τώρα και αιώνες στο νησί: πρώτα εγκαταστάθηκε μια ποώδης βλάστηση (κυρίως αγρωστωδών) και στη συνέχεια μια θαμνώδης, με κύριο αποτέλεσμα την σταθεροποίηση των αμμοθινών. Ως εκ τούτου, αυτή η φυτική διάπλαση μπορεί να θεωρηθεί, αν όχι ως γνήσια κλιματική φυτοκοινωνία (climax), δηλαδή στο τελευταίο στάδιο της ανάπτυξης της βλάστησης (σε ισορροπία με τις κλιματικές συνθήκες), λόγω της σχετικά μικρής πυκνότητας, τουλάχιστον ένα στάδιο πριν, δηλαδή ως υπο-κλιματική (sub-climax). 26
Ιστόγραμμα 1.Ύψος Παράλιων αρκεύθων (m) και Ποσοστιαία κατανομή του ύψους σε δέντρα J. macrocarpa (Παραγκαμιάν K., 1996) 27
ΠΙΝΑΚΑΣ 2. KATAΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ ΤΗΣ ΧΛΩΡΙΔΑΣ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΧΡΥΣΗΣ * {*Χρησιμοποιήθηκε ο πιο σύγχρονος κατάλογος των φυτών της Χρυσής που είναι από τους Bergmeier, E. et al, 2001 / oι ονομασίες των φυτών έχουν επικαιροποιηθεί βάσει του βιβλίου Vascular plants of Greece An Αnnotated Checklist (2013)} Στήλη 1 Στήλη 2 Pteridaceae Carthamus boissieri 4 Allosurus acrosticus 1 Centaurea aegialophila 1 Cupressaceae Chlamydophora tridentata 1 Juniperus macrocarpa 1 Glebionis coronaria 1 Juniperus phoenicea 1 Cichorium pumilum 2 Pinaceae Cichorium spinosum 1 Pinus brutia 2 Crepis neglecta subsp. cretica 1 Aizoaceae Crepis. multiflora 1 Carpobrotus edulis var. rubescens 1 Crepis tybakiensis 1,d Mesembryanthemum nodiflorum 1 Cynara cornigera 1 Anacardiaceae Dittrichia viscosa 2 Pistacia lentiscus 1 Filago aegaea subsp. aegaea 1 Apiaceae Filago pygmaea 1 Bupleurum gaudianum 4 Hedypnois rhagadioloides subsp. tubaeformis 1 Bupleurum semicompositum 1 Hedypnois rhagadioloides subsp. rhagadioloides 1 Crithmum maritimum 1 Helichrysum stoechas subsp barrelieri 1 Daucus guttatus 1 Hyoseris lucida 4 Daucus involucratus 1 Hyoseri scabra 1 Eryngium campestre 1 Hypochaeris achyrophorus 1 Lagoecia cuminoides 1 Hypochaeris glabra 1 Pseudorlaya pumila 1 Leontodon tuberosus 1 Scandix pecten- veneris 1 Pallenis spinosa subsp. spinosa 2 Torilis nodosa 1 Phagnalonrupestre subsp. graecum 1 Asclepiadaceae Reichardia tingitana 1 Periploca angustifolia 1 Reichardia picroides 1 Asteraceae Scolymus hispanicus 1 Aetheorhiza bulbosa subsp. microcephala 1 Scorzonera cretica 1 Anthemis rigida subsp. rigida 1 Senecio leucanthemifolius 1 Asteriscus aquaticus 1 Senecio vulgaris 1 Atractylis cancellata 1 Sonchus oleraceus 1 Bellium minutum 1 Steptorhamphus tuberosus 1 Carduus acicularis 4 Taraxacum sect. scariosa 1 Carduus pycnocephalus 1 Lactuca tuberosa 1 Carlina lanata 1 Tragopogon porrifolius subsp. eriospermus 1 Carthamus lanatus subsp. baeticus 1 Urospermum picroides 1 28
ΠΙΝΑΚΑΣ 2. KATAΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ ΤΗΣ ΧΛΩΡΙΔΑΣ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΧΡΥΣΗΣ συνέχεια 2 Στήλη 3 Στήλη 4 Boraginaceae Silene apetala 1 Alkanna sieberi 4,d Silene gallica 1 Alkanna tinctoria subsp. tinctoria 1 Silene nocturna 1 Buglossoides arvensis subsp. arvensis 1 Silene sclerocarpa 1 Echium angustifolium subsp. angustifolium 1 Silene sedoides subsp. sedoides 1 Echium arenarium 1 Silene succulenta subsp. succulenta 1,d Heliotropium hirsutissimum 2 Spergularia bocconei 1,c Neatostema apulum 1 Spergularia diandra 1 Brassicaceae Spergularia salina 1 Biscutella didyma 1 Velezia rigida 1 Brassica tournefortii 1 Chenopodiaceae Cakile maritima subsp. maritima 1 Arthrocnemum macrostachyum 1 Carrichtera annua 1 Atriplex halimus 1 Draba praecox 4 Beta vulgaris subsp. maritime 1 Diplotaxis viminea 1 Chenopodium murale 1 Hirschfeldia incana 1 Salsola tragus 1 Hornungia procumbens 1 Sarcocornia fruticosa 4 Malcolmia chia 1 Sarcocornia perennis 2 Malcolmia flexuosa subsp. flexuosa 1 Suaeda maritima 1 Malcolmia nana 1 Cistaceae Cactaceae Cistus parviflorus 2 Opuntia ficus-indica 2,c Helianthemum salicifolium 1 Caesalpiniaceae Helianthenum stipulatum 1,d Ceratonia siliqua 1 Tuberaria lipopetala 1 Campanulaceae Convolvulaceae Campanula erinus 1 Convolvulus althaeoides 1 Caryophyllaceae Cressa cretica 1,c Arenaria leptoclados 1 Cuscuta palaestina subsp. palaestina 1 Herniaria hirsuta 1 Crassulaceae Minuartia hybrida 1 Sedum litoreum 1 Paronychia macrosepala 1 Sedum rubens 1 Petrorhagia dubia 1 Umbilicus horizontalis 1 Polycarpon tetraphyllum 1 Ericaceae Sagina maritima 1 Erica manipuliflora 1 Silene ammophila subsp. ammophila 1b,d 29
ΠΙΝΑΚΑΣ 2. KATAΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΕΙΔΩΝ ΤΗΣ ΧΛΩΡΙΔΑΣ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΧΡΥΣΗΣ συνέχεια 3 Στήλη 5 Στήλη 6 Euphorbiaceae Sulla spinosissima 1 Euphorbia exigua 1, f Trifolium campestre 1 Euphorbia paralias 1, f Trifolium infamia-ponertii 1 Euphorbia peplis 1, f Trifolium scabrum 1,c Euphorbia peplus 1,, f Trifolium stellatum 1 Mercurialis annua 1 Trifolium suffocatum 4 Fabaceae Trifolium tomentosum 1 Anthyllis hermanniae subsp. hermanniae 1 Trifolium uniflorum 1 Astragalus echinatus 4 Tripodion tetraphyllum 1 Astragalus hamosus 1 Astragalus peregrinus subsp. peregrinus 1,d 30 Vicia cretica 1,c,d Frankeniaceae Astragalus sinaicus 1 Frankenia hirsuta 2 Coronilla scorpioides 1 Frankenia pulverulenta 1 Ebenus cretica 1 Gentianaceae Hippocrepis ciliata 1 Blackstonia acuminata subsp. acuminata 4 Hipporepis cyclocarpa 1 Blackstonia perfoliata 1 Hymenocarpos circinnatus 1 Centaurium pulchellum 1,c Lotus cytisoides 1 Centaurium tenuiflorum 1 Lotus edulis 1 Schenkia spicata 1 Lotus halophilus 1 Geraniaceae Lotus peregrinus 1 Erodium cicutarium 1 Medicago arabica 4 Erodium laciniatum subsp laciniatum 1 Medicago coronata 1 Erodium malacoides 1 Medicago disciformis 1 Geranium purpureum 1 Medicago littoralis 1 Geranium rotundifolium 1 Medicago marina 1 Hypericaceae Medicago. minima 1 Hypericum empetrifolium 4 Medicago monspeliaca 1 Lamiaceae Medicago truncatula 1 Ajuga iva 1 Melilotus indicus 1 Prasium majus 1 Onobrychis aequidentata 4 Salvia verbenaca 1 Onobrychis caput-galli 1 Sideritis curvidens Onobrychis hispanica subsp. hispanica 1 Teucrium alpestre 1 Onobrychis ornithopodioides 1 Teucrium brevifolium 1 Onobrychis reclinata 1 Teucrium capitatum subsp. capitatum 1 Scorpiurus muricatus 1 Thymbra capitata 1