КВАЛИТЕТОТ НА ВОДАТА ЗА ПИЕЊЕ ВО ДОЛНОПОЛОШКИОТ РЕГИОН

Оригинален научен труд Original Scientific Article КВАЛИТЕТОТ НА ВОДАТА ЗА ПИЕЊЕ ВО ДОЛНОПОЛОШКИОТ РЕГИОН Маргита ДАБЕВСКА-КОСТОСКА 1, Џавит ФЕЈЗУЛИ 1, Миле СРБИНОВСКИ 2, Муртезан ИСМАИЛИ 3 & Сузана АЛИУ 4 1 Завод за здравствена заштита - Тетово 2 Гимназија - Tетово 3 IEH, SEEU Tетово 4 SUT Tетово ABSTRACT Dabevska-Kostoska M., Fejzuli X., Srbinovski M., Ismaili M. & Aliu S. (28): Quality of drinking water in Dolni Polog region. Proceedings of the III Congress of Ecologists of the Republic of Macedonia with International Participation, 6-9.1.27, Struga. Special issues of Macedonian Ecological Society, Vol. 8, Skopje. The aim of this work is to give the sanitary estimation and to mark the healthy aspects of drinking water from Publish water supply systems in villages in Dolni Polog and town Tetovo and on a base of publish morbidity from acute intestine infection to give any correlation with them from a period of 1998 to 26 year. Bacteriological tasting which include, all coliform bacteria, coliform bacteria from fecal origin, all number of aerobny mezofilne bacteria, fecal streptococcus, proteus strain,pseudomonas aeruginosa are measurer with MPN method (Official Gazette of R. Macedonia No.57/4 ) Physical parameters (ph, conductivity μs/sm) are measured electrochemically. Another parameters :Permanganate index value-acid boiling method, total solid dried - gravimetrical method, N as a NH 3,N as a NO 2 and N as a NO 3 all spectrometric method (HACH,USEPA accepted ), chloride -spectrometric method, all in a correlation with Official Gazette of R. Macedonia No.57/4 On a base of this monitoring, drinking water in town Tetovo is in correlation with the normative given in a Regulative of drinking water Official Gazette of R. Macedonia No.57/4 which is in coordination with European regulative, until Publish water supply systems in a villages generally shows bacteriological pollutions. Key words: Quality, drinking water, Dolni Polog region, Macedonia Вовед Квалитетот на водата за пиење како извор на живот е од особено значење за опстанокот и економскиот развојот на една урбана средина. Водата од јавните водоснабдителни објекти се користи за пиење, припрема на храна, одржување на лична хигиена и за други потреби во домаќинството како и и за индустриски и комунални потреби. Со оглед на огромниот број на потрошувачи на вода за пиење и можноста за нејзино влијание врз здравјето на луѓето во светот и кај нас, воспоставен е Правилник за квалитетот на водата за пиење и условите за следење на квалитет на водата од јавните водоснабдителни објекти. ЈЗУ Завод за Здравствена Заштита Тетово (ЈЗУ ЗЗЗ) како дел од системот на Република Ма- кедонија за превентивна здравствена заштита, го следи квалитетот на водата за пиење во градот Тетово и населените места (92) согласно Програмата на Република Македонија за Превентивна здраствена заштита и согласно Правилникот за безбедност на водата за пиење (Сл. Весник на РМ бр. 57/24) кој е во корелација со европските стандарди. Во овој регион живеат 193545 жители (Државен Завод за Статистика: Проценка на населението на Република Македонија- 26). Методи на работа Целта на трудот е да се прикаже хигиенската проценка на здравствената исправност на водата за пиење од јавните водоснабдителни објекти во селските населби во Долно-полошкиот регион и градот Тетово. Врз ознова на позна- 346

Квалитетот на водата за пиење во Долнополошкиот регион тиот морбидитет од акутните цревни заразни заболувања ја проценувавме и нивната заемна поврзаност во период 1998-26 година. Хигиенската исправност на водата од централниот водоснабдителен систем во градот Тетово е следена со честота од три пати во неделата на 5 мерни места, додека од јавните водоснабдителни ситеми во селските населби е следена сезонски на по 2 мерни места. Двата параметри температура и слободен хлор се мерени на терен дедека другите физичко-хемиски и бактериолошки параметри се следени во лабараториите (за микробиологија и хемиско броматолошката лабараторија) при ЈЗУ ЗЗЗ Тетово. За бактериолошката анализа и тоа вкупни колиформни бактерии, колиформни бактерии од фекално потекло, вкупен бројна аеробни мезофилни бактерии, стрептококи од фекално потекло, сулфиде-редуцирачки клостридии, протеус видови, TNR е користена MPN методата (Правилник за водата за пиење, Сл. весник на РМ бр. 57/24). Физичките параметри (ph, кондуктивност μs/sm) следени се електрохемиски. Потрошувачка на перманганат, метода на вриење со сулфурна киселина, сув остаток гравиметриска метода, азотниот триаз (NH 3, NO 3, NO 2 ) спектрофотометриски (со HACH методи прифатени од USPA), хлориди -спектрофотометриски метода на HACH (согласно Правилникот за водата за пиење, Сл. весник на РМ бр. 57/24). Резултати Во периодот 1998-26 година од градскиот водовод - Тетово мострирани се вкупно 5742 мостри за хемиска анализа. Од селските водоводи од сите 6 општини вкупно се анализирани 2268 мостри и јавни чешми од сопствен извор 762. Анализата ги опфати следниве параметри: ph, потрошувачка на кислород од КМnО 4, остаток од испарување (C.O.) електроспроводливост (К), амонијак, нитрати и нитрити. Резултатите од анализата се дадени на Сл. 1. Забележуваме дека најголем на неисправност се забележува кај водата од јавните чешми во населени места и тоа во поглед на концентрацијата на нитрати, нитрите, електро-спроводливостм, амонијак, рн, остаток од испарување и потрошувачка на перманганат. Во поглед на сите параметри од физичкохемиската анализа,процентот на неисправност за градскиот водовод е најнизок и изнесува.3. За разлика од него, неисправноста на водата од селските водовиди во сите 6 општини од долнополошкиот регион во однос на истите параметри изнесува 5,15. Додека пак, овој процент за водата од јавните чешми од сопствен извор во населени места изнесува 17,2 (Сл. 2). За бактериолошка анализа од градскиот водовод Тетово земени се 5742 мостри. Од селските водоводи од сите 6 општини вкупно се анлаизирани 2289 мостри, а од јавни чешми од сопствен извор во населени места- 764 мостри. Параметри на бактериолошката анализа на мости вода за пиење се: вкупни колиформни бактерии, колиформни бактерии од фекално потекло, вкупни аеробни мезофилни бактерии, стрептококи од фекално потекло, сулфиде-редуцирачки клостридии, протеус видови и TNR. Резултатите од анализата се дадени на Сл. 3. Во поглед на сите параметри од бактери- Gradski Selski Javni 12 1 8 1.63 6 4 3.94 5.12 4.99 5.38 2.394.394 ph KM NO4 C.O. K NH3 NO2 NO3 Сл. 1. Fig. 1. Дијаграм на неисправност на водата за пиење во однос на параметрите од физичкохемиската анализа (во ). Percentage of the samples failed to satisfied normative due to parameters of the physical and chemical analyses Proceedings of the III Congress of Ecologists of Macedonia 347

Маргита ДАБЕВСКА-КОСТОСКА и др. 2 17,2 15 1 5,3 Gradski vodovod-tetovo 5,15 Selski vodovodi Javni ~e{mi Сл. 2. Fig. 2. Процент на неисправност на водата за пиење во поглед на физичко-хемиската состојба во периодот 1998-26. Percentage of the samples failed to satisfy normative according to the physical and chemical quality in a period 1998-26. Gradski Selski Javni 8 7 6 5 4 3 2 1 71,3 61,6 63,1 3 2,5,5 Vkupno koliformni Koliformi od fekalno Vkupni aerobni mezofilni Streptokoki od fekalno Sulforeducira~ki klostridii Proteus Pseudomonas eerugonoza Сл. 3. Fig. 3. Неисправност на водата за пиење во однос на параметрите од бактериолошката анализа (во ). Percentage of the samples failed to satisfy normative due to parameters of the bacteriological analyses олошката анализа на водата за пиење, најголем процент на неисправност бележиме кај јавните чешми од сопствени извори во населените места. Потоа, следи водата од централните водоснабдителни објекти и на крајот, водата од градскиот водовод. Најголем процент на неисправност потекнува од вкупни колиформни бактерии (71,3 од водата од јавни чешми, 57,8 од селските водоводи и 49,3 од водата во градскиот водовод).колиформни бактерии од фекално потекло во јавните чешми се застапени со 61,6, селските водоводи 62,1 и градскиот водовод 48,. Вкупни аеробни мезофилни учествуваат со 63,1 во јавните чешми, 53,6 во централни селски водоводи и 57,5 во градскиот водовод. Што се однесува до останатите бактериолошки параметри, истите се во незначителен процент (под 4,5) во однос на предходните. Што значи дека главна причина за загаденоста на водата за пиење во испитуваниот регион е бактериолошката неисправност. Од сликата забележуваме дека најголема неисправност на водата за пиење во однос на испистуваните параметри постои кај јавните чешми во сопствени извори во населени места. Дискусија Анализата опфати неколку физичко-хемиски и бактериолошки параметри. Од првите беа следени ph, проводливост, хлориди, амонијак, остаток при испарување, потрошувачка на KMnO 4, нитрати и нитрити. ph органолептичи параметар, кој воедно влијае на корозијата и брзината на некои реакции во врска со други елементи присутни во водата, 348 Зборник на трудови од III Конгрес на еколозите од Македонија

Квалитетот на водата за пиење во Долнополошкиот регион 6 5 51,2 4 33 3 2 1 3,8 Gradski vodovod- Tetovo Selski vodovodi Javni ~e{mi Сл. 4. Неисправност на водата за пиење во однос на бактериолошката анализа (во ). Fig 4. Percentage of the samples failed to satisfy normative due to bacteriological analyses 6 5 4 3 2 1 3,8 Bakteriolo[ka,3 Gradski vodovod- Tetovo 33 Fizi~ko-hemiska 5,15 Selski vodovodi 51,2 17,2 Javni ~e{mi Сл. 5. Fig. 5. Неисправност на водата за пиење по начини на водоснабдување во долнополошкиот регион во периодот 1998-26 година. Percentage of the samples failed to satisfy normative due to bacteriological analyses and physical and chemical analyses in the period 1998-26 depending of the way of water suppy влијае на е ефикасноста при дезинфекцијата со хлор и др. Максимално дозволената концентрација (МДК) за овој параметер изнесува 6.5-9.5 (согласно Правилникот за водата за пиење, Сл. весник на РМ бр. 57/24). Проводливоста е параметар кој заедно со сувиот остаток служи како индикатор на минерализацијата и некакво онечистување од неорганска природа. МДК за овие параметри изнесува 1 μs/ sm и 1mg/l соодветно. Хлоридите ce исто така органолептички показател, ограничувањата потекнуваат поради промена на вкусот на водата (до 25мг/л) и покачување на концентрацијата на хлоридите за даден водовод (мерно место) без разлика на ограничувањата може да зборува за можно онечистување од фекално потекло или друго загадување. Високи концентрации исто така делуваат кородивно кон други материјали. МДК изнесува 25mg/l. Амонијакот како параметар сам за себе не е штетен за здравјето на луѓето, но е многу битен индикатор за можноста од фекално загадување и може да биде причина за зголемена потрошувачка на хлор при дезинфекција и појава на нитрити. МДК изнесува,1 mg/l. Потрошувачка на KMnO 4 претставува глобална мерка за загадување од органско потекло. KMnO 4 има оксидирачко својство врз некои соединенија, со исклучок на азотните соединенија од растително и животинско потекло. Органските оединенија се добра подлога за развој на микроорганизми и промена на квалитетот на водата. Според Правилникот за квалитетот на водата (Сл. весник на РМ бр. 57/24) вредноста на потрошувачката на KMnO 4 над 8 mg/l, водата не смее Proceedings of the III Congress of Ecologists of Macedonia 349

Маргита ДАБЕВСКА-КОСТОСКА и др. да дезинфицира со хлорирање и бара примена на други начини на дезинфекција. Нитратниот јон (NO 3- ) е стабилна форма на азотот од оксидативните форми и хемиски нереактивен, но може да биде редуциран со микробиолошка активност. Нитритниот јон (NO 2- ) содржи азот во релативно нестабилна оксидативна состојба. Хемиски и микробиолошки нитритите можат да се редуцираат во различни соединенија или да се оксидираат во нитрати. За нитратите дозволена концентрација е 5 мг/л (Сл. весник на РМ бр. 57/24). Негативниот ефект од повисоки концетрации на нитрати е поврзана со оксидација на нормалниот хемоглобин кон метхемоглобин при што се оневозможува транспортот на кислород до ткивата кај новороденчињата додека кај возрасните како резултат на редукција на нитратите во нитрити во устата или желудникот поради ниско ниво на ph и постоење на посебен ензимски ситем на заштита не се така сензибилни. МДК за нитрити изнесува,3 mg/l и тој преставува индикатор за органски загадувања. Според податоците на Join FAO/WHO Expert Commition of Food Additives (WHO, 1995) како и вредностите за прифатлив дневен внес (ADI accepteble daily inteke) и податоците за метхемоглобанемија кај новороденчиња препорачана количина на нитратен јон (NO 3- ) е 5 mg/l, додека за нитрити е препорачана концентрација 3 mg/l (WHO,1998). Поради можноста од симултана појава на нитрати и нитрити во водата за пиење сумата од нивната концентрација не треба да надмине вредност C NO3 /5 +C NO2 /3 1. Температурата преставува органолептички параметар. Ладната вода за пиење е пријатна но го отежнува пречистувањето и дезинфекцијата. Топлата вода од друга страна е понепприфатлива за потрошувачите со помалку освежувачки ефект, таа го потикнува развојот на микроорганизмите, го зголемува мирисот и вкусот, корозијата и ја зголемува потрошувачката на вода од своја страна го олеснува пречистувањето. Промените на температурата се врзани за климатски услови и разновидноста на нејзиното потекло. Резидуалниот хлор до количиа.2-.3 mg/l, но не повеќе од.5 mg/l, е пропишана за смалување на ризикот од развој на микроорганизми во мрежата. Во води каде има присуставо на поголема колична органски материјали постои опасност од формирање на различни хлорни соединенија од кои некои можат да бидат канцерогени и кај таквите води се препоражуваат други начини на дезинфекција. Добиените резултати говорат дека во поглед на физичко-хемиските параметри најголема неисправност постои во однос на нитратите, а потоа следат нитритите, спроводливост, амонијак, ph вредноста и сув осататок за водата од јавните чешки. Сепак, имајќи ги предвид фактите дека се работи за релативно голем број мостри (81), како и релативно долгиот временски период, за водата од градскиот водовод и селските водоводи, можеме да истакнеме дека е квалитетна и во склоп на предвидените законски регулативи. Во насока на дискусија на овие резултати сакаме да истакнеме дека ова можеби се должи на местоположбата на изворите (рурални места), како и геоморфолошките карактеристики на самото земјиште. Во прилог на ова, не смеат да се запостават и виските вредности за бактериолошката неисправност на овие води. Во однос на резидуалниот хлор за примероците од градскиот водовод, процентот на примероци во кои не е присутен хлор изнесува 1,78(додека процентот на бактериолошки неисправни се 3,8). За селските водоснабдителни системи истиот процент на нехлорирани изнесува 94,24, а од друга страна пак, процентот на бактериолошки неисправни мостри е 33. Високиот процент на бактериолошка неисправност е најверојатно поради фактот дека во селските водоснабдителни системи воопшто не се прави дезинфекција на водата за пиење. Јавните чешми во населени места се од сопствен извор со нив никој не стопанисува и не постои начин за нивна дезинфекција. Кај нив процентот на мостри во кои нема хлор е 1. Од друга страна пак, процентот на бактериолошка неисправност изнесува 51,2. Сакајќи да ја утврдиме врската меѓу степенот на хлорираност и бактериолошката неисправност на водата за пиење употребивме коефициент на корелација. Вредноста на коефициентот на корелација во овој случај е мошне висока и изнесува,943. Тој е индикатор за мошне висока заемна поврзаност меѓу испитуваните варијабли. Во поглед на бактериолошката исправност, најголем процент на неисправност покажува водата од јавните чешми. Како главна причина може да се наведе фактот што оваа вода не се дезинфицира. Бактериите во водоводните системи можат да се најдат поради неефикасна пречистување на водата и поради дополнителни загадувања и постоење на т.н. гнезда за загадување од создавање на талози со текот на времето. Микроорганизмите можат кратко или подолго време да се размножуваат во системите за водоснабдување поради присуство на поедини состојки од материјалите од кои се изградени системите или поради протекување на истите. Според,,Правилникот за безбедност на водата за пиење (Сл. весник на РМ бр. 57/24) за пречистени води не е дозволено присуство на 35 Зборник на трудови од III Конгрес на еколозите од Македонија

Квалитетот на водата за пиење во Долнополошкиот регион ниту една бактерија освен за вкупни аеробни мезофилни чиј максимален број изнесува 1 во 1 ml, додека за непречистени води за истиот тип на бактерии дозволени се 1 во 1 ml. За непречистени води, и тоа за вкупни колиформни бактерии максимално дозволено присаство е 1 бактерии во 1 ml вода, додека колиформни бактерии од фекално потекло несмее да има ниту една, за истите, бројот на сулфоредуцирачки клостридии изнесува 1, додека стрептококи од фекално потекло, протеус и псеудомонас еурогеноза не смее да има ниту една жива бактерија. Забележуваме дека градскиот водовод во однос на физичко-хемиските параметри нема одстапувања. Средната вредност на рн изнесува 7,61 со минимална вредност 6,8 и максимална 8,3. Во однос на потрошувачка на перманганат средната вредност изнесува 1,77 mg/l со минимална вредност,5 mg/l, а максимална 4 mg/l. Средна вредност за сувиот остаток изнесува 125 mg/l со минимална 75 mg/l, а максимална 358 mg/l. Средна вредност за електроспроводливоста изнесува 227 μs/ sm со минимална вредност 18 μs/ sm и максиммална 85 μs/ sm. Во поглед на концентрацијата на амониум јонот во изминатиот период не е докажно присуството на истиот. Средната вредност во поглед на концентрацијата на нитратите изнесува 1,3 mg/l со минимална вредност mg/l со максимална вредност 3 mg/l. Во поглкед на нитритите средната вредност изнесува,mg/l со максимална вредност,5 mg/l. Средната вредност за концентрацијата на хлориди изнесува 7,98 mg/l со максимална вредност 35 mg/l. а минимална, mg/l. Во поглед на бактериолошките параметри неисправноста на водата во статистичката анализа од градскиот водовод произлегува од мерно место Резервар каде што водата се собира пред да се изврши дезинфекција. Додека во мрежата каде водата е дезинфекцирана се јавуваат само аеробни мезофилни бактерии со максимална вредност 68 бак. во 1 ml, и средна вредност,3 број на бактерии во 1 ml. Во поглед на квалитетот на водата за пиење од селските водоводи, би ги издвоиле вредностите за неколку селски водоводи кои покажуваат неисправност во поглд на физичко-хемиските и бактериолошките параметри. Максималната вредност за рн изнесува 7,4, а минималната 5,8. Во однос на другите параметри процентот на неисправност во однос на останатите физичко-хемиски параметри е незначителен мостри (Сл. 1). Во однос на бактериолошките параметри може да се забележи присуство на вкупни колиформни бактерии во 1 ml и нивната средна вредност изнесува 1.148 број на бактерии на 1 ml, додека максималните вредности за нив изнесува 16. Од нив сите се од фекално потекло. Средната вредност на вкупниот број на аеробни мезофилни бактерии во 1 ml за истите изнесува 42,99, со максимална вредност 35. Додека средна вредност бројот на протеус вид бактерии изнесува,33 со максимален број на бактерии 1. Кога станува збор за јавните чешми од сопствен извор, ги издвојуваме не исправните за период од една година како репрезантивен примерок со оглед на големиот број на јавни чешми и големиот број на примероци. Репрезантивниот број на примероци изнесува 19 кои во период од една година (26) покажале неисправност. Притоа средна вредност за рн за истите изнесува 6,1 со минимална вредност 5,4 и максимална вредност 7,8. За истите се забележува поголем процент на неисправност во однос на нитратите и нивната средна вредност за овој репрезентативен примерок изнесува 12,68 со максимална вредност 55 mg/l и минимална вредност,4. Во однос на останатите параметри за истите не се забележани одстапувања во однос на физичко-хемиските параметри во однос на МДК вредностите. Во однос на бактериолошките параметри може да се забележи присаство на вкупни колиформни бактерии во 1 ml и нивната средна вредност изнесува 7,4 број набактерии на 1 ml, додека максималните вредности за истите изнесува 16. Средната вредност за колиформни бактерии од фекално потекло е изнесува 6,5 број на бактерии во 1 ml. Средната вредност на вкупниот број на аеробни мезофилни бактерии во 1 ml за истите изнесува 32, со максимална вредност 19 број на бактерии на 1 ml. Додека средна вредност бројот на протеус вид бактерии изнесува,33 со максимален број на бактерии 1. Присуство на стрептококи од фекално потекло, сулфоредуцирачки клостридии, протеус видови и псеудомонас не е докажано. Заклучоци Од анализата на добиентите резултати можеме да ги извлечеме следните заклучоци: 1. Во однос на параметрите од физичкохемиската анализа најголем процент на неисправност покажуваат водите од јавните чешми. 2. Водата од градскиот водовод има незначителни неисправности во однос на овие параметри и покажува стабилност во однос на истите. 3. Најголем процент на неисправност потекнува од присуство на нитрати. 4. Во поглед на ph водата од селските водоводи покажува најголем процент на неисправност. Proceedings of the III Congress of Ecologists of Macedonia 351

Маргита ДАБЕВСКА-КОСТОСКА и др. 5. 6. 7. Во поглед на параметрите од бактериолошката анализа најголем процент на неисправност се должи на бројот на вкупни колиформни бактерии, вкупни аеробни мезофилни и колиформни бактерии од фекално потекло. Најголем процент на неисправност во поглед на параметрите од бактериолошката анализа покажуваат јавните чешми и јавните водоснабдителни системи во селата. Најквалитетна вода за пиење користат жителите од градскиот водовод. Литература Milojevic, M., Pjerotic, Lj., Mirkovic - Brus, B., Martinovic-Vitanovic & Kalafatic V. (1991). Uporedjenje nekih propisa o kvalitetu vode za pice I osvrt na znacaj parametara. Voda I sanitarna tehnika. 21(4)23-38. World Health Organization (1998). Guidelines for Drinking-Water Quality- second Edition. Vol. 2- Health Criteria and other Supporting Information-Addendum. WHO/EOS/98.1 Годишни извештаи од извршени анализа на вода за пиење (1998-26). ЈЗУ Завод за Здравствена заштита- Тетово Ангелески,А., (2). Микробиологија на водата, храната и воздухот Правилник за безбедноста на водата за пиење, Службен весник на РМ бр. 57/24. QUALITY OF DRINKING WATER IN DOLNI POLOG REGION Margita DABEVSKA-KOSTOSKA, Xhavit FEJZULI, Mile SRBINOVSKI, Murtezan ISMAILI & Suzana ALIU Summary The aim of this work is to give the sanitary estimation and to mark the healthy aspects of drinking water from Public water supply systems in villages in Dolni Polog and town Tetovo and on a base of public morbidity from acute intestine infection to give any correlation with them from a period of 1998 to 26 year. Sanitary estimation of water is a result of establishing monitoring system of sampling and that means that sample collection is three times a week from 5 deferent places from town Tetovo and from the Public water supply systems in villages two times seasonally. Two parameters, temperature and free chlorine were measured on a field and the anther parameter physical, chemical and bacteriological were measured in a laboratory in JZU ZZZ Tetovo (laboratory for sanitary microbiology and laboratory for sanitary chemistry). Bacteriological tasting which include all coliform bacteria, coliform bacteria from fecal origin, all number of aerobical mezofilne bacteria, fecal streptococcus, proteus strain, pseudomonas aeruginosa are measurer with MPN method (Official Gazette of R. Macedonia No.57/4 ). 352 Зборник на трудови од III Конгрес на еколозите од Македонија