ФИЛОСОФИЙН НЭР ТОМЬЁОНЫ ТОВЧ ТОЛЬ 1
МОНГОЛ УЛСЫН ШИНЖЛЭХ УХААНЫ АКАДЕМИЙН ФИЛОСОФИ, СОЦИОЛОГИ, ЭРХ ЗҮЙН ХҮРЭЭЛЭН М.ЗОЛЗАЯА С.СОЁЛМАА ФИЛОСОФИЙН НЭР ТОМЬЁОНЫ ТОВЧ ТОЛЬ (МОНГОЛ- АНГЛИ- ОРОС) УЛААНБААТАР 2012 2
3
DDC 100.014`03 З-649 ФСЭЗХ- ийн 40 жилийн ойд зориулав.. «Философийн нэр томьёоны товч толь (монгол-англи-орос)»-д өрнө, дорнын философийн түгээмэл хэрэглэгддэг 2000 орчим нэр томьёог багтааж, зарим үгийн гарвалыг авч үзсэн болно. Энэхүү толийг Иргэний нийгмийн төлөвшлийн улс төр, эрх зүй, философийн асуудал суурь судалгааны сэдэвт ажлын хүрээнд бичиж, ФСЭЗХ-ийн Эрдмийн зөвлөлөөр хэлэлцүүлэн сайшааснаар хэвлүүлэв. РЕДАКТОР: Ж.Амарсанаа Д.Дашпүрэв Я.Долгоржав МОНГОЛ БИЧГЭЭР ХӨРВҮҮЛСЭН: Б.Амгалан Ө.Отгонцэрэн Цаасны хэмжээ: А 5 Хэвлэлийн хуудас: 12,39 Хэвлэх үйлдвэр: Арилдал Философи, социологи, эрх зүйн хүрээлэн М.Золзаяа, С.Соёлмаа ISBN 978-99962-890-8-8 4
АГУУЛГА Өмнөх үг... Цагаан толгой... Товчилсон үгсийн жагсаалт... Монгол-англи-орос... Хавсралт: Философийн зарим бүтээл... Ном зүй... 5
ӨМНӨХ ҮГ Манай улсад 1990-ээд оноос хойш философийн сургалт, судалгааны агуулга шинэчлэгдэж, эрдэмтэн судлаачид олон арван бүтээлийг эх хэлнээ орчуулан нийтийн хүртээл болгоод байна. Гэвч философи болон бусад шинжлэх ухааны бүтээлд философийн нэр томьёо, ойлголтыг янз бүрээр оноох, тайлбарлах, орчуулах явдал нэлээд гарах боллоо. Зарим тохиолдолд олон улсад нэгэнт хэвшиж тогтсон нэр томьёог илтэд өөр утга, агуулгаар тайлбарлах явдал байна. Философийн хэлэлцүүлэгт шашин, урлаг, математик, физик, сэтгэл судлал зэрэг шинжлэх ухааны нэр томьёо ч өргөн хэрэглэгдэх бөгөөд амьдрал, ертөнцийн бараг юм бүхэн л философийн сэдэв болдог. Энэ утгаар философийн нэр томьёоны тусгайлсан толь байх нь зохистой эсэх талаар маргалдах нь ч бий. Гэвч философийн нэр томьёог зөв зохистой хэрэглэх нь бусад шинжлэх ухааны нэр томьёо жигдрэн цэгцрэхэд төдийгүй философийн талаарх үнэлэмжид эергээр нөлөөлөх нь дамжиггүй. Иймээс бид танин мэдэхүй, арга зүйн ач холбогдлоос гадна өмнө хэвлэгдсэн нэр томьёоны толиуд ховордсоныг бодолцон 2000 шахам ойлголт, нэр томьёог багтаасан энэхүү «Философийн нэр томьёоны товч толь (монгол-англи-орос)»-ийг чадан ядан эмхлэн хэвлүүлж байна. Нэгэнт шинжлэх ухаан нь өөрөө мэдлэгийг бүтээх, системчлэх, шалгаж нотлох үйл ажиллагаа учир нэр томьёо нь бүрэн цэгцэрсэн шинжлэх ухааны салбар гэж үгүй, бидний эл өчүүхэн толь бол дуслын төдий санаа өгөхүйц л юм. Францын философич Жиль Делез, Феликс Гваттари нар философи бол концепцийг бүтээх, бэлтгэх, тодруулах урлаг юм хэмээн тодорхойлсон байдаг. Людвиг Витгенштейн философи хэлэн тоглоомын дүрмүүдтэй ажиллаж байдаг, философийн үйл ажиллагаа нь хэлэн хэлбэр дэх амьдралыг задлан шинжлэхүй юм гэжээ. Орчин үеийн Оросын философич В.В.Бибихин «Философийн хэл» хэмээх номондоо Философи нь үгээр тоглодоггүй, харин концепцийг дэвшүүлж, бүтээж, ойлголтыг тодорхойлдог. Мэргэжлийн философиос салах уу, эсвэл эх 6
хэлээсээ салах уу гэсэн хоёр муу зүйлээс бид арай дөхмийг нь сонгодог. Концепцийг бүтээх үйл явцад хэлний тохиолдлын бус, харин бат бөх хэлхээ холбоо нь бидэнд ололт болдог... гэсэн байна. Г.Г.Гадамер нэгэнтээ Философи бол үгийн эрэлд хатаж, шаналсан оюун ухаан гэжээ. Ингэхээр философийн нэр томьёогоор оролдоно гэдэг амаргүй, нарийн чимхлүүр ажил болох нь нэн тодорхой. Философичид ойлголт, концепцтой ажилладаг учраас нэр томьёо бүрийг орчуулах боломжгүй гэж олонх нь үздэг байхад, нөгөө хэсэг нь аль болох эх хэлнээ дүйлгэн орчуулах нь зүйтэй гэж үздэг. Философи нь универсаль мэдлэг, ойлголтон сэтгэлгээ учраас ихэнх нэр томьёог нь нэг хоёрхон үгээр оноон орчуулахад бэрхшээлтэй. Ер нь шинжлэх ухааны нэр томьёог заавал эх хэлнээ орчуулсан эсэхэд биш, харин эмпирик болон онолын түвшинд зөв утга, байршлаар хэрэглэж, оновчтой тайлбарлаж байгаа нь чухал юм. Гагцхүү бид нэр томьёог зөв оноон эргэцүүлж, мэтгэлцэхийг хичээж, түүний утгын хувьслыг зөв таних нь илүү шинжлэх ухаанч байх бололцоог бүрдүүлэх бизээ. Энэхүү тольд араб, грек, латин, санскрит, пали, хятад, франц хэлнээс гаралтай нэр томьёо нилээд орсон нь философийн өөрийн нь онцлогтой холбоотой юм. Ялангуяа дорно дахины философид түгээмэл хэрэглэгддэг болон орчин үеийн философийн нэр томьёог холбогдох ном бүтээлээс бололцооны хэрээр сонгож оруулснаараа өмнөх толиудаас ялгарах болов уу. Бид Оросын Шинжлэх ухааны академийн Философийн хүрээлэнгээс эрхлэн хэвлүүлсэн «Новая философская энциклопедия» (электрон хувилбар 2011), «The Oxford Dictionary of Philosophy» (second edition revised, Oxford University press, 2005) зэрэг бүтээлийн агуулгыг үндэс болголоо. Философийн салбар бүрийн нэр томьёог нэг тольд бүрэн хамруулах боломж хомс юм. Философид өргөн хэрэглэдэг нэр томьёог дан ганц нэрийн утгаар бус ойлголт, ухагдахууны хүрээнд нь авч үзэхийг хичээсэн болно. Мөн уншигчдад тус нэмэр болохсон болов уу гэж, нэр томьёог монгол бичгээр хөрвүүлэн, зарим тайлбар зүүж, философийн зарим бүтээлийн нэрийг орчуулан хавсаргав. Эндүү ташаа зүйл гарах аваас уншигч Танаас хүлцэл өчмү. Манай ахмад үеийн эрдэмтдийн бүтээлүүд, тухайлбал, академич Г.Лувсанцэрэн, Б.Самбуу нарын 1985 онд Улсын нэр томьёоны комиссын мэдээ 7
126-128-д хэвлүүлсэн <<Философийн ухааны орос, монгол нэр томьёо>>, 1990 онд орос хэлнээс орчуулсан <<Философийн толь>>-ийн хавсралт дахь 417 оросмонгол нэр томьёо, олон эх зохиолын орчуулга зэрэг нь бидний залуу оюунд ихээхэн тус дэм болсныг тэмдэглэхэд таатай байна. Энэхүү толийг бүтээхийг санаачилж, биднийг амаргүй ажилд чиглүүлсэн Философи, социологи, эрх зүйн хүрээлэнгийн захирал, академич Ж.Амарсанаа, сэтгэл харамгүй хянаж зөвлөсөн БНХАУ-ын Үндэсний орчуулгын товчооны орчуулагч Бао Шэн, Шандун мужийн Нефтийн Их сургуулийн профессор Т.Цогжилт, профессор Я.Долгоржав, Д.Дашпүрэв, А.Жамбал, ХААИС-ийн багш, доктор (Ph.D) Ч.Баярчимэг, М.Оюунчимэг, толь зүйн талаас нягталсан ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан доктор (Ph.D) Г.Гэрэлмаа, доктор (Ph.D) Д.Наранцэцэг нарт гүн талархал илэрхийлье. Зохиогчид 8
КИРИЛ ҮСГИЙН ЦАГААН ТОЛГОЙ Аа Бб Вв Гг Дд Ее Жж Зз Ии Йй Кк Лл Мм Нн Оо Пп Рр Сс Тт Уу Фф Хх Цц Чч Шш Щщ Ъъ Ыы Ьь Ээ Юю Яя THE ENGLISH ALPHABET Аа Bb Cc Dd Ее Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Мm Nn Оо Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Ww Xx Yy Zz 9
Товчилсон үгсийн жагсаалт aн. -англи хэл eng. -english aнгл. -английский язык букв. -буквально гер. -герман хэл, германский язык ger. -germany гр. -грек хэл кит. -китайский язык лат. -латин хэл, латинский язык lat. -latin lit. -literally санс. -санскрит хэл san. -sanskrit санскр. -санскритский язык jap. -japanese тө. -төвд хэл tib. -tibetan тиб. -тибетский язык түр. -түрэг хэл тур. -турецкий язык үгч. -үгчилвэл xят. -хятад хэл фр. -франц хэл, французский язык fr. -french 10
А Абдукц [гр. apagoge] abduction [greek. apagoge] абдукция 1 [греч. apagoge] Абсурд, утга учиргүй absurd абсурд Абхава [санс. abhāva -ахуй бус] abhava [san. abhāva - non existence] абхава [санскр. abhāva небытие] Абхихита-анвая [санс. ābhihitānvaya -өгүүлбэр дэх үгийн утгын тухай сургаал] abhihita-anvaya- [san. ābhihitānvaya -teaching means of word in sentence] абхихита-анвая [санскр. ābhihitānvaya - учение о смысле слов в предложении] Абхидхарм [санс. abhidharma -билиг ухааны сургаал, илт ном] abhidharma [san. abhidharma- doctrine of intelligence] абхидхарма [санскр. abhidharma- учение о интеллекте] Авангард [фр. avant-garde -тэргүүлэх бүлэг] avant-garde [fr. avant-garde -leading group, pioneers] авангард [фр. avant-garde- передовой отряд] Аваява [санс. avayava -хэсэг] avayava [san. part, member of syllogism] аваява [санскр. avayava -часть] 1 Таамаглалыг батлах танин мэдэхүйн үйл явц. Ч.Пирс /1839-1914/ индукц, дедукцтэй шууд холбож үзжээ. Тэрээр судлаачид оршин буй хязгааргүй олон таамаглалаас сонгож аваад абдукцийн инстинкт хийдэг, ингэхгүйгээр шинжлэх ухаан хөгжих боломжгүй гэж үзсэн. Иймээс шинжлэх ухааны арга зүйд 1/ абдукцийн буюу үнэмшилтэй тайлбар бүхий таамаглалыг батлах ажлыг гүйцэтгэх, 2/ индукцийн буюу дэвшүүлсэн таамаглалыг туршлагаар шалгах ажлын гүйцэтгэл, 3/ дедукцийн буюу таамаглалыг батласнаар үр дүн гаргах гэсэн харилцан үйлдлийг ойлгох ёстой. Пирсийн абдукцийн санааг D-олон баримт, H-дэвшүүлсэн олон таамаглал, H- нь D-г тайлбарлахуй юм гэж томьёолдог. Аваявин [санс. avayavin- бүхэл] avayavin [san. avayavin- whole, total (syllogism] аваявин [санскр. avayavin целое] Августинч үзэл Аugustianism Августианство Аверроизм Аverroism Аверроизм 2 Авеста - зороастр шашны судар аvesta -sacred writings of zoraostrianism авеста - священная книга зороастризма Авидья [санc. avidyā - мунхаг] avidya [san. avidyā - ignorance] авидья [санкср. avidyā - отсутствие знания] Аврал salvation спасение Автарк [гр. αὐτάρκεια < autarkeia - өөртөө сэтгэл ханамжтай] аutarky [greek. αὐτάρκεια < autarkeia -selfsufficiency] автаркия 3 [греч. αὐτάρκεια < autarkeia - самоудовлетворение] Автоном, өөрөө засаглах эрх [гр.αὐτός < autos өөрөө, νόμος < nomos-хууль] ба гетероном [гр.ἕτερος < heteros- бусдын хууль] аutonomy [greek. αὐτός < autos -oneself, personally νόμος < nomos -law independence] heteronomy [greek. ἕτερος < heteros -other`s law] автономия [греч. αὐτός < autos -сам и νόμος< nomos - закон] и гетерономия [греч. ἕτερος < heteros - иной; инозаконие] Авторитари бие хүн authoritative personality 2 XII зууны Арабын философич Аверроэсийн /1126-1198/ үзэл баримтлалаас эхтэй философи, теологийн чиглэл юм. 3 Аливаа амьтны үйлдэл нь өөрийгөө хамгаалах эрмэлзлээс үүддэг. Ёс суртахууны хэм хэмжээ, хуулийг дагаж өөрөө өөртөө сэтгэл ханамжтай байх нь сайн үйл гэсэн үзэл санааг илэрхийлдэг. 11
авторитарная личность Авторитари шашин authority religion авторитарная религия Авторитаризм [лат. auctoritas -эрх мэдэл, нөлөө] аuthoritarianism [lat. auctoritas -power, influence] авторитаризм [лат. auctoritas- власть, влияние] Авторитет, эрх мэдэл authority авторитет Агапе [гр. ἀγάπη < agape хайр, ἀγαπάω < agapēv- хайраа илчлэх, ханамжтай байх] аgape [greek. ἀγάπη < agape love, ἀγαπάω < agapēv - to love tenderly, satisfied] агапе [греч. ἀγάπη< agape любовь ἀγαπάω < agapēv оказывать любовь, довольствоваться] Агатон [гр. сайн үйл] аgathon [greek. the good] агатон 4 [греч. добро] Агийн ном (тарнийн ном) book of Tantra книга тантра Агностицизм [гр. ἄγνωστος < agnōstos танин мэдэгдэшгүй] agnosticism [greek. ἄγνωστος < agnōstos unknowning] агностицизм [греч. ἄγνωστος < agnōstos непознаваемый] Агшин moment момент Адвайта [санс. аdvaita- хоёрдмол бус] аdvaita [san. advaita- nonduality] адвайта [санскр. advaita- не-двойственности] Адилсал [лат. identificus-адилтгах] identification [lat. identificus-identifying] идентификация[лат.identificus-отождествлять] 4 Аристотелийн /МЭӨ 384-322/ философийн нэр томьёо. Адилслын философи philosophy of identity философия тождества Адилслын хууль law of identity закон тождества Адилтгал analogy тождество Адилтгалын хийсвэрлэл abstract of identification абстракция отождествления Адришта [санс. adrsta -харагдахгүй, танигдахгүй, ажиглагдахгүй] аdrsta [san. adrsta unseen, unobserved, irresistible] адришта [санскр. adrsta невидимое, ненаблюдаемое, невоспринимаемое] Адхарм [санс. adharma - ном үгүй] аdharma [san. adharma -non dharma] адхарма [санскр. adharma - не-дхарма] Аетологи [гр.aiti-учир шалтгаан λογίαlogia-үг, судлал; αἰτιολογία- шалтгаан судлал] aetiology [greek.aiti-cause λογία-logia; αἰτιολογία- the study of causation] аетология [греч.aiti-каузальность λόγος-logiaнаука; αἰτιολογία-наука о причине] Ажива [санс. ā -үгүй jiva амьдралын хэв маяг, оршихуйн арга зам] аjiva [san. ā -non jiva- livelihood, means of existence] адживика 5 [санскр. ā -не jiva образ жизни, способ существования] Ажиглалтын өгүүлбэр proposals for monitoring предложения наблюдения Ажиглалтын зарчим observability principle принцип наблюдаемости Ажиглагч observer наблюдатель Ажиглалт, судалгаа, шинжилгээ 5 Эртний Энэтхэгийн жайнизмийн нэр томьёо. 12