1 8 ο ΓΕΛ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΜΑΘΗΜΑ: ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ, ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ, Γ ΤΑΞΗ Υπεύθυνη καθηγήτρια: Δέσποινα Παπαστάθη, ΠΕ02 Κωνσταντίνου Καβάφη «Ο Δαρείος» ΘΕΜΑ 1 ο : Ο Κ. Καβάφης διακρίνει τα ποιήματά του σε τρεις περιοχές: τα ιστορικά, τα φιλοσοφικά διδακτικά και τα ερωτικά ή αισθησιακά ή ηδονικά. Σε ποια από τις τρεις περιοχές μπορείτε να εντάξετε το εξεταζόμενο ποίημα; Να αποδείξετε την απάντησή σας με στοιχεία της μορφής και του περιεχομένου του ποιήματος. (Μόρια 15) Ο Κ. Καβάφης διακρίνει τα ποιήματά του σε τρεις περιοχές που ωστόσο δεν έχουν σαφή όρια μεταξύ τους: τα ιστορικά, που το θέμα τους πηγάζει από την ιστορία (στηρίζεται σε πραγματικά ή πλαστά ιστορικά γεγονότα), τα φιλοσοφικά διδακτικά, που στόχος τους είναι να διδάξουν στον αναγνώστη στάση και φιλοσοφία ζωής απέναντι στα μεγάλα και μικρά ερωτήματα της καθημερινότητάς μας, και τα ερωτικά, που διακρίνονται από έναν διάφανο, πηγαίο και έντονο ερωτισμό, ένα πάθος, μια λαγνεία για τον έρωτα τόσο στη χορεία του πνεύματος όσο και της ύλης. Το ποίημα «Ο Δαρείος» έχει φιλοσοφικό διδακτικό χαρακτήρα με ένα θέμα που ωστόσο πηγάζει από την αγαπημένη για τον ποιητή μας ανεξάντλητη πηγή της ιστορίας. Έχει μάλιστα ειπωθεί πως το ποίημα αυτό είναι ένα «ποίημα μέσα στο ποίημα». Ο ιστορικός του πυρήνας γίνεται άμεσα εμφανής από το περιεχόμενό του: Η σκηνή του ποιήματος και ο κεντρικός ήρωας ο ποιητής Φερνάζης (περσικό όνομα), πρόσωπο φανταστικό, τοποθετούνται μάλλον στο 74 π.χ. Ο Φερνάζης γράφει ένα επικό ποίημα που θα επιδώσει στον απόλυτο μονάρχη Μιθριδάτη με σκοπό να κερδίσει την εύνοιά του και να διαφοροποιηθεί από τους ομότεχνούς του. Το ποίημα έχει τίτλο «Ο Δαρείος» και είναι αφιερωμένο στον ομώνυμο Πέρση βασιλιά (521-486 π.χ.), που είναι πρόγονος του νυν βασιλιά. Ωστόσο ο ήρωας της ιστορίας μας βιώνει ένα βαθύ δίλημμα: πως θα αποδώσει τον τρόπο με τον οποίο ο Δαρείος πήρε την εξουσία, ως «υπεροψίαν και μέθην» (γεγονός πραγματικό) ή «σαν κατανόησι της ματαιότητας των μεγαλείων» (ως αποτέλεσμα της προσπάθειάς του να εξωραΐσει την ιστορική αλήθεια για να κερδίσει την εύνοια του μονάρχη). Όπως και να χει το πράγμα, βλέπουμε πως ο Καβάφης για άλλη μια φορά στράφηκε στην Ιστορία για να βρει έκφραση η πηγή του προβληματισμού του. Άλλωστε δεν είναι τυχαίο το γεγονός πως έχει χαρακτηριστεί ως «ποιητής αναγνώστης» και η ποίησή του ως «ποίηση της βιβλιοθήκης». Επίσης ο φιλοσοφικός διδακτικός χαρακτήρας του ποιήματος είναι έκδηλος στον έντονα αφηγηματικό χαρακτήρα του ποιήματος, στην παρουσία του πρωτοπρόσωπου αφηγητή, στοιχεία που καθιστούν το ποίημα οικείο στον αναγνώστη. Προσδίδουν ένα ύφος κουβεντιαστό, έντονα πεζολογικό, ικανό να διδάξει στον επίδοξο αναγνώστη τη στάση που πρέπει να τηρούν οι ποιητές αλλά και οι απλοί καθημερινοί άνθρωποι απέναντι στην ιστορική πραγματικότητα, ειδικά σε περίοδο πολέμου.
2 ΘΕΜΑ 2 ο : Δύο από τα βασικότερα χαρακτηριστικά της ποίησης του Καβάφη είναι η ειρωνεία και ο ρεαλισμός. Πως λειτουργούν τα στοιχεία αυτά στο ποίημα «Ο Δαρείος»; Να δώσετε χαρακτηριστικά παραδείγματα της κλιμάκωσής τους μέσα στο ποίημα. Η ειρωνεία αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικότερα ειδοποιά στοιχεία του ποιητή Καβάφη, στοιχείο ικανό να τον διακρίνει από τους ομότεχνούς του. Γίνεται αμέσως φανερό πως η στάση του Καβάφη απέναντι στο ποιητικό του είδωλο είναι ειρωνική. Ο Καβάφης ειρωνεύεται τον οππορτουνιστή Φερνάζη, τον ποιητικό ήρωα που τόσο εύκολα μετατρέπει την αρχική φιλομιθριδατική του στάση σε αντιμιθριδατική μετά την έναρξη του πολέμου με τους Ρωμαίους και ενόψει της πιθανής επικράτησής τους. Η ειρωνεία τονίζεται με τη χρήση λόγιων λέξεων και εκφράσεων καθ όλη την έκταση του ποιήματος και κορυφώνεται κάθε φορά στο τέλος της εκάστοτε στροφής. Βλέπουμε για παράδειγμα τον Καβάφη να τοποθετεί τον ήρωά του σε βαθιά σκέψη σχετικά με το πώς θα αποδώσει τελικώς της ιστορική αλήθεια της ανάληψης του θρόνου από τον Δαρείο: «Βαθέως σκέπτεται το πράγμα ο ποιητής». Επίσης ο προβληματισμός «Μέσα σε πόλεμο φαντάσου, ελληνικά ποιήματα», εκτός από το μέγα θέμα της καλλιτεχνικής συνείδησης σε περίοδο πολέμου που θέτει, αποτελεί ειρωνεία προς τον ωφελιμιστή ποιητή Φερνάζη. Ωστόσο ο ήρωας δεν πτοείται από την αναποδιά της τύχης καθώς ο πόλεμος δε σημαίνει ματαίωση αλλά απλώς αναβολή των σχεδίων του: «Τι αναβολή, τι αναβολή στα σχέδιά του». Και εκεί που πάμε να τον συμπαθήσουμε καθώς φαίνεται να εκδηλώνει μια κάπως πατριωτική διάθεση με την αγωνία που διατυπώνει για το μέλλον της πατρίδας του, η επίκληση για βοήθεια του Φερνάζη προς τους Θεούς τους μεγάλους, τους προστάτες της Ασίας, έρχεται να επιβεβαιώσει για άλλη μια φορά την ειρωνική στάση του Καβάφη απέναντι στον ποιητικό ήρωα που αν και μιλά με μεγαλοστομία και απύθμενη ρητορεία, δεν είναι τίποτε άλλο όλα αυτά από κενολογίες και φληναφήματα. Κοιτώντας τώρα προσεκτικότερα τον προβληματισμό του Καβάφη διαπιστώνουμε εύκολα τον ρεαλισμό του ποιητή. Το δίλημμα του Φερνάζη αποτελεί ένα μείζον καλλιτεχνικό ζήτημα, καθώς εγείρει το θέμα της θέσης της ποίησης μέσα στην ιστορική πραγματικότητα ιδίως σε περίοδο πολέμου. Το δίλημμα αυτό και μόνο είναι στοιχείο ρεαλισμού, καθώς αποδίδει τη σύγχρονη προς τον δημιουργό εποχή. Ας μην ξεχνάμε πως ο Καβάφης γράφει το ποίημα μέσα σε πόλεμο, το Μάιο του 1917, σε μια εποχή που ο άλλοτε βασιλικός Καβάφης περνάει στο αντίπαλο στρατόπεδο, στους βενιζελικούς και μάλιστα παίρνει προβιβασμό και αύξηση μισθού από τους άγγλους συμμάχους τους. Ο Καβάφης λοιπόν μέσα από τη μορφή του Φερνάζη αντικατοπτρίζει τους δικούς του αλλά και διαχρονικούς προβληματισμούς για τη στάση απέναντι στην εκάστοτε εξουσία και πολιτική επικαιρότητα. Βέβαια στοιχείο ρεαλισμού αποτελεί και η ρηχή ρητορεία του Φερνάζη, το λογύδριο του για την τύχη της πατρίδας του, που μας θυμίζει τους λόγους των περιβόητων πνευματικών ηγετών μας κάθε φορά που βρισκόμαστε σε περίοδο ή αναμονή πολέμου, σε μια κρίσιμη εθνική στιγμή. Μεγάλα κούφια λόγια, χωρίς αντίκρισμα και χωρίς ουσία. Όλα αυτά τονίζονται από τον αφηγηματικό, πεζολογικό τόνο του ποιήματος, που καταδεικνύουν με φανταιζί θα λέγαμε- τρόπο τόσο την ειρωνεία όσο και τον ρεαλισμό του μεγάλου δημιουργού.
3 ΘΕΜΑ 3 ο : Έχει διατυπωθεί η άποψη πως «ο ποιητής Φερνάζης είναι ένα από τα πολλά φανταστικά πρόσωπα είτε και προσωπεία του Καβάφη, των οποίων το δράμα γίνεται πειστικό, όχι απλώς επειδή είναι ζυμωμένα με την κοσμική εμπειρία του δημιουργού τους, αλλά και γιατί είναι τοποθετημένα στα πλαίσια της ιστορικής δυνατότητας», (Γ.Π. Σαββίδης). Να αποδείξετε την ισχύ της άποψης με βάση τη μελέτη του ποιήματος «Ο Δαρείος». Ο ποιητής Φερνάζης αποτελεί ένα από τα πολλά πρόσωπα ή προσωπεία του ποιητή Καβάφη, μέσω των οποίων ο τελευταίος εκφράζει τον πολυσχιδή προβληματισμό του πάνω σε ποικίλα θέματα του επιστητού. Ο Καβάφης ταυτίζεται ψυχολογικά αλλά και κυριολεκτικά με το ποιητικό του είδωλο. Παρατηρούμε αρχικά πως ο προβληματισμός τους είναι κοινός: η κρίση της καλλιτεχνικής συνείδησης, η θέση της ποίησης μέσα σε μια ταραγμένη από τον πόλεμο ιστορική συγκυρία. Επίσης γράφουν και οι δύο ελληνικά ποιήματα, αν και ο Φερνάζης είναι περσικής καταγωγής. Το όνομα και των δύο δημιουργών, αληθινού και φανταστικού, είναι περσικής καταγωγής (ο ίδιος ο Καβάφης υποστηρίζει πως το όνομά του είναι περσικό). Ο τίτλος των έργων τους κοινός: «Ο Δαρείος». Ο Καβάφης αντί να τιτλοφορήσει το ποίημά του «Ο Φερνάζης», αφού σε τελική ανάλυση σ αυτόν αναφέρεται, το ονομάζει «Ο Δαρείος», ακριβώς για να πετύχει την πολυπόθητη ταύτισή του με το ποιητικό του είδωλο. Όλα αυτά όμως είναι δυνατά γιατί είναι τοποθετημένα στα πλαίσια της «ιστορικής δυνατότητας», σύμφωνα με έκφραση του ίδιου του Καβάφη. Το ιστορικό πλαίσιο, ο ευδιάκριτος ρεαλισμός του ποιήματος, οι αντιστοιχίες της εποχής του φανταστικού Φερνάζη μ αυτήν του αληθινού Καβάφη, επιβεβαιώνουν την ταύτιση των δύο αυτών μορφών. Τέλος αξίζει να σημειώσουμε την άποψη του καθηγητή Γ. Βελουδή (Γ. Βελουδής, «Μέσα σε πόλεμο φαντάσου, ελληνικά ποιήματα», Η κρίση της καλλιτεχνικής συνείδησης. Προτάσεις (δεκαπέντε γραμματολογικές δοκιμές), Κέδρος, 1981) σχετικά με την ταύτιση των δύο αυτών μορφών: «Η φωνητική ομοιότητα του ονόματος του φανταστικού ποιητή Φερνάζη με τ όνομα του πραγματικού- γιου του Μιθριδάτη Φαρνάκη έχει ήδη επισημανθεί. Στην πραγματικότητα πρόκειται για φωνητικές παραλλαγές του ίδιου ονόματος. Επιπλέον, η προδοσία του ποιητή Φερνάζη απέναντι στον κύριό του αντιστοιχεί στην προδοσία του γιου Φαρνάκη απέναντι στον πατέρα του. Πρόθεσή μου είναι να δείξω ότι πίσω απ αυτό το όνομα κρύβεται ο ίδιος ο Καβάφης, και για το σκοπό αυτό είμαι αναγκασμένος να προσφύγω σε μια τυπογραφική απόδοση της τεχνικής αυτής της απόκρυψης: φαρνακης καβαφης Και για να μη νομίσει ο καχύποπτος αναγνώστης μου ότι η απόκρυψη αυτή δεν αποτελεί τεχνική του Καβάφη αλλά τέχνασμα του Βελουδή, υποδεικνύω μια παρόμοια απόκρυψη / ταύτιση του Καβάφη μ ένα άλλο ποιητικό του είδωλο («Για τον Αμμόνη, που πέθανε 29 ετών, στα 610») ραφαηλ καβαφης»
4 ΘΕΜΑ 4 ο : Να σχολιάσετε σε δύο παραγράφους 100-120 λέξεων η καθεμιά τους ακόλουθους στίχους του ποιήματος: «Και να ταν μόνο αναβολή, πάλι καλά. Αλλά να δούμε αν έχουμε κι ασφάλεια στην Αμισό. Δεν είναι πολιτεία εκτάκτως οχυρή. Είναι φρικτότατοι εχθροί οι Ρωμαίοι. Μπορούμε να τα βγάλουμε μ αυτούς, οι Καππαδόκες; Γένεται ποτέ; Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνες; Θεοί μεγάλοι, της Ασίας προστάται, βοηθήστε μας.» (Μόρια 25) Στους στίχους αυτούς ο αναγνώστης μπορεί να παρακολουθήσει τον προβληματισμό με μορφή πατριωτικού ντελίριου, του Φερνάζη για την τύχη της πατρίδας του. Ο ποιητικός ήρωας μέσα στη δίνη της ταραχής του για την αναβολή των πολυπόθητων σχεδίων του για ανάδειξη και απόκτηση εξουσίας, φαίνεται να θυμάται και την πατρίδα του. Άραγε είναι ασφαλής η Αμισός; Μήπως δεν είναι ικανοποιητικά οχυρωμένη; Οι Ρωμαίοι είναι φρικτότατοι εχθροί. Είναι δυνατόν να τα βγάλουν πέρα μαζί τους οι Καππαδόκες; Το ντελίριο ολοκληρώνεται με την προσφυγή στους μεγάλους θεούς της Ασίας που θα αναλάβουν το δύσκολο έργο της προστασίας της δύστυχης πατρίδας του ποιητή. Η όποια συμπάθεια νιώσει ο αναγνώστης για τον πατριώτη Φερνάζη μειώνεται έντεχνα από τη σκληρή ειρωνική στάση του Καβάφη απέναντί του. Ο προβληματισμός του Φερνάζη είναι επιφανειακός. Η πληθώρα των λόγιων εκφράσεων, οι απανωτές ρητορικές ερωτήσεις, η επίκληση στους άγνωστους και απρόσωπους θεούς της Ασίας τονίζουν την ειρωνεία του Καβάφη προς το πρόσωπο του «πατριδολάτρη» Φερνάζη. Πίσω όμως από την ειρωνεία αυτή, φαίνεται η αποδοκιμασία του δημιουργού προς όλους εκείνους τους πνευματικούς οδηγούς του ταλαίπωρου ελληνικού έθνους και κάθε έθνους που σε κρίσιμες ιστορικές περιόδους, ειδικά πολεμικές, μιλούν με μεγαλοστομία και απύθμενη ρητορεία, χωρίς να προσφέρουν την παραμικρή βοήθεια στην πατρίδα και το λαό που τους έχει ανάγκη και εναποθέτοντας όλες τις ελπίδες τους σε μια ανώτερη μεταφυσική δύναμη. (Σχόλιο, εκτός απάντησης: Άλλωστε δεν το βλέπουμε αυτό να γίνεται ακόμα και σήμερα, καθημερινά, σε μεγάλα εθνικά μας ζητήματα; Μεγάλα λόγια, κούφιες κουβέντες και το αποτέλεσμα: εθνική καταστροφή και μαρασμός.) ΘΕΜΑ 5 ο : Ο κυριότερος ίσως προβληματισμός που θέτει ο Καβάφης στο ποίημά του «Ο Δαρείος» είναι η διατύπωση ενός θεμελιακού καλλιτεχνικού διλήμματος, της κρίσης της καλλιτεχνικής συνείδησης («Μέσα σε πόλεμο- φαντάσου, ελληνικά ποιήματα»). Να συγκρίνετε τη στάση του Καβάφη απέναντι στο δίλημμα αυτό όπως αυτή διαφαίνεται από το εξεταζόμενο ποίημα, μ αυτή του Μίλτου Σαχτούρη στο ποίημα «Ο στρατιώτης ποιητής» και να λάβετε υπόψη σας και τη θέση του Μπρεχτ: «Και στα μαύρα τα χρόνια/ και τότε θα τραγουδάμε;/ Και τότε θα τραγουδάμε,/ Για τα μαύρα τα χρόνια».
5 Κείμενο αδίδακτο: Μίλτου Σαχτούρη «Ο στρατιώτης ποιητής» Δεν έχω γράψει ποιήματα μέσα σε κρότους μέσα σε κρότους κύλησε η ζωή μου Τη μιαν ημέρα έτρεμα την άλλην ανατρίχιαζα μέσα στο φόβο μέσα στο φόβο πέρασε η ζωή μου Δεν έχω γράψει ποιήματα δεν έχω γράψει ποιήματα μόνο σταυρούς σε μνήματα καρφώνω Ο Καβάφης στο ποίημα «Ο Δαρείος» διατυπώνει το θεμελιώδες δίλημμα της κρίσης της καλλιτεχνικής συνείδησης. Ποια πρέπει να είναι η θέση της ποίησης μέσα σε μια ιστορική πραγματικότητα που ταλανίζεται από τη λαίλαπα του πολέμου; Ο Καβάφης με ισχυρή δόση σαρκασμού ειρωνεύεται τον ποιητικό ήρωα για τα σχέδιά του: «Μέσα σε πόλεμο φαντάσου, ελληνικά ποιήματα». Ωστόσο η τελική απόφαση του Φερνάζη να αποδώσει την ιστορική αλήθεια για το πώς ο Δαρείος πήρε την εξουσία, έστω και εάν γίνεται υπό το κράτος των επικείμενων αλλαγών στο πολιτικό σκηνικό, φανερώνουν τη θέση του Καβάφη απέναντι στο μείζον αυτό ζήτημα. Η ποίηση δεν μπορεί να είναι άμοιρη των πολιτικών εξελίξεων, της περιρρέουσας ιστορικής συγκυρίας. Το θέμα δεν είναι καινούργιο και σίγουρα δεν είναι ο Καβάφης ο μόνος που έχει προβληματιστεί πάνω σ αυτό. Ο Σαχτούρης στο ποίημά του «Ο στρατιώτης ποιητής», δηλώνει ότι «δεν έχει γράψει ποιήματα» εξαιτίας της πολεμικής κατάστασης που λαμβάνει χώρα γύρω του. Το μόνο που κάνει είναι «να καρφώνει σταυρούς σε μνήματα». Η ιδιότητα του στρατιώτη υπερισχύει φαινομενικά σε σχέση μ αυτήν του ποιητή. Ωστόσο μας το δηλώνει αυτό μέσω ενός ποιήματος. Ο προβληματισμός συνεχής και ασταμάτητος. Ποια είναι η θέση της ποίησης μέσα σε καιρό πολέμου; Την απάντηση θα τη δώσει ο Μπρεχτ: «Και στα μαύρα τα χρόνια/ και τότε θα τραγουδάμε;/ Και τότε θα τραγουδάμε,/ Για τα μαύρα τα χρόνια». Ο ποιητής θα τραγουδά, θα γράφει ποιήματα και στη διάρκεια των μαύρων χρόνων, στον πόλεμο, στις δυσκολίες, στις αντίξοες πολιτικές συνθήκες. Το κυριότερο όμως είναι πως ο ποιητής δεν θα γράφει απλώς ποιήματα στους δύσκολους καιρούς, αλλά το έργο του θα μιλά για τα χρόνια αυτά αφήνοντας ιερή παρακαταθήκη στους μεταγενεστέρους.