Αρχαίοι οικισμοί στις λίμνες της Ελλάδας Σκοπός της εργασίας μας είναι να ταξιδέψουμε νοητά στα αρχαία χρόνια, για να εξερευνήσουμε τους αρχαίους οικισμούς και πολιτισμούς που αναπτύχθηκαν γύρω από τις λίμνες της Ελλάδας. Σε πολλά μέρη της χώρας μας, όπως την Καστοριά, την Κρήτη, τη Θεσσαλία, την Αιτωλοακαρνανία και τις Σέρρες, βρίσκονται αρχαίοι οικισμοί που δίνουν μια πληθώρα πληροφοριών τόσο για τους συνήθειες και την καθημερινή ζωή των ανθρώπων που ζούσαν εκεί, όσο και για τα ήθη και τα έθιμα που είχαν δημιουργηθεί. Ας ρίξουμε, όμως, μια πιο προσεκτική ματιά στους οικισμούς αυτούς Ο λιμναίος προϊστορικός οικισμός του Δισπηλιού Ο αρχαίος αυτός οικισμός χρονολογείται γύρω στο 5500 π.χ., και τοποθετείται στη Δυτική Μακεδονία και συγκεκριμένα στη λίμνη της Καστοριάς, μια λίμνη γλυκού νερού της οποίας η έκταση υπολογίζεται στα 30 τ.χλμ. Νότιά της και μόλις 8 χιλιόμετρα από την πόλη της Καστοριάς βρίσκεται το χωριό Δισπηλιό, του οποίου την ιστορική αξία έφεραν στην επιφάνεια οι ανασκαφές του Α. Κεραμόπουλου το 1932. Ο λιμναίος προϊστορικός οικισμός αποκαλύφθηκε όταν η στάθμη της λίμνης άρχισε να υποχωρεί και σε συνδυασμό, μάλιστα, με τις ανασκαφές που προαναφέραμε ανακαλύφθηκε μεγάλος αριθμός λίθινων εργαλείων και κομμάτια αγγείων. Καθώς οι ανασκαφές συνεχίζονταν βρέθηκαν επιπλέον σκεύη, εργαλεία, πάσσαλοι, οστά και καρποί δέντρων. Έτσι, γνωστοποιήθηκε η ύπαρξη οργανωμένης ζωής, αφού ο νεολιθικός άνθρωπος φαίνεται να θεμελιώνει τον πολιτισμό της εποχής του, να αναζητά την τροφή του με εξοπλισμό που φτιάχνει με τα χέρια του, να χρησιμοποιεί ό, τι του παρέχεται από τη φύση, τόσο τη χλωρίδα όσο και τη πανίδα, για να επιβιώνει και να ικανοποιεί τις ανάγκες του. Οι οικισμοί είχαν συγκεκριμένη αρχιτεκτονική και ήταν σχεδιασμένοι ώστε να καλύπτουν τις ατομικές και κοινωνικές ανάγκες των μελών τους. Οι καλύβες που έφτιαχναν ήταν κυκλικές και ορθογώνιες και τις στήριζαν σε ειδικές εξέδρες από ξύλινους πασσάλους. Σύμφωνα με επιστημονικές εκτιμήσεις στον οικισμό ζούσαν τρεις χιλιάδες άτομα. Τα μέλη του οικισμού είχαν οργάνωση και πειθαρχία, μάζευαν την τροφή τους, εξέτρεφαν κατοικίδια, ψάρευαν και κατασκεύαζαν εργαλεία και είδη καθημερινής χρήσης. Οι κάτοικοι του οικισμού γνώριζαν γραφή η οποία σύμφωνα με τους επιστήμονες αποτελούσε μια πρώιμη μορφή της γραμμικής Α. Εκτός από γραφή, οι κάτοικοι του οικισμού έπαιζαν και μουσική. Η ενασχόλησή τους με τη μουσική αποδεικνύεται από το γεγονός ότι οι αρχαιολόγοι αποκάλυψαν στον αρχαίο οικισμό φλογέρες από κόκκαλα πουλιών, που αποτελούν από τα παλαιότερα μουσικά όργανα που έχουν αναγνωρισθεί στον ευρωπαϊκό πληθυσμό. Από το 2000 στην περιοχή λειτουργεί υπαίθριο μουσείο, στους χώρους του οποίου έχει οργανωθεί μια πιστή αναπαράσταση του λιμναίου οικισμού. Για το σκελετό των καλυβών χρησιμοποιήθηκαν κορμοί δένδρων, για τους τοίχους κλαδιά και σχοινί ενώ από την λάσπη της λίμνης δημιουργήθηκε ο σοβάς κάθε καλύβας που την στέγη της σκεπάζουν άχυρα. Οι επισκέπτες της προϊστορικής εγκατάστασης στο Δισπηλιό βλέπουν σήμερα ανακατασκευασμένες οικίες, καθώς και είδη οικοσκευής και επίπλωσης (εικόνα 1).
Εικόνα 1. Αναπαράσταση του νεολιθικού χωριού από εξειδικευμένους επιστήμονες του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Μέσα στις κατοικίες αυτού του ξεχωριστού οικισμού, υπάρχουν αντικείμενα καθημερινής χρήσης, πιστά αντίγραφα των ευρημάτων που ανακαλύφθηκαν κατά τη διάρκεια των ανασκαφών (εικόνα 2).
Εικόνα 2. Πιστά αντίγραφα οικοσυσκευών του ανακατασκευασμένου οικισμού στο Δισπηλιό Τα αυθεντικά ανασκαφικά ευρήματα εκτίθενται στο κτίριο του μουσείου που βρίσκεται μέσα στο χωριό Δισπηλιό (εικόνα 3). Εικόνα 3. Ανασκαφικά ευρήματα του αρχαίου οικισμού Δισπηλιού
Λίμνη Κούρνα Στην επαρχία Αποκορώνου του νομού Χανίων και στους πρόποδες του όρους Δαφνομαδάρα υπήρχε στην αρχαιότητα ένας οικισμός με την ονομασία Κόριον, όπως αναφέρει ο Στέφανος Βυζάντιος: «Κόριον τόπος εν Κρήτη από κόρης τίνος». Ο αρχαίος εκείνος οικισμός είναι το σημερινό χωριό Κουρνάς. Ο Κουρνάς είναι από τα παλαιότερα χωριά της Κρήτης και σε αυτόν βρίσκεται η λίμνη Κούρνα. Δεν είναι εξακριβωμένο αν η λίμνη πήρε το όνομά της από το χωριό Κουρνάς ή το χωριό πήρε το όνομά του από αυτήν. Το αρχαίο πάντως όνομα της λίμνης ήταν Κορησία και υπήρχε εδώ το ιερό της «Κορησίας Αθηνάς» όπως αναφέρει ο Στέφανος Βυζάντιος στις αρχές του 6ου μ.χ. αιώνα. «Κόριον, τόπος εν Κρήτη, από Κόρης τινός και λίμνη Κορησία και Αθηνάς ιερόν Κορησίας». Αναφέρεται επίσης ότι στην αρχαιότητα υπήρχε ιερό αφιερωμένο «εις Ίππον και Κόρην», το Ιπποκόριον ή Ιπποκορώνιον και από αυτό προήλθε η ονομασία της πόλης Ιπποκορώνιον. Από την ονομασία αυτής της πόλης προήλθε και η ονομασία της επαρχίας Αποκορώνου και λέγεται ότι επειδή έβοσκαν εδώ τα άλογα του βασιλιά, δηλαδή της κορώνας, όταν ρωτούσαν κάποιον από πού έρχεται απαντούσε: «Ιπποκορώνου» και κατά παράφραση Αποκορώνου. Εικόνα 4. Η λίμνη Κούρνα στο νομό Χανίων Για τον αρχαίο παραλίμνιο οικισμό της Κούρνας δεν υπάρχουν επιστημονικές πληροφορίες και ευρήματα ανασκαφών. Ωστόσο η λίμνη είναι πλούσια σε θρύλους και φανταστικές ιστορίες διαδεδομένες μέχρι τις μέρες μας. Ένας από αυτούς τους θρύλους θέλουν μια όμορφη κοπέλα να χάνεται στη λίμνη απογοητευμένη από την κακή συμπεριφορά του πατέρα της, ενώ ένας άλλος θρύλος υποστηρίζει ότι η λίμνη δημιουργήθηκε όταν ο θεός αποφάσισε να βουλιάξει ένα ολόκληρο χωριό από τη βροχή, γιατί είχε παραδοθεί στην αμαρτία. Σύμφωνα με αυτήν την ιστορία από τη νεροποντή που οδήγησε στο σχηματισμό της λίμνης σώθηκε μόνο η κόρη του ιερέα του χωριού, που εμφανίζεται μέχρι σήμερα σαν οπτασία να κάθεται πάνω στο βράχο και να χτενίζει τα μαλλιά της.
Ακόμα και σήμερα για τη λίμνη Κούρνα υπάρχει μια τοπική δοξασία σύμφωνα με την οποία η λίμνη δεν έχει πυθμένα. Αυτή η δοξασία έχει επικρατήσει γιατί στην επιφάνειά της σχηματίζονται γαλάζιοι ομόκεντροι κύκλοι που της δίνουν μια εξωπραγματική διάσταση. Σύμφωνα δε με τους κατοίκους της περιοχής, η λίμνη έχει ηλεκτρομαγνητικά πεδία και για το λόγο αυτό ασκεί θετικές ή αρνητικές επιδράσεις στους επισκέπτες της. Λίμνη Κάρλα Η λίμνη Κάρλα στην αρχαιότητα ήταν γνωστή ως Βοιβηίς και εκτεινόταν στην ευρύτερη πεδιάδα της ανατολικής Θεσσαλίας, μεταξύ Μαγνησίας και Λάρισας. Δημιουργήθηκε πριν από 500.000 χρόνια μετά την αποστράγγιση του θεσσαλικού χώρου που ήταν ολόκληρος μια λίμνη. Η ακτογραμμή της δεν ήταν σταθερή ενώ το περίγραμμά της ανάλογα με τον όγκο των βροχοπτώσεων. Το 2000 ξεκίνησαν ανασκαφές στην αποξηραμένη λίμνη Κάρλα της Θεσσαλίας και μετά από δεκατρία χρόνια προσπάθειας, ανακαλύφθηκε από τους επιστήμονες αρχαιολόγους μία σειρά από παραλίμνιους οικισμούς από την 7η χιλιετία π.χ. μέχρι τα ελληνιστικά και βυζαντινά χρόνια (εικόνα 5). Εικόνα 5. Δείγμα αρχαίου οικισμού στη λίμνη Κάρλα Γύρω από τη λίμνη ζούσαν αγρότες και ψαράδες και οι περισσότεροι οικισμοί βρέθηκαν κατά μήκος των αρχαίων συλλεκτήρων που μάζευαν τα νερά από τους λόφους και τα διοχέτευαν σε αυτήν. Το σίγουρο είναι ότι υπήρχε ζωή γύρω από τη λίμνη τουλάχιστον από την Αρχαιότερη και Μέση Νεολιθική εποχή, όπως δείχνει ένας οικισμός που βρέθηκε στη θέση «Θερμοκήπια» πολύ καλά διατηρημένος, σύγχρονος του Σέσκλου. Ο οικισμός αυτός, που χρονολογείται την 7 η και την 6 η χιλιετία π.χ.) καταλαμβάνει μια μεγάλη έκταση στα βορειοανατολικά της λίμνης. Κατά την περίοδο των ανασκαφών ανακαλύφθηκαν πολυάριθμα αγγεία ιδιαίτερης αισθητικής και τεχνοτροπίας (εικόνα 6,7).
Εικόνα 6. Ευρήματα ανασκαφών από τη λίμνη Κάρλα Εικόνα 7. Αγγείο που βρέθηκε στις ανασκαφές των αρχαίων οικισμών στη λίμνη Κάρλα
Στις μέρες μας έχουν αρχίσει έργα ανάπλασης της λίμνης Κάρλας, διότι κατάλαβαν ότι το κακό που προκάλεσαν με την αποξήρανσή της το 1954, στη γύρω περιοχή, είναι κατά πολύ μεγαλύτερο από τα οφέλη που αποκόμισαν οι κάτοικοι. Επιπλέον, οι αρχαιολόγοι προσπαθούν να δημιουργηθεί μια ενιαία παραλίμνια όδευση (περίπατος) σε όλους τους σωζόμενους αρχαιολογικούς χώρους, έτσι ώστε να προβάλλεται η ιστορία της λίμνης από την 7η χιλιετία μέχρι σήμερα. Λίμνη Τριχωνίδα Λίμνη της Δυτικής Στερεάς Ελλάδας, η οποία βρίσκεται στο Νότιο τμήμα του νομού Αιτωλοακαρνανίας, 6 χλμ. Νοτιοανατολικά του Αγρινίου. Η λίμνη Τριχωνίδα βρίσκεται ανάμεσα στα βουνά Αράκυνθο και Παναιτωλικό και αν και δεν έχουμε αρκετές πληροφορίες, επικρατεί η παράδοση ότι πήρε το όνομά της από την αρχαία πόλη Τριχώνιο, που βρίσκεται κοντά στο χωριό Γαβαλούς, δηλαδή δίπλα στη λίμνη (εικόνα 8).
Εικόνα 8. Η λίμνη Τριχωνίδα σήμερα Βορειοδυτικά της λίμνης και δίπλα στη σύγχρονη ομώνυμη πόλη του Δήμου Θέρμου, βρίσκεται ο αρχαίος οικισμός του Θέρμου. Ο αρχαίος οικισμός χρονολογείται από το τέλος της εποχής του Χαλκού. Στην κλασσική περίοδο ήταν θρησκευτικό κέντρο λατρείας των Αιτωλών και η έδρα της Αιτωλικής Συμπολιτείας. Οι πρώτες ανασκαφές στον οικισμό ξεκίνησαν το 1897 και συνεχίζονται μέχρι σήμερα (εικόνα 9,10). Εικόνα 9. Αρχαιολογικό εύρημα του αρχαίου οικισμού Θέρμου Εικόνα 10. Αρχαίος οικισμός Θέρμου
Όπως φαίνεται και στην εικόνα 10, τα αρχιτεκτονικά ευρήματα της περιοχής είναι πολλά και σημαντικά. Σε αυτά ανήκουν τα παρακάτω: Προϊστορικά ελλειψοειδή και τετράπλευρα κτίρια και μέγαρα Α και Β. Ο ναός του Θερμίου Απόλλωνος. Ο ναός είχε δύο κύριες αρχιτεκτονικές φάσεις: την αρχαϊκή, με σημαντικό κεραμοπλαστικό διάκοσμο και τη φάση του 3ου αιώνα π.χ. Η ανατολική και δυτική στοά: ανήκουν σε τύπο που χαρακτηρίζει τη βορειοδυτική Ελλάδα. Μπροστά από την ανατολική υπήρχαν εξέδρες και στήλες με ψηφίσματα προξενίας. Το "Βουλευτήριο": τετράπλευρο κτίριο με πρόσταση, στο νοτιοανατολικό τμήμα του περιβόλου. Η Κρήνη: βρισκόταν βόρεια της δυτικής στοάς. Είχε σχήμα ορθογώνιας δεξαμενής με ημικυκλική εξέδρα στην ανατολική πλευρά. Λίμνη Κερκίνη Ο υδροβιότοπος της λίμνης Κερκίνης δημιουργήθηκε από τεχνητή ανθρώπινη παρέμβαση στον Στρυμόνα ποταμό και έχει να παρουσιάσει πάρα πολλές ομορφιές και αξιοθέατα. Αποτελεί το φυσικό βόρειο σύνορο της Ελλάδας με τη Βουλγαρία και είναι υγροβιότοπος προστατευμένος από τη διεθνή Σύμβαση Ραμσάρ. Η λίμνη Κερκίνη τοποθετείται στο βορειοδυτικό τμήμα της πεδιάδας των Σερρών. Οι ιστορικοί των αρχαίων χρόνων αναφέρουν τη λίμνη Κερκίνη για πρώτη φορά με το όνομα "Πρασσιάδα". Η λίμνη ανήκει στο Δήμο Σιντικής. Οι αρχαίοι κάτοικοι του δήμου ήρθαν από τη Λήμνο και ονομάζονταν Σίντιοι, από όπου πήρε το όνομα της η πρώην επαρχία της Σιντικής και ο σημερινός δήμος. Στην περιοχή υπάρχουν μνημεία της παλαιολιθικής εποχής.
Σύμφωνα με ιστορικούς των αρχαίων χρόνων, η λίμνη και τα έλη της πρόσφεραν τις πρώτες ύλες εξασφαλίζοντας την επιβίωση των κατοίκων και συγκεκριμένα στις θρακικές φυλές των Σιντίων, Βισαλτών, Παιονών και Ηδώνων που κατοικούσαν γύρω από τη λίμνη μέχρι που εκδιώχτηκαν από τους Μακεδόνες τον 5 π.χ. αιώνα. Η πλούσια χλωρίδα και πανίδα της περιοχής τροφοδότησε αυτές τις φυλές και τις βοήθησε να επιβιώσουν παρά τις επιθέσεις που δέχονταν από περσικές στρατιές. Κοντά στη λίμνη Κερκίνη βρίσκεται και ο οικισμός του Πεθελινού, ο οποίος κατοικείται από τη νεολιθική εποχή. Κοντά στο χωριό ανακαλύφτηκε αρχαίος οικισμός, που επιβίωσε σε όλη την αρχαιότητα και έφερε πιθανώς την ονομασία «Ποτολινός». Ο σύγχρονος οικισμός χρονολογείται από τον 15ο-16ο αιώνα, την εποχή της Τουρκοκρατίας. Η λίμνη Κερκίνη αποτελεί μέχρι σήμερα ένα μοναδικό υδροβιότοπο με σπάνιο και πολύτιμο οικοσύστημα (εικόνα 11). Εικόνα 11. Η λίμνη Κερκίνη και δείγμα της πανίδας της. Πηγές: http://www.dimosiraklias.gr http://titanis.pblogs.gr/ http://el.wikipedia.org http://autochthonesellhnes.blogspot.gr/ http://users.otenet.gr/~kpe-ther/ait/trixonida.html http://hdl.handle.net/10812/4819 http://ebooks.serrelib.gr: Πέτρος Σαμσάρης «Ο παρόχθιος αρχαίος οικισμός του Πεθελινού και η ναυσιπλοΐα στην Κερκινίτιδα λίμνη», Σέρρες 1996 Ομάδα μελέτης (αλφαβητικά): Πολύζου Χριστίνα Στραβολαίμου Δήμητρα Ταπεινού Μυρτώ Τζούβαλη Μαρία
Τσαλίκη Ελένη