ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ХАЛҚ ТАЪЛИМИ ВАЗИРЛИГИ РЕСПУБЛИКА ТАЪЛИМ МАРКАЗИ Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими ҳамда Олий ва ўрта махсус касб-ҳунар таълими вазирликларининг 200 йил июндаги қўшма ҳайъат мажлиси қарори билан тасдиқланган КИМЁ ФАНИДАН УЗВИЙЛАШТИРИЛГАН ЎҚУВ ДАСТУРИНИ ЖОРИЙ ЭТИШ БЎЙИЧА ТАВСИЯЛАР ТОШКЕНТ-200
2
МУНДАРИЖА. Кириш. 5 2. 7-синф Кимё фанида ўқув дастурига киритилган ўзгартиришлар бўйича тавсиялар. 6 3. 25-дарс. Кимёнинг асосий тушунчалари бобига доир масалалар ечиш) 6 4. 8-синф Кимё фанида ўқув дастурига киритилган ўзгартиришлар бўйича тавсиялар 8 5. 29- дарс. «Оксидланиш-қайтарилиш реакцияларига оид масалалар ечиш» 8 6. 36-дарс. «Электролитик диссоциланиш назарияси» мавзуси бўйича масалалар ечиш. 0 7. 9-синф Кимё фанида ўқув дастурига киритилган ўзгартиришлар бўйича тавсиялар 3 8. 3-дарс-«Углерод ва карбонат кислоталар мавзуси юзасидан масала ва машқлар ечиш 3 9. 22-дарс. Металларнинг электрокимёвий кучланиш қатори. Металл богланиш. 4 0. 23-дарс. Ўтилган мавзулр юзасидан тестлар ечиш 6. 28-дарс. Ишқорий металлар. Натрий ва калийнинг физик кимёвий хоссалари ва энг муҳим бирикмалари юзасидан масалалар ечиш. 9 2. 29-дарс. Натрий ва калийнинг кимёвий хоссалари ва энг муҳим бирикмалари мавзусини мустаҳкамлашга доир лаборатория иши бўйича тажрибавий масалалар ечиш юзасидан қўшимча топшириқлар. 20 3. 32-дарс. Ишқорий ер металлари-кальций ва магнийнинг физик кимёвий хоссалари ва энг муҳим бирикмалари» мавзусини мустаҳкамлаш бўйича тажрибавий масалалар ечиш 2 3
4. 36-дарс. Алюминийнинг хоссалари ва ишлатилиши, оксид ва гидроксидлари, амфотерлик хоссалари мавзусини мустаҳкамлаш бўйича масала ва машқлар ишлаш. 22 5. 37-дарс. Ёнаки гуруҳ металлари - мис, олтин, кумушнинг Даврий системада жойлашган ўрни, атом тузилиши, табиатда тарқалиши, аҳамияти ва айрим хоссалари. 23 6. 38-дарс. Ёнаки гуруҳ металлари. Бериллий, барий, рухнинг Даврий системада жойлашган ўрни, атом тузилиши, табиатда тарқалиши, олиниши ва айрим бирикмалари. 25 7. 40-дарс. Ёнаки гуруҳ металлари- қалай, қўрғошин, хром, марганецнинг Даврий системада жойлашган ўрни, атом тузилиши, табиатда тарқалиши, олиниши ва айрим бирикмалари 28 8. 46-дарс. Тўйинмаган углеводородларнинг ишлатилиш соҳалари мавзусини мустаҳкамлашга бўйича қўшимча маълумотлар. 30 9. Кимё фанида ўқув дастури асосидаги ТАҚВИМ-МАВЗУ РЕЖА 32 4
Кириш Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 999- йил 6- августдаги 390-сонли қарори билан тасдиқланган Умумий ўрта таълимнинг Давлат таълим стандартлари берилган шарҳлар 2004 2009 йилларда Мактаб таълимини ривожлантириш Давлат умуммиллий дастури доирасида қайта кўриб чиқилди. Таҳлиллар асосида Давлат таълим стандартлари бўйича ўқувчилар ўзлаштириши лозим бўлган билим, кўникма ва малакалар бир-биридан ажратилди ҳамда синфлар кесимида алоҳида-алоҳида белгилаб берилди. Баркамол авлод йили Давлат дастури ҳамда Ўзбекистон Республикаси Президенти Давлат маслаҳатчиси хизмати ва Вазирлар Маҳкамаси Таълим, соғлиқни сақлаш, ижтимоий муҳофаза, ахборот тизимлари ва телекоммуникасиялар комплексининг 200- йил 7- мартдаги қўшма йиғилиши баёнида белгиланган вазифалар ижросини таъминлаш мақсадида, юқори касб маҳоратига эга ўқитувчилар, етакчи олим ва мутахассисларни жалб этган ҳолда, барча йўналишлар бўйича ишчи гуруҳлари тузилди. Мазкур ишчи гуруҳлар томонидан умумий ўрта ва ўрта махсус, касбҳунар таълимининг Давлат таълим стандартлари, ўқув дастурлари ва дарсликлари узвийлиги, узлуксизлиги ҳамда ўқувчиларнинг ёш ва психофизиологик хусусиятларига мослиги икки босқичда таҳлил қилинди. Биринчи босқичда (горизонтал таҳлил) умумий ўрта таълимда ўқитиладиган 24 та ўқув фани бўйича ДТС, ўқув дастури ва дарслик мазмуни синфлар кесимида таҳлил қилиниб, тегишли хулоса ва таклифлар тайёрланди. Иккинчи босқичда (вертикал таҳлил) ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасаларида ўрганилиши давом этадиган 7 та умумтаълим фанлари, жумладан, кимё фани бўйича умумий ўрта ва ўрта махсус таълимнинг Давлат таълим стандартлари, ўқув дастурлари узвийлик ва узлуксизлик жиҳатидан таҳлил қилиниб, ўқувчиларнинг таълим босқичларида эгаллашлари лозим бўлган билимларининг ҳажми оптималлаштирилди. Жумладан, ишчи гуруҳлар хулосалари ва таҳлиллари, илмий методик Кенгаш тавсиялари асосида умумий ўрта таълим мактабларининг 7-9-синфларида кимё фанидан жами 9 соатга тегишли ҳажмдаги 9 та мавзудаги тушунча ва маълумотлар оптималлаштирилди. Шундан, 9 соат мавзуга тегишли билимлар мураккаб деб топилиб, мазкур 9 та мавзудаги билимлар касб-ҳунар коллежлари ва академик лицей ўқувчилари ёшига хослиги сабабли умумий ўрта таълим дастуридан чиқарилди. Чиқарилган 9 соат ҳисобидан 7,8,9-синф ўқув дастурига қўшимча соатлар ажратилди. Қуйида кимё фанидан узвийлаштирилган ўқув дастурини амалга жорий этиш бўйича тавсиялар ва материаллар берилган. 5
7-синф Кимё фанидан ўқув дастурига киритилган ўзгартиришлар бўйича тавсиялар ) Тақвим-мавзу режадаги 25-дарс-«Кимёнинг асосий тушунчалари бобига доир масалалар ечиш» бўйича машғулот амалдаги дарсликнинг 47- бетидаги «Кимёвий реакцияларнинг турлари. Кимёвий энергия» мавзуси охирида берилган «Эндотермик ва экзотермик реакциялар»га тегишли ажратилган соат ҳисобидан ташкил этилади. Дарсликнинг 48-бетидаги «Эндотермик ва экзотермик реакциялар» мавзуси ўрта махсус касб-ҳунар таълими ўқув дастурига ўтказилганлиги сабабли ўрганилмайди. Тақвиммавзу режадаги 25-дарсда қуйидаги материаллардан фойдаланиш тавсия этилади: 25-дарс. Кимёнинг асосий тушунчалари бобига доир масалалар ечиш Топшириқ: Нисбий ва абсолют масса, кимёвий формула, моль, модда миқдори топиш, модданинг массаси аниқ бўлганда ундаги модда миқдорини ёки модда миқдори берилганда унинг массасини, элементларнинг валентликлари маълум бўлса, ташкил топган модданинг формуласини тузиш. -масала. Кислороднинг нисбий атом массаси 5,999 га тенг. Кислород атомининг ҳақиқий массасини топинг. Ечиш. Атомларнинг ҳақиқий массасини қуйидагича топилади: m=a (r) m.a.b=5,999,66057 0-24 =26,667 0-24 г жавоб: 26,667 0-24 г. 2-масала. Кальций нитрат тузининг моляр массасини ва унинг 8,2 грамидаги кальций нитратдаги модда миқдори ҳамда молекулалар сонини ҳисобланг. Ечиш. ) кальций нитрат Ca(NO 3 ) 2 ни моляр массасини ҳисоблаш. Mr(Ca(NO 3 ) 2 )=40+2(4+6 3)=64 2) 8,2 гр Ca(NO 3 ) 2 даги модда миқдори m 8,2 η / Ca( NO3 ) 2 / = = = 0, 05 mol M 64 3) 8,2 гр Ca(NO 3 ) 2 даги молекулалар сони: 8,2 гр Ca(NO 3 ) 2 0,05 моль моль Ca(NO 3 ) 2 да 6,02 0 23 та молекула бор. 0,05 молдаги молекулалар сони x моль 6
6,02 0 23 0,05 = 0,30 0 23 та ёки 3,0 0 22 та жавоб: 64 г, 0,05 моль, 0,30 0 23 та 3-масала.0,25 моль мис (II)-оксидда нечта молекула бўлади? 4-масала. 49 г сульфат кислотадаги модда миқдорини ҳисоблаб топинг. 5-масала. 9, 6 кг фосфат кислотадаги молекулалар ва кислород атоми сонини ҳисобланг. 6-масала. Хром уч, кислород икки валентлик эканлигидан фойдаланиб хром (III)-оксиднинг формуласини ёзинг. Уйга вазифа: Берилган кимёвий формуладан фойдаланиб шу модда таркибига кирган элементнинг валентлигини топиш. Қуйидаги бирикмалардаги элементларнинг валентлигини аниқланг. As 2 O 5, Cu 2 O, TeO 3, H 2 Se, Cl 2 O 7, KH. 7
8-синф Кимё фанида ўқув дастурига киритилган ўзгартиришлар бўйича тавсиялар )Тақвим-мавзу режадаги 29-дарс «Оксидланиш-қайтарилиш реакцияларига оид масалалар ечиш» бўйича машғулот амалдаги дарсликнинг «Оксидланиш-қайтарилиш реакциялари тенгламаларини тузиш» мавзусидаги оксидланиш-қайтарилиш реакцияларининг турлари (ички молекуляр оксидланиш-қайитарилиш ва диспропорцияланиш реакциялари) тушунчалари ўрнига ажратилган вақт ҳисобидан ташкил этилади. «Оксидланиш-қайтарилиш реакциялари тенгламаларини тузиш» мавзусини (93-бет) такрорлаш дарсига сингдириб ўрганилади. Тақвиммавзу режадаги 29-дарсда қуйидаги материаллардан фойдаланиш тавсия этилади: 29- дарс. «Оксидланиш-қайтарилиш реакцияларига оид масалалар ечиш». Электрон баланс усули билан реакция тенгламасига коеффициентлар танлаш. -мисол. Калий перманганатни кислотали муҳитда темир (II)-сульфат тузи билан реакциясининг тенгламаси учун коеффициентлар танланг.. Реакция тенгламасини ёзилади. K MnO 4 + F eso 4 + H 2 SO 4 K 2 SO 4 + MnSO 2 + Fe 2 ( SO 4 ) 3 + H 2 O 2. Оксидланиш даражаси ўзгарган элементларни оксидланиш даражаларини ёзилади. + 7 + 2 K M n O + F e SO 4 + H SO K SO + M n SO + F e 2 ( SO4 ) 3 + H 2O 4 2 4 2 3. Оксидловчи Mn + 7 KMnO ) ва қайтарувчи Fe + 2 FeCl ) ларнинг электрон ( 4 схемаларини тузиб олинади. 2 Mn 5 2Fe + 7 + 2 + 5e Mn 2e 2Fe + 2 + 3 5 2 4 + 2 2 + 3 ( 2 4. Оксидловчи модда олдига 2 ва қайтарилган модда олдига 5 коэффициент қўйилади ва тенгламани тенгланади. 2 K MnO4 + 0F eso 4 + 8H 2SO4 K 2SO4 + 2MnSO2 + 5Fe2 ( SO4 ) 3 + 8H 2O 2-мисол. FeS 2 +HNO 3 реакциясини давом эттиринг ва электрон баланс усули билан тенгланг.. + HNO = Fe( NO + H SO + NO + H O FeS2 3 3) 3 2 4 2 8
+ 2 + 5 + 3 + 6 2 F 3 3 3 2 4 2 2. e S 2 + H N O = F e( NO ) + H S O + N O + H O +5 3. Oксидловчи N ( HNO 3 ) 5 Fe 2S N + 2 + 5 e 4e + 3e Fe + 3 2S N + 2 + 6 + 2 ҳамда иккита қайтарувчи Fe ва S ( FeS ) 5 3 5 2 2 4. Схемага мос коэффицентлар танланади. FeS 2 + HNO3 = Fe( NO3 ) 2 + H 2SO4 + 5NO + H 2O 5. Тенглама тенглаштирилади FeS 2 + 8 HNO3 = Fe( NO3 ) 2 + 2H 2SO4 + 5NO + 2H 2O 3-мисол. Қуйидаги схемалар билан борадиган реакцияларни тўлиқ молекуляр тенгламаларини тузинг. Оксидловчи ва қайтарувчиларни кўрсатинг.. Al+H 2 SO 4 Al 2 (SO) 3 +H 2 2. J 2 +HNO 3 HJO 3 +NO 3. CaH 2 +H 2 O Ca(OH) 2 +H 2 4. FeS 2 +HNO 3 Fe(NO 3 ) 3 +NO+H 2 SO 4 Уйга вазифа: Қуйидаги реакцияларни тўлиқ молекуляр тенгламаларини тузинг. Оксидловчи ва қайтарувчиларни кўрсатинг.. (NH 4 ) 2 Cr 2 O 7 N 2 +Cr 2 O 3 + H 2 O 2. H 2 S+H 2 O 2 H 2 SO 4 +H 2 O 3. KMnO 4 +HNO 2 +H 2 SO 4 MnSO 4 +HNO 3 +K 2 SO 4 4. Cu+ H 2 SO 4 CuSO 4 +SO 2 5. Zn +HNO 3 Zn(NO 3 ) 2 +NH 4 NO 3 6. K 2 Cr 2 O 7 +CrCl 2 +H 2 SO 4 Cr 2 (SO 4 ) 3 +KCl+HCl+H 2 O 2) Тақвим-мавзу режадаги 36-дарс «Электролитик диссоциланиш назарияси» боби масала машқларини ечиш бўйича иккинчи машғулот амалдаги дарсликнинг 54-55-бетидаги «Квант сонлар» ҳақидаги тушунчалар учун ажратилган соат ҳисобидан ташкил этилади. Дарсликдаги «Энергетик поғоначалар» бобидаги «Атомда электронларнинг энергетик поғоначалар бўйича жойланиши (квант сонлар)» мавзуси ўрта махсус касб-ҳунар таълими ўқув дастурига ўтказилганлиги сабабли ўрганилмайди. Дарсликдаги (6 бет) 9
«Электролитик диссоцийланиш назарияси» га тегишли масала, мисоллар такрорлаш дарсига сингдирилиб ўрганилади. Тақвим-мавзу режадаги 36- дарсда қуйидаги материаллардан фойдаланиш тавсия этилади: 36-дарс. «Электролитик диссоциланиш назарияси» мавзуси бўйича мисол, масалалар ечиш. Диссоциланиш константаси AB A + +B - ; реакция учун K= [ A ] [ B ] + _ + бунда: [ ] _ A va [ ] [ AB] B A + ва B - ионларининг мувозонат вақтидаги концентрациялари. [ AB] - электролитнинг мувозонат вақтидаги концентрацияси. Жуда кучсиз электролитлар учун : K=Cα 2 K бундан α = ёки C= C α 2 K=диссоциланиш константаси. C=электролитни (жуда кучсиз) концентрацияси α=диссоциланиш даражаси. Кучли асос ва кучсиз кислотадан ҳосил бўлган тузлар (KNO 2, Na 2 CO 3,K 2 S ) Сувда эритилганда гидролизланади. Na 2 CO 3 +HOH 2Na + +HCO - 3+OH - Бундай тузларнинг сувдаги эритмаси ишқорий муҳитга эга бўлади. Кучсиз асос ва кучсиз кислотадан ҳосил бўлган тузлар(zncl 2, Al 2 (SO 4 ) 3,Cu(NO 3 ) 2 ) сувда эритилганда гидролизланади. ZnCl 2 +HOH ZnOH + + 2Cl - + H + Бундай тузларнинг гидролизланишидан муҳит кислотали бўлади. Кучсиз асос ва кучсиз кислотадан ҳосил бўлган тузлар (NH 4 ) 2 CO 3, HCOONH 4, Cr 2 S 3 ) гидролизланганда ҳосил бўлган янги асос ва кислотани кучига қараб муҳит турлича бўлади. Яъни гидролиз охиригача боради. CH 3 COONH 4 +H 2 O CH 3 COOH+NH 4 OH (CH 3 COO - +NH 4 + +H 2 O CH 3 COO+NH 4 OH) Жуда кучсиз асос ва жуда кучсиз кислотадан ҳосил бўлган тузларнинг гидролизи охиригача содир бўлади. Cr 2 S 3 +6H 2 O Cr(OH) 3 + H 2 S бундай холларда эритмани муҳити гидролиз натижасида ҳосил бўлган кислота ва асоснинг кучига қараб кучсиз кислотали ёки кучсиз ишқорий бўлади. Кучсиз асос ва кучсиз кислотадан ҳосил бўлган тузлар гидролизланмайди. K 0
-масала. Қуйидаги моддаларни диссоциланиш тенгламасини ёзинг: Na 2 SO 4, HNO 3, KOH, CH 3 COOH. ечиш: ) Na 2 SO 4 <=> 2Na + -2 + SO 4 2) HNO 3 <==> H + - + NO 3 3) KOH <==> K + + OH - 4) CH 3 COOH <==> CH 3 COO - + H + 2-масала. Қуйидаги тузларнинг гидролизланиш жараёни тенгламаларини ёзинг: Ni(NO 3 ) 2, Na 2 CO 3, Al 2 S 3. Ечиш: ) Ni(NO 3 ) 2 тузини гидролизи Ni(NO 3 ) 2 тузи кучсиз асос ва кучли кислотадан ҳосил бўлган Ni(OH) 2 ------------> Ni(NO 3 ) 2 <------------ HNO 3 Кучсиз асос кучли бир негизли кислота Ni 3 2+ + + + + 2 NO3 + H 2O( H + OH ) NiOH + 2NO + H Қисқа ионли тенгламаси Ni 2+ + H 2 O <==> NiOH + + H + Эритмада H + ионлари бўлганлиги учун муҳит кислотали. Реакция маҳсулоти: Ni(OH)NO 3 ва HNO 3. 2) Na 2 CO 3 тузини гидролизи. Na 2 CO 3 тузи кучли асос ва кучсиз кислотада ҳосил бўлган. NaOH --------------> Na 2 CO 3 <-------------- H 2 CO 3 Кучли асос кучсиз икки негизли кислота тўлиқ ионли тенгламаси: + 2 + + 2Na + CO3 + H 2O( H + OH ) HCO3 + 2Na + OH Қисқа ионли тенгламаси: CO 3 2 3 + H 2O HCO + OH Эритмада OH - ионлари осил бўлгани учун эритмани муҳити ишқорий, реакция маҳсулоти: NaHCO 3 + NaOH. 3) Al 2 S 3 тузини гидролизи. Al 2 S 3 тузи сувда парчаланиб Al(OH) 3 ва H 2 S ни ҳосил қилади. Бу қайтмас реакцияди. Al 2 S 3 + 6H 2 O = 2Al(OH) 3 + 3H 2 S Демак, бундай тузларни ион алмашиниш реакциялари ёрдамида олиб бўлмайди. Чунки олинган туз сувли эритмада тўлиқ гидролизланиб кетади.
3-масала. Алюминний хлорид, калий карбонат, натрий хлорид тузларининг гидролизланиш реакциясини молекуляр, ионли кўринишда ёзинг. Эритмани муҳити қандай бўлади? 4-масала. Алюминий сульфат тузининг охиригача гидролизланиши учун нима ҳалақит қилади. Сабабини реакция тенгламаларида ёзиб тушунтиринг. Уйга вазифа: Дарсликнинг 7 бетидаги ва қуйида берилган масалаларни ечиш.. Темир (III)- хлорид тузини гидролизланишини қандай омиллар кучайтиради? 2. Cа 3 Р 2, Al 2 С 3 ва CаC 2 ларни гидролизланиш реакция тенгламаларини ёзинг. 3. Литий карбонат, темир(iii)- сульфат тузлари гидролизланганда эритма муҳити қандай бўлади? 2
9-синф Кимё фанида ўқув дастурига киритилган ўзгартиришлар бўйича тавсиялар ) Тақвим-мавзу режадаги 3-дарс-«Углерод ва карбонат кислоталар мавзуси юзасидан масала ва машқлар ечиш» бўйича машғулот амалдаги дарсликнинг «Органик бирикмалар» бобининг «Метан» мавзусидаги «Циклоалканлар» ҳақидаги тушунчалар учун ажратилган соат ҳисобидан ташкил этилади. Дарсликнинг 4-бетидаги «Циклоалканлар» мавзуси ўрта махсус касб-ҳунар таълими ўқув дастурига ўтказилганлиги сабабли ўрганилмайди. Тақвим-мавзу режадаги 3-дарсда қуйидаги материаллардан фойдаланиш тавсия этилади: 3-дарс. Углерод ва карбонат кислоталар мавзуси юзасидан масалалар ечиш. -масала. Ёқилғи учун мактаб қозонхонасига келтирилган кўмирни анализ қилиш мақсадида унинг 8 г миқдори ёндирилди. Натижада 0,64 л карбонат ангидрид (н.ш.да ўлчанган) ҳосил бўлди. Агар олинган газ назарий жиҳатдан олиниши мумкин бўлган миқдорга нисбатан 95% ни ташкил этган бўлса, келтирилган кўмирни неча фоизи соф углерод бўлганлигини аниқланг? 2-масала. 060 г 2% ли натрий карбонат эритмасига 4,3 г Nа 2 CO 3 0H 2 O кристалгидрати эритилди. Ҳосил бўлган эритмани фоиз концентрациясини аниқланг. 3-масала. 27 г кристалл содадан 0% li Nа 2 CO 3 эритмасини олиш учун неча гр сув қўшиш керак? 4-масала. Қуйидаги ўзгаришларни амалга ошириш учун зарур бўладиган реакция тенгламаларини ёзинг: ) C CO CO 2 Nа 2 CO 3 CаCO 3 Уйга вазифа: Дарсликнинг 38-бетидаги мустақил ечиш учун масала ва машқларни ечиш. 3
2) Тақвим-мавзу режадаги 22-дарс - «Металларнинг электрокимёвий кучланиш қатори. Металл боғланиш» бўйича машғулот амалдаги дарсликнинг «Тўйинмаган углеводородларнинг кимёвий хоссаларигалогенланиши, гидрогенланиши» мавзуси учун ажратилган соат ҳисобидан ташкил этилади. Дарсликнинг 9-бетидаги 40-дарс- «Тўйинмаган углеводородларнинг кимёвий хоссаларидан галогенланиши, гидрогенланиши» ўрта махсус касб-ҳунар таълими ўқув дастурига ўтказилганлиги сабабли ўрганилмайди. Тақвим-мавзу режадаги 22-дарсда қуйидаги материаллардан фойдаланиш тавсия этилади: 22-дарс. Металларнинг электрокимёвий кучланиш қатори. Металл боғланиш Бир метални бошқа металлар уларнинг бирикмаларидан сиқиб чиқариш қобилиятини рус олими Н.НБекетов батафсил ўрганиб чиққан. У металларни сиқиб чиқариш қаторига жойлаштирди ва уларнинг орасида водороднинг ўрнини қуйидаги жадвал асосида кўрсатиб берди. Н.НБекетовнинг металларнинг электроманфийлик кучланиш қатори: Li, Pb, K, Bа, Cа, Nа, Mg, Аl, Mn, Zn, Cr, Fe, Co, Ni, Sn, Pb, H 2, Sb, Bi, Cu, Hg, Аg, Pb, Аu Металларнинг хоссалари Li K Cа Nа Mg Аl Mn Zn Cr Fe Ni Sn Pb H 2 Cu Hg Аg Pt Аu Қайтарувчанл ик хосссаси ортиб боради Ионларнинг оксидлаш хоссаси ортиб боради Сув билан ўзаро таъсири Одатдаги шароитда шиддатли реакцияга киришиб H 2 ва асос ҳосил қилади. Қиздирилганда реакцияга киришиб, H 2 ва оксидлар ҳосил қилади H 2 ни сиқиб чиқармайди Ҳаво кислороди билан ўзаро Шиддатли реакцияга Одатдаги температурада ёки қиздирилганда секин оксидланади. Оксидланмайди. 4
таъсири Кислоталар билан ўзаро таъсири киришади. HNO 3 дан ташқари бошқа кислоталар билан реакцияга киришиб водородни сиқиб чиқаради. H 2ни сиқиб чиқармайди HNO 3 билан ва қиздирилган H 2 SO 4 билан реакцияга киришади Реакцияга киришмайди Табиатда uчrашi Фақат бирикмалар ҳолида учрайди Бирикмалар ва эркин ҳолда учрайди Асосан эркин ҳолда учрайди. Олиниш усули. Бирикмаларни суюқлантириб электролиз қилиб Қайтарувчилар билан қайтариб ёки тузлари эритмаларини электролиз қилиб Хлорид кислота суюлтирилган сульфат кислота, сирка кислота ва нитрат кислотадан бошқа кислоталар билан металларнинг активлик қаторида водородддан аввал турган металлар билан реакцияга киришиб туз ҳамда водород ҳосил қилади. 2Аl + 6HCl = 2АlCl 3 + 3H 2 Fe + H 2 SO 4 = FeSO 4 + H 2 Металларнинг табиий бирикмалари. Металларнинг активлиги туфайли улар табиатда фақат бирикмалар ҳолида учрайди. Улар орасида натрий ва калий энг кўп тарқалган. Қуйида айрим металларнинг табиий бирикмалари келтирилган.. NаCl ош тузи 2 ZnS рух алдамаси 3. nnаcl mkcl силвинит 4. HgS киновар 5. KCl MgCl 2 6H 2 O карналит 6. Аl 2 O 3 гилтупроқ 7. Nа 2 O Аl 2 O 3 2SiO 2 нефелин 8. Nа 3 (АlF 6 ) криолит 9. CuFeS 2 мис колчедани 0. CаTiO 3 кальций титанит. (CuOH) 2 CO 3 малахит 2. FeO Cr 2 O 3 хромтемиртош 3. Аg 2 S аргенит (кумуш ялтироғи) 5
4. MnO 2 пиролизит Уйга вазифа: Қуйидаги ўзгаришларни амалга ошириш учун зарур реакция тенгламаларини ёзинг. ) Li Li 2 O LiOH LiCl 2) Bа BаO Bа(OH) 2 BаSO 4 3) Fe FeSO 4 Fe(OH) 2 FeO Fe 3) Тақвим-мавзу режадаги 23-дарс-«Ўтилган мавзулр юзасидан тестлар ечиш» амалдаги дарсликнинг «Тўйинмаган (диен) углеводородларнинг изомерияси» мавзуси учун ажратилган соат ҳисобидан ташкил этилади. Дарсликнинг 24-бетидаги «Тўйинмаган (диен) углеводородларнинг изомерияси» ўрта маҳсус касб-ҳунар таълими ўқув дастурига ўтказилганлиги сабабли ўрганилмайди. Тақвим-мавзу режадаги 23-дарсда қуйидаги материаллардан фойдаланиш тавсия этилади: 23-дарс. Ўтилган мавзулр юзасидан тестлар ечиш. Сўндирилмаган охак сувга солинганда иссиқлик чиқади, қайнайди ва «эрийди». Бу қандай реакция? А) Ажралиш реакцияси. С) Ўрин-олиш реакцияси. Б) Бирикиш реакцияси. Д) Алмашининш реакцияси. 2. Қуйида кўрсатилган моддалардан кислород олиш мумкинми? А) Симоб (II)- оксиддан олиш мумкин. Б) Калий перманганатдан олиш мумкин. C) Бертоле тузидан олиш мумкин. Д) Ҳамма жавоб тўғри. 3. Қуйидаги оксидлардан қайсилари сув билан бирикиб кислота ҳосил қилади? А) Кальций оксиди Б) Кремний оксиди C) Олтингугурт (IV)- оксиди Д) Хром (III)- оксиди 4. Қуйидаги оксидлардан қайсилари ишқорлар билан ҳам кислоталар билан ҳам реакцияга киришиб туз ҳосил қилади? А) Магний оксид Б) Темир (III)- оксид C) Хром (III)- оксид Д) хром (IV)- оксид 6
5. Мис гидроксикарбонат қандай тузлар гуруҳига киради? А) Нормал тузлар гуруҳига киради. Б) Нордон тузлар гуруҳига киради. C) Тўғри жавоб йўқ. Д) Қўш тузлар гуруҳига киради. 6. Катализатор кимёвий реакцияда қандай вазифани бажаради? А) Кимёвий реакцияни тезлаштиради, аммо ўзи реакцияда сарфланмайди. Б) Кимёвий реакцияни секинлаштиради. C) Кимёвий реакцияда ҳеч қандай аҳамиятга эга эмас. Д) Реакция маҳсулотларини алоҳида-алоҳида ажралиб чиқишини таъминлайди. 7. Газларни сувда эрувчанлиги қуйидаги қайси қолларда ортади? А) Эритувчини ҳарорати ортганда. Б) Босим ортганда C) Аралаштириб турилганда Д) Эриётган газни аввал қиздириб олинганда. 8. 5 % li 200 г эритма буғлатилса қанча туз қолади? А) 5 г; B) 30 г; C) 60 г; Д) 3 г. 9. 0 % ли 00 г эритмага 40 % ли 00 г эритма қўшилди. Натижада неча % ли эритма ҳосил бўлган? А) 50 % ли. Б) 30 % ли. C) 25 % ли. Д) 4 % ли. 0. 20 % ли 00 мл зичлиги.5 г/мл бўлган эритмада неча грамм эрувчи бўлади? А) 20 г Б) 30 г C) 40 г Д) 50 г. Қуйидаги бирикмалардан айси бири фақат оксидловчилик вазифани бажаради? A) KNO 2 B) NH 4 OH S) K 2 Cr 2 O 7 D) H 2 S 2. 40 g 4 % ли эритма ҳосил қилиш учун неча грамм туз ва сув керак? A) 2,5 ва 37,5 B) 0,4 ва 39,6 S) 5 ва 35 D),6 ва 38,4. 3. Қуруқ муз (CO 2 ) нинг кристалл панжараси андай тузилган? 7
А) ион Б) молекуляр С) атом Д) металл 4. Аллотропия ҳодисаси кузатилмайдиган элементни кўрсатинг. А) хлор Б) кислород С) олтингугурт Д) фосфор 5.Углерод (IV)-оксид ёнишга ёрдам бермайди шунинг учун уни ўт ўчиришда ишлатилади, лекин баъзи моддаларгина унда ёниши мумкин. Қуйидаги қайси модда унда ёнади? A) Fe; B) Br; S) Mg; D) Al 6. Охактош, углерод (IV)-оксид ва сув таъсирлашганда эрувчан туз кальций гидрокарбонат ҳосил бўлади. Ҳосил бўлдан туз ниманинг таъсирида эримайдиган кальций карбонат тузига айланади? А) харорат таъсирида; Б) Совитиш таъсирида; С) Доимий шиша таёқча билан аралаштириш таъсирида; 7..Углерод (II) оксиди қандай хусусиятларга эга?.газ 2.қаттиқ модда 3.рангсиз 4.сариқ рангли 5.заҳарли эрийди А.,2,4,6 Б.2,3,5,6 C.2,4,5,6 Д.,3,5,6 6.сувда оз 8. Оҳактош CaCО 3 таркибидаги кислороднинг масса улушини аниқланг. А) 42 %; Б) 48 %; Д) 2 %; С) 40 % 9. Мактаб лабораториясида кислород қуйидаги қайси моддалардан олинади?. ҳаво 2. KMnО 4 3. FeО 4. KCIО 3 5. N 2 О 6. СО 3 А) ва 3; Б) 2 ва 4; Д) 4 ва 6; Э),2 ва 4 20. Олтингугурт нечта аллотропик шаклга эга? А) 4 та; Б) 2 та; Д) 3 та; С) 5 та Уйга вазифа: Қуйидаги масалаларни ечинг. ) Кальций нитратнинг 8,2% ли 200 гр эритмаси орқали етарли миқдордаги поташ (K 2 CO 3 ) эритмаси ўзаро таъсирлашувидан қанча чўкма ҳосил бўлади? 2) Қуйидаги бирикмаларнинг қайси бирида азотнинг фоиз миқдори кўп: NаNO 3, (NH 4 ) 2 SO 4, NH 4 NO 3, NH 3, N 2 O 5. 8
4) Тақвим-мавзу режадаги 28-дарс-«Ишқорий металлар. Натрий ва калийнинг даврий жадвалда тутган ўрни, атом тузилиши, табиатда тарқалиши мавзусини юзасидан масалалар ечиш» дарсликда берилган мавзуни мустахкамлаш учун берилиб, булар мазкур мавзуга сингдириб ўрганилади. Топширик амалдаги дарсликнинг «Ароматик углеводородларнинг кимёвий хоссалари-нитролаш, сульфолаш, галогенлаш реакция тенгламалари» тушунчаси учун ажратилган соат ҳисобидан ташкил этилади. Дарсликнинг 28-29-бетларидаги - «Ароматик углеводородларнинг нитролаш, сульфолаш, галогенлаш реакция тенгламалари» тушунчалари ўрта махсус касб-ҳунар таълими ўқув дастурига ўтказилганлиги сабабли ўрганилмайди. Тақвим-мавзу режадаги 28-дарсда қуйидаги материаллардан фойдаланиш тавсия этилади: 28-дарс. Ишқорий металлар. Натрий ва калийнинг Даврий жадвалда тутган ўрни, атом тузилиши, табиатда тарқалиши мавзусини юзасидан масалалар ечиш. -масала. 0,4 g NaOH дан 0,0 n.ли қанча эритма тайёрлаш мумкин?,2 г NaOH dachi? 2-масала. 00 мл хлорид кислота эритмасини нейтраллаш учун 25 мл 0,5 n KOH эритмаси сарфланди. HCl эритмасининг нормал концентрациясини аниқланг. 3-масала. KOH ни 2 л 0% ли (ρ=,094 2 /мл) эритмасига л 20 % ли (ρ=,94 г/мл) KOH эритмаси қўшилди. Қандай концентрацияли эритма ҳосил бўлади? 4-масала. 0 0 C да 47,36 г сувда 52,64 г Ош тузи эрийди. Ош тузини 0 0 C даги эрувчанлигини аниқланг. 5-масала. Натрий нитратнинг 20% ли 200 г эритмасига 200 г сув қўшилди. Ҳосил бўлган эритманинг фоиз концентрациясини аниқланг. Уйга вазифа: Масалаларни ечинг. -масала. 6,4 гр туз қиздирилганда 3,6 гр сув ва 2,24 л (н.ш.да) азот ҳосил бўлди. Тузнинг формуласини аниқланг. 2-масала. Глаубер тузи Nа 2 СО 4 0H 2 О даги сувнинг масса улушини аниқланг. 9
5) Тақвим-мавзу режадаги 29-дарс-«Натрий ва калийнинг кимёвий хоссалари ва энг муҳим бирикмалари» мавзусини мустаҳкамлашга доир лаборатория иши бўйича тажрибавий масалалар ечиш бўйича қўшимча топшириқлар амалдаги дарсликнинг «Глюкозани мис (II)-гидроксид билан ўзаро таъсири» 7- лаборатория иши учун ажратилган соат ҳисобидан ташкил этилади. Дарсликнинг 202-бетидаги «Глюкозанинг кимёвий хоссалари»га тегишли 7- лаборатория иши ўрта махсус касб-ҳунар таълими ўқув дастурига ўтказилганлиги сабабли ўрганилмайди. Тақвиммавзу режадаги 29-дарсда қуйидаги материаллардан фойдаланиш тавсия этилади: 29-дарс. Натрий ва калийнинг кимёвий хоссалари ва энг муҳим бирикмалари мавзусини мустаҳкамлашга доир лаборатория иши бўйича тажрибавий масалалар ечиш юзасидан қўшимча топшириқлар. - топшириқ. Берилган пробиркадаги рангсиз эритмаларни: натрий хлорид, натрий бромид, натрий иодид эканлигини тажрибалар йўли билан исботланг. 2- топшириқ. Рақамланган иккита пробиркаларнинг қайси бирида ош тузи эритмаси, ыайси бирида натрий сулфат эритмаси борлигини аниқланг. 3- топшириқ. Берилган тузлар натрий нитрат, натрий хлорид, аммоний хлорид эканлигини қандай тажрибалар билан исботлаш мумкин? 4- топшириқ. Берилган учта пробиркаларнинг бирида дистилланган сув, иккинчисида суюлтирилган ўювчи натрий, учинчисида суюлтирилган сульфат кислота борлигини аниқланг. Уйга вазифа: Қуйидаги щзгаришларни амалга ошириш учун зарур реакция тенгламаларини ёзинг: )CаCO 3 Cа(HCO 3 ) 2 CаCO 3 2) K 2 CO 3 CаCO 3 CO 2 K 2 CO 3 6) Тақвим-мавзу режадаги 32-дарс - «Ишқорий ер металларининг. Кальций ва магнийнинг физик кимёвий хоссалари ва энг муҳим бирикмалари» бўйича масалалар ечиш машғулоти амалдаги дарсликнинг «Юқори молекуляр бирикмаларнинг олиниш реакция тенгламалари» мавзуси учун ажратилган соат ҳисобидан ташкил этилади. Дарсликнинг 75-бетидаги - «Юқори молекуляр бирикмаларнинг олиниш реакция тенгламалари» 20
мавзуси ўрта махсус касб-ҳунар таълими ўқув дастурига ўтказилганлиги сабабли ўрганилмайди. Дарсликнинг 75-бетидаги 32-дарс ўтилади. Тақвим-мавзу режадаги 32-дарсда «Кальций ва магний» мавзусига сингдирилиб ўтиш учун қуйидаги материаллардан фойдаланиш тавсия этилади: 32-дарс. Ишқорий ер металларининг. Кальций ва магнийнинг физик кимёвий хоссалари ва энг муҳим бирикмалари юзасидан масалалар ечиш. -масала. Таркибида 85% кальций оксид бўлган т сўндирилмаган оҳак олиш учун таркибида 94% кальций карбонат бўлган қанча охактош зарур? 2-масала. Натрий карбонатнинг таркиби қуйидагича: Na=43,4 %, С=,3%, O=45,6%. Унинг формуласини аниқланг 3-масала. Қуйидаги элементларнинг кислородли бирикмалари формулаларини ёзинг: Ag(I), Be(II), B(III), Mn(IV), P(V), S(VI), Mn(VII), Os(VIII). 4-масала. Ғўза баргини тўкиш учун ишлатиладиган кальций цианамид таркибида 50 % кальций, 5% углерод ва 35% азот борлиги маълум. Ушбу бирикманинг формуласини топинг. 5-масала. Калий хлорат КClО 3 билан калий хлорид КCl нинг 50 грамм аралашмаси қиздирилганда н.ш.да ўлчанган 6,72 л газ ажралиб чиқди. Дастлабки аралашмадаги ҳар бир тузнинг масса улушини аниқланг Уйга вазифа: Қуйидаги кимёвий реакцияларнинг тенгламаларини тугалланг ва тегишли коеффициентлар танланг. ) Алюминий + бром 2) Магний + хлорид кислота 3) Ўювчи калий + нитрат кислота 4) Кальций карбонат 5) Мис (II)-оксид + ис гази 7) Тақвим-мавзу режадаги 36-дарс-«Алюминийнинг хоссалари ва ишлатилиши, оксид ва гидроксидлари, амфотерлик хоссалари» мавзусини мустаҳкамлаш бўйича иккинчи машғулот амалдаги дарсликнинг «Азотли органик бирикмаларнинг изомерияси, кимёвий хоссалари реакция тенгламалари» мавзуси учун ажратилган соат ҳисобидан ташкил этилади. Дарсликнинг 64,68,69-бетларидаги- «Азотли органик бирикмаларнинг изомерияси, кимёвий хоссалари реакция тенгламалари» мавзуси ўрта 2
махсус касб-ҳунар таълими ўқув дастурига ўтказилганлиги сабабли ўрганилмайди. Тақвим-мавзу режадаги 36-дарсда қуйидаги материаллардан фойдаланиш тавсия этилади: 36-дарс. Алюминийнинг хоссалари ва ишлатилиши, оксид ва гидроксидлари, амфотерлик хоссалари мавзусини мустаҳкамлаш бўйича масала ва машқлар ишлаш. -масала. Алюминний хлорид, калий карбонат, натрий хлорид тузларининг гидролизланиш реакциясини молекуляр, ионли кўринишда ёзинг. Эритма мухити қандай бўлади? 2-масала. Алюминий сульфат тузининг охиригача гидролизланиши учун нима ҳалақит қилади? Сабабини реакция тенгламаларида ёзиб тушунтиринг. 3-масала. Алюминий сульфат тузи эритмасига қуйидаги тузларнинг эритмалари қўшилади. Қайси холда алюминий гидроксид чўкмаси тушади. -Nа 2 С ; 2- CuCl 2 ; 3- КNО 3 содир бўлган жараённинг реакция тенгламаларини ёзинг. 4-масала. Тузларнинг гидролизланиши натижасида эритманинг муҳити қандай бўлишли нималарга боғлиқ? 5-масала. Ал.юминий билан миснинг 2 гр аралашмасига ортиқча миқдорда хлорид кислота эритмаси қўшилганда,2 л водород (н.ш.да) ажралиб чиқди. Аралашмадаги металларнинг масса улушларини ҳисобланг? 6-топшириқ. Қуйидаги жадвал асосида тегишли рақамлар ўрнида қандай моддалар ҳосил бўлади? Nа Cu С CaО СО 3 Аl(ОН) 3 НNО 3 КОН Н 2 О 2 НCl 3 4 5 6 7 КОН 8 9 0 О 2 2 3 Н 2 4 5 6 Уйга вазифа: Масалаларни ечинг. ) Алюминийнинг табиий бирикмаси каолиннинг формуласидан фойдаланиб Аl 2 O 3 2SiO 2 2H 2 O, каолин таркибида неча фоиз алюминий бор? 22
2) 5,4 грамм алюминий нечта атом олтингугурт билан реакцияга киришади? 3) 25,2 грамм алюминий карбид сув билан реакцияга киришиб н.ш.да ўлчанган қанча ҳажм, қандай газ ҳосил қилади? 8) Тақвим-мавзу режадаги 37-дарс-«Ёнаки гуруҳ металлари-мис, олтин, кумушнинг Даврий системада жойлашган ўрни, атом тузилиши, табиатда тарқалиши, ахамияти ва айрим хоссалари» мавзуси амалдаги дарсликнинг «Тўйинмаган углеводородларнинг полимерланиши» мавзуси учун ажратилган соат ҳисобидан ташкил этилади. Дарсликнинг 2-бетидаги - «Тўйинмаган углеводородларнинг полимерланиши» мавзуси ўрта махсус касб-ҳунар таълими ўқув дастурига ўтказилганлиги сабабли ўрганилмайди. Тақвим-мавзу режадаги 37-дарсда қуйидаги материаллардан фойдаланиш тавсия этилади: 37-дарс. Ёнаки гуруҳ металлари - мис, олтин, кумушнинг Даврий системада жойлашган ўрни, атом тузилиши, табиатда тарқалиши, аҳамияти ва айрим хоссалари Кимёвий элементлар Даврий системасидаги ёнаки гуруҳ металлари (IV гуруҳ металлари) 4-6 даврнинг д-элементлари мис, кумуш ва олтин металларнинг электрокимёвий кучланиш қаторида водороддан кейин жойлашган элементлардир. Уларнинг баъзи хоссалари қуйидаги жадвалда келтирилган. Хоссалари элементлар Cu Аg Аu Оксидланиш даражаси 0, +, +2. 0, +. +,+3 Суюқланиш температураси 0 С 083 968,5 063 Қайнаш температураси 0 С 2543 267 2880 Зичлиги г/см 3 8,96 0,5 9,3 Бу элементларнинг радиуси ишқорий элементларнинкидан кичик бўлгани сабабли уларнинг зичлиги ва суюқланиш температураси, ионланиш потенциали юқори бўлади. Бу фарқлар металларнинг пассив бўлишини асослайди. Улар қийин оксидланиди, ионлари яхши оксидловчи бўлади, сув билан реакцияга киришмайди, гидроксидлари кучсиз асосли хоссага эга. Учала элемент электрон конфигурацияларда нс-поғоначанинг бита электрони (н-)д- орбитага кўчиши ҳисобига (н-)д 0 -конфигурация 23
батамом барқарор бўлиб улгурмаган. Шу сабабли уларнинг бир неча валент ҳолатлари маълум: мис учун, 2 ва 3; кумуш учун,2,(3); олтин эса, 3. Табиатда мис халкозит (мис ялтироғи) Ca 2 С, халкопирит (мис колчедани) CаFеС 2, ва малахит Cа(ОН) 2 CаCО 3, кумуш эса аргентит (кумуш ялтироғи) Аg 2 С табиий бирикмалар ҳолида учрайди. Олтиннинг табиий бирикмалари маълум эмас. Тоза ҳолдаги мис чўзилувчан, осон яссиланувчан, қизғиш пушти рангли металл. Иссиқлик ва электр токини яхши ўтказади. Мис кимёвий жиҳатдан активлиги кам бўлган металлар қаторига киради, лекин галогенлар билан хона температурасида осон реакцияга киришади, айниқса хлор билан намликда бирикиб CuCl 2 ни ҳосил қилади. Сu cюлтирилган сульфат ва хлорид кислота билан реакцияга киришмайди, лекин кислород иштирокида мис оксидланади: Cu + 4HCl + О 2 = 2CuCl 2 + 2H 2 О Мис бирикмаларидан Сu(ОH) 2 равшан кўк рангли ивиқ чўкма қиздирилганда Сu(ОH) 2 = CuО+ H 2 О реакция бўйича парчаланади, кислота эритмасида осон эрийди (Cu 2+ тузларини ҳосил қилади), мўл миқдордаги ишқорлар эритмасида кўк-бинафша рангли эритмага ўтади: Сu(ОH) 2 + 2NаОH =Nа 2 [Cu(ОH) 4 ] (натрий куприт) Халқ хўжалигида миснинг аҳамияти жуда ката. Унинг тахминан 50 % миқдори электротехника саноатида электр симлар ва кабеллар тайёрлашда, сув қозонларини тайёрлашда, жез, мис никели ва бронза каби қотишмалар, иситгич қурилмалар тайёрлашда ишлатилади. Ўсимликлар ҳаёти учун керакли бўлган мисс бока элементлар темир, молибден, бор, рух ва кобальт каби микроэлементлар қаторига киради. Кумуш метали мисга нисбатан кам тарқалган. Тоза кумуш ялтироқ, чўзилувчан, иссиқлик ва электр токини бошқа металларникидан яхши. Кимёвий жиҳатдан кумуш активлиги кам, ҳавода оддий ва юқори теипературада оксидланмайди, ундан ясалган қошиқ ва бошқа асбоблар қорайиши унинг юза қатламида аргентит (кумуш ялтироғи) Аg 2 С билан қопланишидир. Кумуш кислоталардан фақат нитрат кислотада эрийди. Аg + 2НNО 3 = АgNО 3 + NО 2 + H 2 О Кумушнинг тузларидан фотографияда, галвонотехникада, тиббиётд ва кўзгу тайёрлашда ишлатилади. Олтин табиатда фақат туғма ҳолда майда заррачалар ҳолида қумга аралашган ҳолда учрайди. Олтин кимёвий жиҳатдан жуда пассив 24
метал. Хавода қиздирилганда ҳам оксидланмайди. Концентрланган сульфат ва хлорид кислоталарнин мўл миқдродаги аралашмасида эрийди: Аu + 3HCl + H 2 SО 4 = Аu Cl 3 + НО + 2H 2 О Олтин симобда эрийди ва амалгама деб аталган қотишмадаги миқдори тахминан 5 % га етади. У бирикмаларда +, +3 оксидланиш даражасида бўлади. Уйга вазифа: Қуйидаги масалаларни ечинг. ) Мис (2) оксидни ис гази билан қайтариш учун 5.6 м 3 қайтарувчи сарфланди. Бунинг натижасида қанча мис ажралган? 2) 20 % ли Н 2 СО 4 эритмаси олиш учун унинг 350 г 2% ли эритмасига қанча 45% ли эритмасидан қўшиш керак? 9) Тақвим-мавзу режадаги 38-дарс- «Ёнаки гуруҳ металларидан бериллий, барий, рухнинг Даврий системада жойлашган ўрни, атом тузилиши, табиатда тарқалиши, олиниши ва айрим бирикмалари» бўйича иккинчи машғулот амалдаги дарсликнинг «Углеводларнинг кимёвий хоссалари (глюкон кислота ва глюкозит) олиниш реакция тенгламалари» мавзуси учун ажратилган соат ҳисобидан ташкил этилади. Дарсликнинг 55-бетидаги «Углеводларнинг кимёвий хоссалари (глюкон кислота ва глюкозит) олиниш реакция тенгламалари» мавзуси ўрта махсус касб-ҳунар таълими ўқув дастурига ўтказилганлиги сабабли ўрганилмайди. Тақвим-мавзу режадаги 38-дарсда қуйидаги материаллардан фойдаланиш тавсия этилади: 38-дарс. Ёнаки гуруҳ металлари. Бериллий, барий, рухнинг Даврий системада жойлашган ўрни, атом тузилиши, табиатда тарқалиши, олиниши ва айрим бирикмалари. II гуппа металлари ҳам икки группачадан - II А группача бериллий ва ишқорий ер металларидан, II В группача рух группача элементларидан иборат. Фақат бериллийнинг валент поғонаси ва ундан олдинги поғона структураси дублет электронни, қолганларида эса.. 8, 2 кўринишга эга. Бериллий жуда қаттиқ, мўрт, енгил, оқ тусли, коррозияга чидамли, унинг оксид пардаси зич бўлиб, ички қаватларини коррозиядан сақлайди. Кислота ва ишқорларда эрийди: Бу метал жуда қаттиқ, мўрт, енгил, оқ тусли, коррозияга чидамли, унинг оксид пардаси зич бўлиб, ички қаватларини коррозиядан сақлайди. Кислота ва ишқорларда эрйди: Bе + H 2 SО 4 = BеSО 4 + H 2 25
Bе + 2NаОH + 2H 2 О = Nа 2 {Bе(ОH) 4 } + H 2 Натрий тетрогидроксиберилат Бериллий турли қотишмалар тайёрлашда ишлатилади. Айниқса, бундай маҳсулотлар (пружиналарга ўхшаш мустаҳкам ва эластик), масалан, бериллий бронзалари аҳамиятли ҳсиобланади. Бундай қотишмаларда бериллий миқдори кўп бўлмайди. Масалан, никелга 2-4 % Бе қўшилганда олинган маҳсулот коррозияга чидамлилиги, мустаҳкамлиги жиҳатидан юқори навли зангламас пўлатдан қолишмайди, ундан жарроҳлик асбоблари ясалади. Магний-бериллий қотишмаси авиасозликда фойдаланилади. Бериллий рентген нурларини ўтказади. Бериллийнинг валент поғонасида тўртта орбитал бўлиб, унда фақат 2 та электрон жойлашган (қўзғалган ҳолатда). Бу ҳолда валентлик 2 га тенг бўлади. Бериллий тузлари флориди, хлориди, сулфати, карбонати, нитрати сувда яхши эрийди, кристалланганда кристаллгидратлар ҳосил қилади, флориди ва нитрати ҳаво намини ютади (гигроскоп хоссага эга). Магний табиатда магнезит МgCО 3, доломит МgCО 3 СаСО 3, хлоридлар ва калий тузларига аралашган ҳолда сульфатлари астраханит Nа 2 СО 4 МgСО 4 4H 2 О минералларда учрайди. Бу металл кумушсимон оқ (янги юзаси) рангли, юза қатлами пишиқ оксид пардаси билан ички қисмларни коррозиядан сақлайди. Магний яхши яссиланади. Мустаҳкам металл. Кимёвий хоссалари жиҳатидан магний активлиги ишқорий металларникидан кам. Совуқ сув билан реаксияга киришмайди, иситилган сув билан таъсирлашиб, водородни қайтаради. Галогенлар, кислород ва олтингугурт билан қиздирилганда шиддатли реаксияга киришади ва тегишли бирикмалар ҳосил қилади. Металл ҳолдаги магний органик галоид ҳосилалар билан магнийорганик бирикмалар ҳосил қилади. Магний қотишмалари алюминий қотишмаси каби енгил бўлгани учун самалётсозликда ва электрон номли қотишмаси техникада ишлатилади. У механик ишловга қулай. Магний оксид карбонатини ёки гидроксидини термик парчалаш натижасида ёки металлни кислородда ёндириш натижасида олинади. Бу модда ўтга бардош, сувда эримайди. Магний гидроксиди билан водород пероксиди орасидаги реаксияда магний пероксиди ҳосид бўлади, лекин маҳсулотга қисман Мг(ОЪ)2 аралашган бўлади. Бу модда ҳам сувда ёмон эрийди. Мg(ОH) 2 + H 2 О 2 = МgО 2 + 2H 2 О 26
Магний гидроксиди сувда ёмон эрийди, сувини ёқотиш учун жуда юқори температурагача қиздириш керак бўлади. Сувда эримайди, кислоталарда эрийди. Магний тузларидан сувда фториди оз, хлориди, нитрати ва сулфати сувда яхши эрийди, нитрати нам ҳаводаги сув буғларини ўзига ютади. Барий. бу элумент табиатда ўзининг карбонати витерит БаСО 3 ва сулфати барит БаСО 4 ҳолида учрайди. Барий группачадаги барча элементлардан анча актив, ҳавода оксид қатлами билан қопланади. Сув билан шиддатли реаксияга киришади, кўпсилик элементлар билан тегишли бирикмалар ҳосил қилади. BаО барий оксидидан активроқ, у қиздирилганда (~ 500 С) пероксид BаО 2 ҳосил бўлади, у юқорироқ температурада эса оксидга ва кислородга парчаланади. Гидроксиди кучли ишқор, сувда яхши эрийди ва диссотсиланиш даражаси юқори. У ишқорий металлар гидроксидларига ўхшаш. Bа(ОH) 2 нинг сувдаги тўйинган эритмаси барийли сув деб аталади. Карбонатлари ва сулфатлари сувда ёмон эрийди; группачадан юқоридан пастга тушиш тартибида сулфатларнинг эрувчанлиги камайиб боради, юқоридаги элемент сулфатнинг тўйинган эритмасини кейинги даврдаги элементни сулфат ҳолида чўктириш учун қўллаш мумкин. Барий хлорид рангсиз алангани сарғиш-яшил рангга бўяайди. Рухнинг табиатдаги бирикмаларидан энг муҳимлари галмей ZnCO 3 ва рух амалгамаси ZnS дир. Металл ҳолдаги рух кумушсимон-зангори тусли, хона температурасида мўрт, лекин 00-50 С да яхши букилади, яссиланади. 200 С дан юқорида яна мўрт ҳолатга ўтади. Металл ҳавода юпқа оксид ёки гидроксокарбонат таркибли мустаҳкам парда билан қопланади ва ички қатламларни коррозиядан сақлайди. Активлик қаторида рух водороддан чап томонда жойлашишига қарамай сув билан реакцияга киришмайди, чунки юза қатламда ҳосил бўлган рух гидроксид қатлами сувда эримаслиги туфайли реакция давом этишини тўхтатиб қўяди. Суюлтирилган кислоталарда рух осон эрийди. Бу металл бериллий каби ишқор эритмалари билан осон реакцияга киришади ва амфотер хусусиятли бўлади. Кучли қиздирилган рух кислород атмосферада оқ-яшил рангли аланга ҳосил қилиб, рух оксид ZnO га айланади. Рух оксид ZnO оқ рангли зич бўлмаган кукун, сувда эримайди, кислота ва ишқорларда осон эрийди. 27
Рух гидроксид рухнинг турли тузларига ишқор таъсирида оқ рангли чўкма ҳолида ажралиб чиқади: ZnCl 2 + 2KOH = Zn (OH) 2 + 2KCl Ҳосил бўлган чўкма ортиқча миқдорда қўшилган ишқорда эриб, сувда эрийдиган синкатлар ҳосил қилади: Zn (OH) 2 + 2KOH = K 2 ZnО 2 + 2H 2 О Бу модда эритмада гидроксобирикмалар {Zn(OH) 4 } ҳолида бўлади, эритмадан уни Na 2 {Zn(OH 4 } ва Ba 2 {Zn(OH) 6 } ҳолида ажратиб олинган. Бу жиҳатдан рух бериллий ва алюминийга ўхшаш. Рухнинг тузлари металлдан, оксидидан ва тузларидан тегишли кислоталар таъсирида олинади. Тузлари эритмада гидролизланади. Галогенидлари орасидан рух фториди ZnF 2 сувда жуда ёмон эрийди. Уйга вазифа: Қуйидаги масалаларни ечинг. -масала. 27 г кристалл ҳолдаги содадан 0% ли Na 2 CО 3 эритмасини олиш учун неча грамм сув қўшиш керак? 2-масала. Натрий карбонат билан натрий гидрокарбонатнинг 4,6 гр аралашмаси масса ўзгармай қолгунча қиздирилди. Натижада 3,7 гр қаттиқ қолдиқ олинди. Дастлабки аралашмадаги натрий карбонатнинг масса улушини аниқланг. 0) Тақвим-мавзу режадаги 40-дарс-«Ёнаки гуруҳ металлари- қалай, қўрғошин, хром, марганецнинг Даврий системада жойлашган ўрни, атом тузилиши, табиатда тарқалиши, олиниши ва айрим бирикмалари» бўйича маълумотлар амалдаги дарсликнинг «Цис ва транс тузилишни ёзиб тушунтириш» тушунчалари учун ажратилган соат ҳисобидан ташкил этилади. Дарсликнинг 8-бетидаги «Цис ва транс тузилишни ёзиб тушунтириш» мавзуси асосидаги тушунчалар ўрта махсус касб-ҳунар таълими ўқув дастурига ўтказилганлиги сабабли ўрганилмайди. Тақвиммавзу режадаги 40-дарсда қуйидаги материаллардан фойдаланиш тавсия этилади: 28
40-дарс. Ёнаки гуруҳ металлари- қалай, қўрғошин, хром, марганецнинг Даврий системада жойлашган ўрни, атом тузилиши, табиатда тарқалиши, олиниши ва айрим бирикмалари. Қалай одамзодга қадимдан маълум. Унинг мис билан ҳосил қилган қотишмаси бронза кенг тарқалган. Уни қалайтошдан кўмир билан қайтариб олиш осон. Эркин ҳолдаги қалай оқ кумушсимон ялтироқ юмшоқ металл бўлиб, яхши яссиланади, чўзилади ва ундан жуда юпқа қоғозсимон маҳсулот тайёрлаш мумкин. Ҳавода бу металл оксидланмайди, лекин суюқланиш температурасига қадар қиздирилганда SnО 2 га айланади. Сув билан реакцияга киришмайди. Суюлтирилган хлорид ва сулфат кислоталар унга жуда секин таъсир этади, чунки бу металл иштирокида водороднинг ўта кучланиши катта аҳамиятга эга. Хлорид кислотанинг концентрланган эритмаси қалайни SnCl 2 гача, концентрланган сульфат кислота эса уни Sn(СО 4 ) 2 гача оксидлайди: Sn + 2HCl = SnCl 2 + H 2 Sn + 4H 2 SО 4 =Snu(SО 4 ) 2 + 2СО 2 + 4H 2 О Қалай бирикмаларида оксидланиш даражаси +2 ва +4 бўлган ҳолатларда учрайди. Қалай (II) оксид ва қалай (II) гидроксид. Қалай (II) тузларига ишқорий металл гидроксиди (оз миқдорда) ёки карбонати таъсир эттирилганида сувда ёмон эрийдиган оқ чўкма Сu(ОH) 2 хосил бўлади: SnCl 2 + 2КОH = 2КCl + Sn(ОH) 2. Қўрғошин. Бу металл галенит (қўрғошин ялтироғи) ПбС дан олинади. Бу руда кислородли шароитда куйдирилади ва кокс иштирокида қайтарилади: PbS + О 2 = PbО + SО 2 Pb О + C =Pb + CО Тоза янги қирқилган қўрғошиннинг юзаси кулранг кўкиш тусли, ялтироқ бўлади, лекин ҳаво кислороди таъсирида тез хиралашиб қолади. Бу металл юмшоқ бўлиб, уни пичоқ билан кесиш мумкин. Иссиқлик ва 29
электр токини ўтказиш хоссаси кумушникидан 0 марта кам. Қиздирилган қўрғошин кислород, олтингугурт ва галогенлар билан бирикади ва тегишли бирикмалар ҳосил қилади. Тоза сув қўрғошинга таъсир қилмаса ҳам, ҳаво кислороди иштирокида оксидлаб, Pb(ОH) 2 ни ҳосил қилади: 2Pb + О 2 + 2H 2 О =2Pb(ОH) 2 Таркибида гидрокарбонатлар ва сулфатлар бўлган қаттиқ сув қўрғошин юзасида юпқа, лекин қаттиқ қўрғошин сулфат ва асосли карбонат тузларини ҳосил қилиб, уни коррозияланишидан сақлайди. Қўрғошин нитрат ва сирка кислотада яхши эрийди, лекин металл юзасида сувда эримайдиган PbSО 4 ва PbCl 2 ҳосил бўлиши туфайли H 2 SО 4 ва HCl да эримайди. Концсентрланган ва қиздирилган сульфат кислотада эрувчан нордон туз ҳосил қилади: Pb + 2H 2 SО 4 = Pb(HSО 4 ) 2 + H 2 Уйга вазифа: Қуйидаги ўзгаришларни амалга ошириш зарур бўлган реакция тенгламаларини ёзинг. + O + Mg + HCl + O 2 SiO а) A B C 2 + O + A + CuO + NaOH 2 2 б) A B C B C Na2CO3 ) Тақвим-мавзу режадаги 46-дарс-«Тўйинмаган углеводородларнинг ишлатилиш соҳалари ва аҳамияти» мавзусини мустаҳкамлашга бўйича қўшимча маълумотлар амалдаги дарсликнинг «Альдегидларнинг кимёвий хоссалари (полимерланиш, поликонденсатланиш) реакция тенгламалари» мавзуси учун ажратилган соат ҳисобидан ташкил этилади. Дарсликнинг 43-бетидаги «Альдегидларнинг кимёвий хоссалари (полимерланиш, поликонденсатланиш) реакция тенгламалари» мавзуси асосидаги тушунчалар ўрта махсус касб-ҳунар таълими ўқув дастурига ўтказилганлиги сабабли ўрганилмайди. Тақвим-мавзу режадаги 46-дарсда қуйидаги материаллардан фойдаланиш тавсия этилади: 46-дарс. Тўйинмаган углеводородларнинг ишлатилиш соҳалари мавзусини мустаҳкамлашга бўйича қўшимча маълумотлар. Тўйинмаган углеводородларнинг вакили этиленнинг энг муҳим ишлатилиш соҳалари унинг қўшбоғи бор жойида бириктириб олиш 30
реакцияларига киришишига асосланган. Этилен хлор билан ўзаро бирикиб этилен хлорид яъни, 2-дихлорэтан олинади. Дихлорэтан учувчан, қийин алангаланувчан суюқлик-органик моддаларни яхши эритувчи бўлганлиги сабабли смолаларни эритишда, тўқимачилик матереалларини тозалашда жуда кўп ишлатилади. Этилен помидор, нок, қовун, лимон каби меваларнинг пишишини тезлаштирувчи ажойиб хусусиятга эга. Хомроқ пайтида йиғиб олинган меваларни яхши сақлаш мақсадида ёпиқ омборлар ҳавосига жуда оз миқдорда этилен аралаштирилса мевалар яхши сақланади. Этил хлорид суюқ ҳолга осон ўтадиган газ бўлганлиги учун унинг озгинаси қўлга томизилса, суюқлик тез буғланиб кетади ва қўлнинг шу жойи қаттиқ совийди. Унинг бу хусусияти туфайли медицинада енгил операцияларда операция қилинадиган жойнинг сезувчанлигини камайтиришда фойларнилади. Уйга вазифа: Қуйидаги ўзгаришларни амалга ошириш зарур бўлган реакция тенгламаларини ёзинг. t H 2O + D + D + HCl A B C A E A CaCl + 3 2 + Na2CO + HCl A D 3
Кимё фанида ўқув дастури асосидаги ТАҚВИМ-МАВЗУ РЕЖА 7-СИНФ (хафтасига 2 соатдан жами 68 соат) Т.р Мавзулар Со ат Кимё фанининг предмети ва вазифалари. Уни Фан сифатида шаклланиш тарихи Сана 2 Ўзбекистондаги кимёгар олимларнинг кимё фанига қўшган ҳиссалари 3 Модда ва унинг хоссалари 4 -амалий машғулот. Кимё хонасида жиҳозлар ва реактивлар билан ишлашда хавфсизлаик қоидаларига риоя қилиш. 5 2-амалий машғулот. Лаборатория жиҳозлари билан ишлаш. Аланганинг тузилишини ўрганиш 6 Атом-молекуляр таълимот. Кимёвий элемент, кимёвий белги. 7 Атомрнинг нисбий ва абсолют массаси. Атом ва молекулалар уюушмаси. Молекуляр ва номолекуляр тузилишли моддалар. 8 -назорат иши 9 Атом ва молекулалар уюшмаси. Молекуляр ва номолекуляр тузилишли моддалар 0 Соф модда ва аралашмалар 3-амалий машғулот.ифлосланган ош тузини тозалаш 2 Оддий ва мураккаб моддалар 3 Модданинг агрегат ҳолати 4 Кимёвий формула ва ундан келиб чиқадиган хулосалар. Валентлик. Индекслар ҳақида тушунча. 5 Молекулаларнинг ўлчами, нисбий ва абсолют массаси. Мол 32
ва моляр масса. Авогадро доимийси Моддаларнинг хоссалари: физик ва кимёвий ўзгаришлар 6 2- назорат иши. 7 Физик ва кимёвий ўзгаришлар 8 Кимёвий реакцияларнинг бориш шартлари.кимёвий реакция тенгламалари. Коэффициент 9 Таркибнинг доимийлик қонуни. 20 Массанинг сақланиш қонуни. 2 Эквивалентлик қонуни. 22 Авогадро қонуни. Моляр ҳажм 23 Кимёвий реакция турлари. 24 3- назорат иши 25 Кимёнинг асосий тушунчалари бобига доир масалалар ечиш. 26 Кислороднинг кимёвий элемент. Унинг кимёвий белгиси, атом массаси, табиатда тарқалиши, физик хоссалари, аллотропик шакл ўзгаришлари. 27 Кислород-оддий мода. Унинг олиниши. 28 Кислороднинг кимёвий хоссалари, биологик аҳамияти ва ишлатилиши. 29 Кислороднинг табиатда айланиши, ҳавонинг таркиби Хавони ифлосланишдан саклаш 30 Модданинг ёниши.ёнишнинг бошланиши ва ёнғиннинг олдини олиш чоралари 3 4-амалий машғулот. Кислород олиш ва унинг хоссалари билан танишиш 32 4- назорат иши 33 Водороднинг кимёвий белгиси, атом массаси, табиатда тарқалиши 33
34 Водароднинг олиниши.водород оддий модда. Водороднинг физик кимёвий хоссалари 35 Водороднинг ишлатилиши 36 Сув мураккаб модда, унинг таркиби, моляр массаси Сувнинг физикавий ва кимёвий хоссалари 37 Сувнинг табиатда тарқалиши,аҳамияти,ишлатилиши 38 Сув ҳавзаларини ифлосланишдан сақлаш чоралари 39 Сув энг яхши эритувчи.эрувчанлик 40 Эритмалар ва уларнинг концентрацияси ҳақида тушунча 4 Эритмада эриган модданинг масса улуши,моляр ва нормал консентрсияси 42 5- назорат иши 43 5-амалий машғулот. Эритмалар тайёрлаш 44 Утилганлар юзасидан машклар бажариш 45 Металлар ва металлмаслар Мураккаб моддаларнинг тоифаланиши 46 Оксидларнинг таркиби,тузилиши, номланиши Оксидларнинг тоифаланиши 47 Оксидларнинг олиниши ва хоссалари 48 Энг муҳим оксидларнинг ишлатилиши 49 Асосларнинг тузилиши,таркиби ва номланиши Асосларнинг тоифаланиши 50 Асосларнинг олиниши ва хоссалари 5 Энг муҳим асосларнинг ишлатилиши 52 6-амалий машғулот. Тупроқнинг сувли эритмасида ишқор борлигини аниқлаш 34
53 6- назорат иши 54 Кислоталарнинг таркиби,тузилиши, номланиши ва тоифаланиши 55 Кислоталарнинг олиниши ва хоссалари 56 7-амалий машғулот. CuО ва Fе 2 О 3 билан сульфат кислота орасидаги реакцияларни ўтказиш 57 Энг муҳим кислоталарни ишлатилиши 58 Тузларнинг таркиби, тузилиши, номланиши 59 Тузларнинг тоифаланиши 60 Тузларни олиниши ва хоссалари 6 Энг муҳим тузларнинг ишлатилиши 62 7- назорат иши 63 Бобга доир тестлар, масалалар ечиш 64 Оксид, асос, кислота ва туз орасидаги генетик боғланиш 65 8-амалий машғулот.тажрибавий масалалар ечиш 66 Масалалар ечиш 67 8- назорат иши 68 Кимёвий ишлаб чиқаришга саёҳат 35
КИМЁ ФАНИДАН 8-СИНФ УЧУН ТАКВИМ - МАВЗУИЙ РЕЖА (хафтасига 2 соатдан, жами 68 соат) Т.р Мавзулар Со ат Дастлабки кимёвий тушунча ва қонунлар. Кимёвий формула, валентлик Сана 2 Дастлабки кимёвий тушунча ва қонунлар. Мол-модда миқдори, Авогадро қонуни, газларнинг зичлиги ва нисбий зичлиги, эквивалентлар қонуни. 3 Анорганик бирикмаларнинг асосий синфлари. 4 Ноорганик моддаларнинг энг муҳим синфлари орасида генетик боғланиш. 5 Кимёвий элементларнинг дастлабки тоифаланиши. 6 Кимёвий элементларнинг табиий оилалари. 7 Кимёвий элементлар даврий қонуни. 8 -назорат иши 9 Атом ядро таркиби. 0 Изотоплар.Изобарлар. Атом электрон қаватларининг тузилиши. 2 Энергетик поғоначалар. 3 Электронларнинг энергетик поғоначаларда тақсимланиши. 4 Кимёвий элементлар даврий системаси. 5 Кичик даврдаги элементларнинг атом тузулиши. 6 Катта давр элементларнинг атом тузулиши. 7 Элементларни даврий жадвалдаги ўрнига ва атом тузулишига қараб тавсифлаш. Даврий қонуннинг аҳамияти. 8 2-назорат иши 36
9 Ядро реакциялари 20 Даврий қонун ва даврий жадвалб атом тузилиши буйича масалалар ечиш 2 Кинёвий боғланиш. Кимёвий элементларнинг нисбий электроманфийлиги 22. Кимёвий боғланиш турлари. Ковалент боғланиш. 23. Донор-аксертор боғланиш. 24. Ион боғланиш. 25 3-назорат иши 26 Элементларнинг оксидланиш даражаси. 27 Оксидланиш-қайтарилиш реакциялари. 28 Оксидланиш-қайтарилиш реакциялари тенгламаларини тузиш. 29 Оксидланиш-қайтарилиш реакцияларига оид масалалар ечиш 30 4-назорат иши 3 Электролитлар ва ноэлектролитлар. 32 Электролитик диссоцияланиш назарияси. 33 Кислоталар, ишқорлар ва тузларнинг диссоцияланиши. 34 Кучли ва кучсиз электролитлар. Диссоцияланишнинг даражаси. 35 Ион алмашиниш реакциялари. 36 Электролитик диссоцияланиш назариясига доир масала ва машклар бажариш 37 Тузларнинг гидролизи. 38 Тузлар гидролизини турли хил омилларга боглиқолиги. 37