Αυτοτελής Διεύθυνση Πολιτικής Προστασίας ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ Θανάσης Δρόσος Γεωλόγος προϊστάμενος Αυτοτελούς Δ/νσης Πολ. Προστασίας Π.Ν.Αι. Οι νέες Τεχνολογίες στην υπηρεσία της Πολιτικής Προστασίας 28-30 Ιουνίου 2017
Οι Κυκλάδες ανήκουν στην Ευμεσογειακή ζώνη βλάστησης (Quercetalia ilicis ή ζώνη αείφυλλων σκληρόφυλλων) (Χριστοδουλάκης, Δ., 2016) και ειδικότερα στη υποζώνη Οleo-ceratonion, η οποία είναι η θερμότερη και ξηρότερη ζώνη της Ελλάδας. Στη ζώνη αυτή συναντάμε φρύγανα και αείφυλλους σκληρόφυλλους θάμνους. Τα αυτοφυή είδη των δασικών εκτάσεων των Κυκλάδων αλλά και τα πεύκα, χαρακτηρίζονται ως ενεργητικά πυρόφυτα, είναι εύφλεκτα είδη και εμφανίζουν χαμηλή αντοχή στις φλόγες και τις ακραίες θερμοκρασίες που αναπτύσσονται κατά τη διάρκεια μιας πυρκαγιάς.
Εικόνα 1. Τυπική βλάστηση στις Κυκλάδες, (Πλούσκα ν. Άνδρου).
Ο μηχανισμός αναπαραγωγής τους ενεργοποιείται αμέσως μετά την φωτιά και έχει σαν αποτέλεσμα την φυσική αναγέννηση της βλάστησης. Εκτός από το γεγονός ότι στις Κυκλάδες κυριαρχούν πυρόφυτα είδη, η ίδια η φυσιολογία των φυτών αυτών ευνοεί την εκδήλωση και τη διάδοση της πυρκαγιάς. Οι αείφυλλοι θάμνοι ανανεώνουν ένα μέρος των φύλλων τους ακόμη και το καλοκαίρι με αποτέλεσμα να διατηρείται συνεχώς ένα παχύ στρώμα καύσιμης ύλης στο έδαφος. Στον φυλλόταπητα αυτό πρέπει να συνυπολογιστεί και η νεκρή βιομάζα των ετήσιων ποωδών φυτών και των φρύγανων. Επιπλέον οι θάμνοι περιέχουν αιθέρια έλαια και αρωματικές ουσίες κατά κανόνα εύφλεκτες.
Το σημαντικότερο γεγονός για την πρόκληση πυρκαγιών είναι η συσσώρευση της βιομάζας. Η συγκέντρωση καύσιμης ύλης και οι ακραίες συνθήκες θερμοκρασίας, υγρασίας και ανέμων, αποτελούν τις γενεσιουργές αιτίες για την εκδήλωση και μετάδοση της πυρκαγιάς και ταξινομούν τις δασικές εκτάσεις του νομού Κυκλάδων σε αυτές της υψηλής ευφλεκτικότητας. Το γεγονός αυτό έχει προκληθεί από τη μείωση του πληθυσμού στην ύπαιθρο, τη μείωση χρήσης της δασικής βιομάζας για θέρμανση και μαγείρεμα, την εγκατάλειψη ή τη μη εντατική καλλιέργεια πολλών αγροτικών καλλιεργειών, τη μείωση της κτηνοτροφίας και τη φθίνουσα διαχείριση των δασών (Ξανθόπουλος, Γ., 2009).
Οι πυρκαγιές μπορεί να οφείλονται τόσο σε φυσικά αίτια, (κυρίως κεραυνούς), όσο και στην ανθρώπινη δραστηριότητα. Οι πυρκαγιές που οφείλονται σε ανθρωπογενείς αιτίες μπορεί να είναι τυχαία συμβάντα, είτε συμβάντα από αμέλεια ή εμπρησμό. Η πιθανότητα να εξαπλωθούν και να εξελιχθούν σε καταστροφικές πυρκαγιές, είναι πάντα μεγάλη, όμως για να βελτιωθεί ο σχεδιασμός της πρόληψης πρέπει να εξεταστεί εάν οι πιθανότατες εκδήλωσης είναι ίδιες για όλες τις κατηγορίες. Επιπλέον εάν επικρατούν σε μια περιοχή ακραίες-δυσμενείς συνθήκες (δυνατοί άνεμοι, υψηλές θερμοκρασίες) η πιθανότητα αυτή αυξάνεται κατακόρυφα. Η Νάξος, η Πάρος, η Άνδρος, η Μήλος, η Σίφνος, η Αμοργός, η Κέα, έχουν μεγαλύτερης έκτασης δασικές εκτάσεις ενώ αντίθετα στη Μύκονο ή τη Σαντορίνη, απουσιάζουν εντελώς δασοσκεπείς εκτάσεις.
Η γεωγραφική ασυνέχεια που χαρακτηρίζει το σύνολο της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου και το πλήθος των νησιών (23 κατοικημένα νησιά στις Κυκλάδες και 19 στα Δωδεκάνησα) αποτελεί ένα ιδιαίτερα σημαντικό παράγοντα καθώς πιο συγκεκριμένα παρατηρείται: δυσκολία άμεσης επικοινωνίας μεταξύ των νησιών που αποτελούν την περιφέρεια. μειωμένα δρομολόγια των πλοίων, ιδιαίτερα τους χειμερινούς μήνες και γενικότερα η έλλειψη καθημερινής σύνδεσης του διοικητικού κέντρου (Σύρος) με τα υπόλοιπα νησιά. Αποτέλεσμα των παραπάνω, είναι η δημιουργία ειδικών συνθηκών για τις οποίες θα πρέπει να λαμβάνεται ιδιαίτερη πρόβλεψη, πολύ δε περισσότερο στη διαχείριση έκτακτων αναγκών.
Οι συνέπειες των παραπάνω εμφανίζονται ανάγλυφα κατά την εκδήλωση ενός καταστροφικού γεγονότος, όπου η αντιμετώπισή του επηρεάζεται στα παρακάτω σημεία: Στην επικοινωνία του κέντρου-έδρας με τις υπηρεσίες του κάθε νησιού. Στο συντονισμό των υπηρεσιών των νησιών με τις κεντρικές υπηρεσίες. Στην αποστολή βοήθειας από την έδρα, επί τόπου στις περιοχές που έχουν πληγεί. Το πρόβλημα εντείνεται από την υποστελέχωση των υπηρεσιών τόσο της περιφέρειας όσο και των νησιωτικών δήμων (ιδιαίτερα στα μικρά νησιά, που τα συνδράμει τεχνικά η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου).
Πυροσβεστικές δυνάμεις Κυκλάδων Πυροσβεστική Υπηρεσία Σύρου Π.Κ. Άνδρου, Π.Κ. Τήνου, Π.Κ. Νάξου, Π.Κ. Πάρου, Π.Κ. Θήρας Εθελοντικό Π.Κ. Κέας, Λοιπά νησιά: (Μύκονο, Κέα, Κύθνο, Ίο, Μήλο, Σέριφο, Σίφνο, Αμοργό) δέκα τρεις (13) πενταετείς και εποχικοί δασοπυροσβέστες. Π.Υ. Αεροδρομίου Θήρας Π.Υ. Αεροδρομίου Μυκόνου
Το UNISDR (United Nations Office for Disaster Risk Reduction) ορίζει ως επικινδυνότητα (hazard) ένα απειλητικό φαινόμενο, μια απειλητική ουσία, μια απειλητική ανθρώπινη δραστηριότητα ή κατάσταση που είναι δυνατόν να προκαλέσει απώλειες ζωών, τραυματισμούς ή άλλες επιπτώσεις στην υγεία, ζημιές στις περιουσίες, απώλειες στα μέσα διαβίωσης και στις υπηρεσίες, κοινωνική και οικονομική απορρύθμιση, ή/και περιβαλλοντικές βλάβες (Σαπουντζάκη Κ., Δανδουλάκη, Μ., 2015). Τα νησιά του Ν. Κυκλάδων ανάλογα με τον πληθυσμό, την έκταση, την δασική βλάστηση, την γεωργική, βιοτεχνική και τουριστική ανάπτυξή τους, κατατάσσονται στις παρακάτω κλάσεις επικινδυνότητας (Π.Υ. Ερμούπολης, 2016).
ΚΛΑΣΗ Ι (υψηλός κίνδυνος): Μήλος, Άνδρος, Κύθνος και Νάξος. Είναι τα νησιά με τις πλέον εκτεταμένες δασικές εκτάσεις με ιδιαίτερο οικολογικό ενδιαφέρον. Στη Μήλο ειδικά πρέπει να συνυπολογιστεί και το γεγονός της απουσίας οποιασδήποτε υποδομής αντιπυρικής προστασίας. ΚΛΑΣΗ ΙΙ (μέσος κίνδυνος): Σύρος, Πάρος, Ίος, Φολέγανδρος, Σίκινος, Ηρακλειά, Σχοινούσα, Δονούσα, Κουφονήσια, είτε λόγω δασοκάλυψης και ιστορικού πυρκαγιών είτε λόγω έλλειψης υποδομής αντιπυρικής προστασίας. ΚΛΑΣΗ ΙΙΙ (χαμηλός κίνδυνος): Τήνος, Κέα, Σίφνος, Αμοργός, Αντίπαρος, είναι νησιά με σημαντική δασοκάλυψη αλλά με λιγότερα περιστατικά κατά το παρελθόν κυρίως λόγω της πλήρους ανάπτυξης των προκατασταλτικών μέτρων. ΚΛΑΣΗ ΙV : Μύκονος, Σαντορίνη, Σέριφος, Ανάφη είναι νησιά χωρίς ή με ασήμαντη δασοκάλυψη άρα και χωρίς κίνδυνο δασικών πυρκαγιών.
Οι δασικές πυρκαγιές αποτελούν μια βασική απειλή για τα δασικά οικοσυστήματα των Κυκλάδων, ιδιαίτερα σε ορισμένα νησιά (Άνδρος, Νάξος). Εκτός από την βλάστηση επηρεάζεται και το έδαφος, καθώς αυξάνεται η πιθανότητα διάβρωσης. Οι επαναλαμβανόμενες πυρκαγιές ανά έτος στις ίδιες περιοχές, οι οποίες χαρακτηρίζονται από έντονες μορφολογικές κλίσεις, λόγω και των βροχοπτώσεων που ακολουθούν κατά τη φθινοπωρινή-χειμερινή περίοδο που είναι συνήθως έντονες, εντείνουν τη διάβρωση των εδαφών και αυξάνουν την πιθανότητα ερημοποίησης. Οι Αριανούτσου Μ., Καζάνης, Δ. (2012), σημειώνουν ότι οι συνεχόμενες αναταραχές εξ αιτίας πυρκαγιών αυξάνουν την ένταση της διάβρωσης καθώς μειώνεται η ταχύτητα αποκατάστασης της βλάστησης. H βόσκηση των καμένων δασικών εκτάσεων επηρεάζει επίσης τη φυσική αναγέννηση.
Παραθέτουμε στατιστικά στοιχεία (Π.Υ. Ερμούπολης) για τα έτη 2011-2016 που αφορούν το σύνολο των νησιών των Κυκλάδων. Έτος 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Κυκλάδες (στρεμ. συνολο) 6.333 28.209 27.252 14.950 3.192 20.982 Διαχωρίζοντας τις καμένες εκτάσεις της Άνδρου και της Νάξου από τα υπόλοιπα νησιά, έχουμε τον παρακάτω πίνακα: 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Νάξος (στρ.) 440,4 2.085,4 822,2 1.478 1.080 6.412 Άνδρος (στρ.) 4.339,4 11.885,2 4.968,7 8.001 1.865 3.430 Λοιπές Κυκλάδες (στρ.) 1.554 14239 21.463 5.471 246 11.140
Ο διαχωρισμός των καμένων εκτάσεις για την περίοδο 2011-2016 ανά κλάση επικινδυνότητας (στοιχεία Π.Υ. Ερμούπολης), δίνει τον παρακάτω πίνακα: 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Κυκλάδες (Σύνολο) (στρέματα) 6333 28209 27252 14950 3192 20982 Κλάση Ι (στρέματα) 5216 25695 5881 10034 2945 9853 Κλάση ΙΙ (στρέματα) 461 1690 1443 2466 208 7418 Κλάση ΙΙΙ (στρέματα) 266 467 346 1489 31 3193 Κλάση IV (στρέματα) 390 357 19582 961 8 518
30000 25000 20000 15000 Κυκλάδες 10000 5000 0 2011 2012 2013 2014 2015 2016
30000 25000 20000 15000 Λοιπές Κυκλάδες Ανδρος Νάξος 10000 5000 0 2011 2012 2013 2014 2015 2016
30000 25000 20000 15000 Κυκλάδες Κλάση Ι Κλάση ΙΙ Κλάση ΙΙΙ 10000 Κλάση IV 5000 0 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Από τη σύγκριση των τριών διαγραμμάτων παρατηρούμε: α) Σημαντικές καμένες εκτάσεις εκτός από δύο περιόδους (2011 και 2015) με μεγάλη μείωση. β) Οι τάσεις στις τέσσερις κλάσεις ακολουθούν την τάση του συνολικού αριθμού πυρκαγιών, με εξαίρεση το 2013 λόγω των μεγάλων πυρκαγιών σε Σέριφο και Ανάφη (Κλάση ΙV), που πρόκειται για μεμονωμένα περιστατικά. γ) Οι τάσεις στα δύο νησιά μεγάλης επικινδυνότητας (Άνδρος και Νάξος) ακολουθεί τη γενική τάση με εξαίρεση το 2013, λόγω των πυρκαγιών σε Σέριφο και Ανάφη.
Παρατηρούμε λοιπόν ότι κάθε χρόνο έχουμε σημαντικές καμένες εκτάσεις (κυρίως σε Άνδρο και Νάξο), ενώ στα υπόλοιπα νησιά δεν εμφανίζεται συνεχής επανάληψη του φαινομένου. Τα στοιχεία που έχουμε στη διάθεση μας δείχνουν ότι πρόκειται κυρίως για πυρκαγιές με σκοπό τη δημιουργία βοσκότοπων, οι οποίες εκδηλώνονται και μετά το τέλος της αντιπυρικής περιόδου (31/10 κάθε έτους). Παρατηρούμε επίσης πυρκαγιές που προκαλούνται από αμέλεια (καύση χόρτων, θερμικές εργασίες, κάπνισμα μελισσιών). Αν και η βλάστηση αποτελείται κυρίως από φρύγανα και αείφυλλους σκληρόφυλλους θάμνους (χαμηλή βλάστηση) εκδηλώνεται μεγάλος αριθμός πυρκαγιών με σημαντικές καμένες εκτάσεις.
Εικόνα 5. Πυρκαγιά, Σύρος 25-10-2016
Εικόνα 6. Πυρκαγιά, Άνδρος, Ζένιος, 26-3-2017 (Φωτο: ΣΕΔΑ)
Εικόνα 7. Πυρκαγιά, Άνδρος, Φελός, 26-3-2017 (Φωτο: ΣΕΔΑ)
Εικόνα 8. Πυρκαγιά, Νάξος, Κωμιακή, 8-11-2016
Η ΚΥΑ 1791/74062/2-07/2015 (Φ.Ε.Κ. 1468/Β/2015), δίνει ιδιαίτερη προσοχή στην αποφυγή ενεργειών που επηρεάζουν την καλή γεωργική και περιβαλλοντική κατάσταση των βοσκοτόπων και στη συμμόρφωση των γεωργών στις Κανονιστικές Απαιτήσεις Διαχείρισης για το Περιβάλλον (ΚΑΔ). Ο ελεγκτικός μηχανισμός (ΟΠΕΚΕΠΕ) έχει τη δυνατότητα για την επιβολή κυρώσεων σε περιπτώσεις μη συμμόρφωσης με τις παραπάνω προϋποθέσεις. Ο Ν. 4056/2012 (Φ.Ε.Κ. 52/Α/2012) στο άρθρο 17 8 προβλέπει τη συγκρότηση, με απόφαση του δημάρχου, τριμελούς επιτροπή παρακολούθησης ανεπιτήρητων παραγωγικών ζώων.
Η Π.Υ. διαθέτει πρόσβαση στο Μητρώο του ΟΠΕΚΕΠΕ και εντοπίζει από τις συντεταγμένες της αρχικής εστίας μιας πυρκαγιάς τον ιδιοκτήτη ή το χρήστη της συγκεκριμένης έκτασης. Για την αποφυγή εντοπισμού, παρατηρείται το φαινόμενο της καύσης γειτονικών εκτάσεων για τη δημιουργία βοσκοτόπων, για να αποφεύγεται ο σχετικός έλεγχος και η επιβολή κυρώσεων και η αφαίρεση των ενωτίων από τα ζώα. Παρατηρούμε ανεξέλεγκτη βόσκηση παραγωγικών ζώων εκτός των οριζόμενων στις απαιτούμενες δηλώσεις (ΟΠΕΚΕΠΕ) και μη σήμανσή με ενώτια. Η Επιτροπή αναθέτει σε ειδικά συνεργεία, την περισυλλογή τους, συμβάλλοντας με αυτό τον τρόπο στο περιορισμό των πυρκαγιών.
Οι συμβατικές πρακτικές (καύση, μετακίνηση σε μεγαλύτερα υψόμετρα) οδηγούν σε υπερβόσκηση και ανεξέλεγκτη βόσκηση με αποτέλεσμα την ερημοποίηση και τη διάβρωση εδαφών, καθώς τα αποτελέσματα τους είναι αμφίβολα. Η εφαρμογή της Οδηγίας της πολλαπλής συμμόρφωσης σε συνδυασμό με κατάλληλες πρακτικές βόσκησης και τη δημιουργία βοσκοτόπων στα ευαίσθητα οικοσυστήματα των Κυκλάδων θα συμβάλλει στη διατήρηση και αναβάθμιση τους (Πρόταση Προγράμματος ΕΣΠΑ, Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών για ν. Άνδρο) Περιλαμβάνει: Βόσκηση ελεγχόμενη χρονικά και χωρικά Τήρηση της βοσκοϊκανότητας Εμπλουτισμό της φυσικής (αυτοφυούς) βλάστησης με ενδημικά είδη των Κυκλάδων
Οι κοινές περιπολίες των εμπλεκόμενων υπηρεσιών (Πυροσβεστική, ΕΛ.ΑΣ) μαζί με τις Εθελοντικές Ομάδες Πολιτικής Προστασίας: παίζουν αποτρεπτικό ρόλο στην πρόκληση πυρκαγιών. συμβάλλουν στη μείωση του χρόνου πρώτης επέμβασης, γεγονός ιδιαίτερα σημαντικό στην αντιμετώπιση των συμβάντων, λόγω της νησιωτικότητας και των ειδικών κλιματικών συνθηκών (ισχυροί άνεμοι, υψηλές θερμοκρασίες, σχετική υγρασία). Οι δυνάμεις κάθε νησιού πρέπει να είναι σε θέση να αντιμετωπίζουν τα συμβάντα με ίδια μέσα τουλάχιστον για τις πρώτες 12 ώρες. Η πρόληψη είναι ιδιαίτερα σημαντική στις συγκεκριμένες συνθήκες, λόγω και της πιθανής καθυστέρησης για την μεταφορά εξειδικευμένου προσωπικού και την αποστολή βοήθειας.
Εικόνα 9. Πυρκαγιά Νάξος 9-11-2016 Εικόνα 10. Πυρκαγιά, Σύρος 25-10-2016
Η Δνση Πολιτικής Προστασίας Π.Ν.Αι. πριν έναρξη της αντιπυρικής περιόδου κάθε έτους, επισημαίνει (έγγραφο προς όλους τους εμπλεκόμενους τοπικούς φορείς) : την ανάγκη ενημέρωσης των αγροτών και των κτηνοτρόφων, για την αποφυγή ενεργειών πιθανής πρόκλησης πυρκαγιών κατά τη διάρκεια της αντιπυρικής περιόδου, λαμβάνοντας υπόψη την Οδηγία Πολλαπλής Συμμόρφωσης και την Κοινή Οδηγία Π.Ν.Αι./Δ.Π.Π.- Δ.Α.Ο.Κ., την αναγκαιότητα ενεργοποίησης των αγροτικών και μελισσοκομικών συλλόγων σε θέματα ενημέρωσης των μελών τους, επιτήρησης και έγκαιρης ειδοποίησης της Πυροσβεστικής Υπηρεσίας σε περίπτωση εκδήλωσης πυρκαγιάς.
τον ορισμό επιτροπών ανεπιτήρητων ζώων και βόσκησης (άρθρο 17 του ν. 4056/2012-ΦΕΚ 52/Α/2012 και άρθρα 3 1 και αρ. 4 1 του ν. 318/18-23/10/1969 (ΦΕΚ 212 Α ) όπως ισχύουν σήμερα). τη συγκρότηση οργανικών μονάδων πολιτικής προστασίας σε επίπεδο δήμων (άρθρο 97 θ του ν. 3852/2010). την άμεση σύγκληση των Σ.Τ.Ο. των Δήμων για την προετοιμασία της αντιπυρικής περιόδου και την έγκριση τοπικών σχεδίων αντιμετώπισης πυρκαγιών. τη λήψη μέτρων προστασίας και πρόληψης σε Χ.Α.Δ.Α. τη ρητή απαγόρευση καψίματος χόρτων και κάθε άλλης επικίνδυνης εργασίας στην ύπαιθρο για τη μείωση του κινδύνου εκδήλωσης πυρκαγιών. την κινητοποίηση των εθελοντικών ομάδων πολιτικής προστασίας για επιτήρηση.
Σας ευχαριστώ πολύ Αυτοτελής Διεύθυνση Πολιτικής Προστασίας