Η Διδασκαλία των Γεωεπιστημών μέσα στη τάξη

GEOschools - Εκπαιδευτικές Δραστηριότητες Η Διδασκαλία των Γεωεπιστημών μέσα στη τάξη «Γεωλογικός Χρόνος» Αθήνα ΕΛΛΑΔΑ 2014 3

GEOschools GEOschools is a European Union project supported by the Lifelong Learning Programme which brings together geoscientists from universities, museums, geoparks, teaching training institutions and educators which can best translate geosciences into language and learning opportunities that can be understood by school students. Η Διδασκαλία των Γεωεπιστημών μέσα στην τάξη «Γεωλογικός Χρόνος» Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών GREECE Ιστοθέση: http://www.uoa.gr GEOschools Συντονιστής: Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών- Ελλάδα: Μιχάλης Δερμιτζάκης & Γεωργία Φέρμελη Εταίροι: Επιτροπή Διδακτικής των Γεωεπιστημών της Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρείας: Αναστασία Κουτσουβέλη Πανεπιστήμιο Zaragoza-Ισπανία: Guillermo Meléndez Hevia Πανεπιστήμιο Alcalá de Henares Madrid-Ισπανία: Amelia Calonge García Πανεπιστήμιο Palermo (G.G. Gemmellaro Geological Museum)-Ιταλία: Carolina D Arpa & Carolina Di Patti Naturtejo Ευρωπαϊκό & Παγκόσμιο Γεωπάρκο- Πορτογαλία: Carlos Neto de Carvalho & Joana Rodrigues Krahuletz Museum-Αυστρία: Fritz Steininger Συγγραφείς: Γεωργία Φέρμελη Κατερίνα Σαμαρά Αναστασία Κουτσουβέλη Μιχάλης Δερμιτζάκης Πρωτότυπα Σχέδια (στη Μουσειοσκευή) με θέμα: Η ζωή στη Γη Κατερίνα Σαμαρά Εξώφυλλο, σχεδιασμός, επιμέλεια εκτύπωσης: Δώρος Παπαϊωαννίδης Εικόνες: Μέρος 2 ο / Γεωργία Φέρμελη Το παρόν βιβλίο αποτελεί τμήμα του προγράμματος GEOschools-Teaching Geosciences in Secondary Schools. EACEA- Lifelong Learning Programme: Comenius, ICT and Languages. Nr. 510508-2010-LLP-GR-COMENIUS-CMP. This Project was granted with the support of the European Commission. This publication expresses authors opinion and the Commission cannot be responsible for any use that may be given from the information provided. Εκδότης: Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Copyright : 2014 by GEOschools 4

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος... 6 Εισαγωγή... 7 Η κατανόηση του γεωλογικού χρόνου... 7 Μέρος 1ο: Βασικά κείμενα Γεωλογικός χρόνος... 9 Η δημιουργία του ηλιακού μας συστήματος... 9 Η ηλικία της Γης και η εμφάνιση της ζωής στον πλανήτη μας... 9 Η εξέλιξη της ζωής στη Γη... 10 Χρονοστρωματογραφική κλίμακα... 10 Μαζικές εξαφανίσεις... 15 Βιβλιογραφία... 16 Μέρος 2ο: Εκπαιδευτικές δραστηριότητες - Γεωλογικός χρόνος Εισαγωγή... 17 Κινητό Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα (Μουσειοσκευή) - Ελάτε να σας ταξιδέψουμε στο γεωλογικό χρόνο... 18 Υλικά που περιλαμβάνονται στη Μουσειοσκευή... 18 Οδηγίες προς τον εκπαιδευτικό... 20 Παράρτημα...27 1. Κάρτες γεωλογικών αιώνων...27 2. Η Ταυτότητα του αιώνα μας...30 3. Μαζικές εξαφανίσεις...31 4. Παζλ...33 5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το εκπαιδευτικό υλικό με τίτλο: Η Διδασκαλία των Γεωεπιστημών μέσα στην τάξη «Γεωλογικός χρόνος», απευθύνεται σε όλους τους εκπαιδευτικούς που διδάσκουν Γεωλογία στο Γυμνάσιο αλλά και σε όσους εκπονούν προγράμματα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης ή οργανώνουν εκπαιδευτικές δραστηριότητες σε μουσεία Φυσικής Ιστορίας. Προσφέρει πρωτότυπο εκπαιδευτικό υποστηρικτικό υλικό για εκπαιδευτικούς και μαθητές και μπορεί να χρησιμοποιηθεί είτε ως ένα ολοκληρωμένο εκπαιδευτικό πακέτο είτε να υποστηρίξει μεμονωμένες εκπαιδευτικές ενότητες στο πλαίσιο της διδασκαλίας στο σχολείο. Το υλικό δομείται σε δύο ενότητες: Ενότητα 1 η : Βασικά κείμενα ενημέρωσης που απευθύνονται στον εκπαιδευτικό και περιλαμβάνουν σύντομα κείμενα σχετικά με το γεωλογικό χρόνο και την εξέλιξη της ζωής στον πλανήτη μας. Επίσης, προτείνεται βιβλιογραφία και χρήσιμες διαδικτυακές συνδέσεις. Ενότητα 2 η : Εκπαιδευτικές δραστηριότητες που απευθύνονται στους μαθητές και τις μαθήτριες Γυμνασίου, οι οποίες θα μπορούσαν με κατάλληλη προσαρμογή να χρησιμοποιηθούν και στο Δημοτικό ή και το Λύκειο. Το εκπαιδευτικό πακέτο είναι σχεδιασμένο με τέτοιο τρόπο που να μπορεί να μεταφέρεται εύκολα - όλο το υλικό περιλαμβάνεται σε ένα σακίδιο - και περιέχει αντικείμενα που συνδυάζονται με κείμενα και εικόνες ώστε η μάθηση να γίνεται με «γοητευτικό» τρόπο και να συναρπάζει το μαθητή. Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού προγράμματος LLP «GEOschools Teaching geosciences in secondary schools». Στο σημείο αυτό θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τους 30 εκπαιδευτικούς που συμμετείχαν στο σεμινάριο GEOschools «Αειφόρες διαδρομές στο χώρο και το χρόνο με πολλαπλές αναγνώσεις» καθώς και την κ. Τίνα Βαρελά MSc (Ιστορικό-Φιλόλογο) που με τις εύστοχες παρατηρήσεις τους μας βοήθησαν να βελτιώσουμε τη συγκεκριμένη παιδαγωγική πρόταση. Γεωργία Φέρμελη Κατερίνα Σαμαρά Αναστασία Κουτσουβέλη Μιχάλης Δερμιτζάκης ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Στο παρόν εκπαιδευτικό υλικό χρησιμοποιείται το αρσενικό γραμματικό γένος για τις λέξεις: μαθητής, εκπαιδευτικός, καθηγητής για πρακτικούς λόγους και αναφέρεται αντίστοιχα σε μαθητές & μαθήτριες, καθηγητές & καθηγήτριες καθώς και σε εκπαιδευτικούς και των δύο φύλων. 6

ΒΑΣΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ H μεθοδολογία και ο τρόπος σκέψης των γεωεπιστημών περιλαμβάνει συγκεκριμένες διαδικασίες, προσεγγίσεις, εμπειρίες, προοπτικές και αξίες, όπως είναι η μεγάλη διάρκεια του χρόνου, η χρονική και χωρική συλλογιστική για τη διατύπωση υποθέσεων και την επίλυση προβλημάτων, η επεξεργασία και ερμηνεία στο πλαίσιο συστημάτων και όχι στο πλαίσιο μιας μοναδικής ανεξάρτητης μεταβλητής καθώς και η περιγραφή εννοιών και διαδικασιών που αρχίζουν με την παρατήρηση στη φύση και καταλήγουν με την αξιοποίηση σύγχρονων τεχνικών σε πολύπλοκες αναπαραστάσεις και προσομοιώσεις. Βεβαίως, κάθε μία από τις πιο πάνω διαδικασίες και προσεγγίσεις δε χαρακτηρίζουν αποκλειστικά και μόνο τις γεωεπιστήμες, αλλά οι γεωεπιστήμες τις συνδυάζουν προκειμένου να απαντήσουν σε επιστημονικά ερωτήματα και προβλήματα σχετικά με τη Γη και το περιβάλλον της. Οι γεωεπιστήμες αποδέχονται και μελετούν τη Γη ως σύστημα το οποίο χαρακτηρίζεται από την αλληλεπίδραση μεταξύ των διεργασιών και των συστατικών μερών του (oλιστική προσέγγιση των συστημάτων), δίνουν έμφαση στη χωρική και τρισδιάστατη αντίληψη για την κατανόηση του εσωτερικού της Γης και των γεωλογικών διεργασιών (xωρικές ικανότητες) και στη μελέτη στο πεδίο για την κατανόηση και ερμηνεία των αντικειμένων και φαινομένων που καλούνται να κατανοήσουν. Η κατανόηση του γεωλογικού χρόνου Η κατανόηση της έννοιας του γεωλογικού χρόνου συμπληρώνει την έννοια του χρόνου,όπως τον αντιλαμβανόμαστε στις υπόλοιπες φυσικές επιστήμες και την ιστορία. Στις γεωεπιστήμες λαμβάνεται υπόψη ένα πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα, στο οποίο αναμένονται φαινόμενα με μικρή συχνότητα αλλά με ιδιαίτερα μεγάλης έντασης και έκτασης συνέπειες. Οι γεωεπιστήμες μελετούν τη Γη σε πολύ διαφορετικές συνθήκες από αυτές που οι ίδιοι οι άνθρωποι έχουν βιώσει πραγματικά πάνω στον πλανήτη. Μελετούν π.χ. μία Γη θερμοκήπιο ή μία Γη παγωμένη, χωρίς ζωή ή χωρίς την παρουσία των ανθρώπων. Στο γεωλογικό χρόνο διαδικασίες όπως η διάβρωση ή η εξέλιξη είναι πολύ αργές, αλλά επιφέρουν τεράστιες αλλαγές, όπως π.χ. την εξαφάνιση ενός ολόκληρου βουνού ή τη δημιουργία νέων ειδών. Σπάνιες αλλά ισχυρές διαδικασίες, όπως οι πλημμύρες, οι εκρήξεις ηφαιστείων, οι κατολισθήσεις και οι πτώσεις αστεροειδών, είναι γεγονότα ρουτίνας, παρά ακραία γεγονότα όταν εξετάζονται με την οπτική της διάρκειας του χρόνου στην κλίμακα της ιστορίας της Γης. Αυτή η οπτική είναι ασυνήθιστη στην καθημερινότητα όπου μικρά χρονικά διαστήματα, της τάξης των ημερών και των ετών κατευθύνουν τις αποφάσεις των ανθρώπων σε όλους τους τομείς. Μία κοινωνία που θα λάμβανε υπόψη τη γεωλογική διάσταση του χρόνου θα μπορούσε να σχεδιάσει πιο αποτελεσματικά την προστασία της από «σπάνια» γεγονότα όπως οι σεισμοί, οι πλημμύρες κ.λπ. και επίσης να κατανοήσει ευκολότερα ότι οι μικρές αλλαγές που επιφέρουμε καθημερινά στον πλανήτη μας και οι οποίες λειτουργούν σωρευτικά μπορούν να επιφέρουν πολύ μεγάλης κλίμακας αλλαγές στο μέλλον. Ωστόσο, έχοντας την άποψη του γεωλογικού χρόνου, αυτό δεν πρέπει να ερμηνευθεί 7

8 απλώς ως ένα πρακτικό εργαλείο για εκείνους που λαμβάνουν τις αποφάσεις, αλλά ως μια βασική φιλοσοφική πτυχή της σκέψης της ίδιας της ανθρωπότητας. Όπως ο Κοπέρνικος τον 16 ο αιώνα ανακάλυψε το ηλιοκεντρικό σύστημα το οποίο άλλαξε ριζικά την άποψη των ανθρώπων για τις διαστάσεις του σύμπαντος, έτσι ο Hutton το 18 ο αιώνα ανακάλυψε την έννοια του γεωλογικού χρόνου και άλλαξε την άποψη των ανθρώπων για τη θέση τους μέσα στην ιστορία της Γης. Ωστόσο, το γεγονός ότι η Γη δε βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος είναι ευρύτερα γνωστό και αποδεκτό από ότι είναι το γεγονός ότι η ιστορία της ανθρωπότητας καταλαμβάνει μόνο ένα πολύ μικρό κλάσμα του γεωλογικού χρόνου. Στο παρόν εκπαιδευτικό υλικό δίνεται έμφαση κυρίως στην κατανόηση της έννοιας του γεωλογικού χρόνου.

ΒΑΣΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΜΕΡΟΣ 1 ΒΑΣΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Γεωλογικός χρόνος Η δημιουργία του ηλιακού μας συστήματος Οι διαδικασίες για τη δημιουργία του ηλιακού μας συστήματος υπολογίζεται ότι άρχισαν πριν από περίπου 5 δισεκατομμύρια χρόνια. Την εποχή εκείνη, η περιοχή που καταλάμβανε το Ηλιακό μας σύστημα ήταν γεμάτη από αέρια και διαστημική σκόνη, τα οποία προέρχονταν από κοινά άστρα ή απόμακρες αστρικές εκρήξεις. Νέφη υλικών που πλανιόταν στο κενό και αναμειγνύονταν μεταξύ τους σχημάτιζαν θύλακες μεγαλύτερης πυκνότητας, οι οποίοι προσέλκυαν όλο και περισσότερη ύλη με τη δύναμη της βαρύτητάς τους. Εκατομμύρια χρόνια πέρασαν μέχρις ότου κάποια μικρή αστάθεια, που ίσως ήταν η έκρηξη ενός κοντινού άστρου, διατάραξε την ισορροπία του νεφελώματος με αποτέλεσμα τη συμπύκνωσή του προς το κέντρο. Όταν ο πυρήνας του νέφους έφτασε σε θερμοκρασία 15 εκατομμυρίων βαθμών Κελσίου, οι πυρηνικές αντιδράσεις άρχισαν να μεταστοιχειώνουν το αέριο υδρογόνο σε αέριο ήλιο και να μετατρέπουν, κάθε δευτερόλεπτο, 4 εκατομμύρια τόνους ύλης σε ενέργεια, σχηματίζοντας έτσι ένα νέο άστρο «τον Ήλιο μας». Η ηλικία της Γης και η εμφάνιση της ζωής στον πλανήτη μας Από την αρχαιότητα ακόμη, πολλοί ήσαν εκείνοι που προσπάθησαν να υπολογίσουν με διάφορους τρόπους την ηλικία της Γης. Παρ όλα αυτά, μόλις το 1993 σε περιοχή του Καναδά ανακαλύφθηκαν τα αρχαιότερα πετρώματα της Γης ηλικίας 3,96 δισεκατομμυρίων ετών, ενώ ορισμένοι κρύσταλλοι ζιρκονίου που βρέθηκαν στην Αυστραλία διαπιστώθηκε πως έχουν ηλικία 4,3 δισεκατομμυρίων ετών. Το γεγονός αυτό μας υποδεικνύει ότι η Γη μας πρέπει να έχει ηλικία άνω των 4,3 δισεκατομμυρίων ετών. Και πράγματι οι έρευνες που έγιναν στη Σελήνη και στους άλλους πλανήτες, καθώς και η μελέτη των μετεωριτών και των σεληνιακών πετρωμάτων ανεβάζουν τη δημιουργία των πλανητών του Ηλιακού μας Συστήματος πριν από 4,6 δισεκατομμύρια χρόνια. Μ αυτό το σκεπτικό λοιπόν μπορούμε σήμερα να πούμε με αρκετή βεβαιότητα ότι ο πλανήτης μας έχει ηλικία 4,6 δισεκατομμυρίων ετών. Μετά τη δημιουργία της, η Γη άρχισε να κρυώνει. Τεράστιες χαράδρες παραμόρφωναν την επιφάνειά της, ενώ οι εκρήξεις των ηφαιστείων της υπενθύμιζαν τη θερμότητα που ήταν εγκλωβισμένη στο εσωτερικό της. Μαζί με τη λάβα των ηφαιστειακών εκρήξεων, τεράστιες ποσότητες αερίων εκτοξεύτηκαν στην επιφάνεια. Άζωτο, διοξείδιο του άνθρακα, αμμωνία, μεθάνιο και υδρατμοί περιέβαλλαν τη Γη σχηματίζοντας την πρώτη της ατμόσφαιρα, μιαν ατμόσφαιρα εντελώς διαφορετική απ αυτήν που σήμερα γνωρίζουμε. Εξακόσια, περίπου, εκατομμύρια χρόνια μετά τη δημιουργία της Γης, μέσα στις 9

χλιαρές θάλασσες και τους ωκεανούς άρχισε να δημιουργείται κάτι το υπέροχο και μυστηριώδες. Η υπεριώδης ακτινοβολία του ήλιου και οι συνεχείς ηλεκτρικές εκκενώνεις των κεραυνών, βοήθησαν σιγά-σιγά τα διάφορα χημικά συστατικά που έπεσαν με τη βροχή να δημιουργήσουν όλο και πιο πολύπλοκες χημικές ενώσεις, σχηματίζοντας έτσι αμινοξέα και πρωτεΐνες. Τα χημικά αυτά συστατικά ενώθηκαν σε τυχαίους συνδυασμούς άπειρες φορές, έως ότου, πριν από περίπου 3,9 δισεκατομμύρια χρόνια, δημιουργήθηκε ένα μόριο που μπορούσε να αντιγράψει τον εαυτό του. Έτσι, μπορούμε να πούμε ότι η ζωή εμφανίσθηκε στη Γη πριν από περίπου 4 δισεκατομμύρια χρόνια, όταν τα μόρια στη λεγόμενη «προβιοτική σούπα» άρχισαν να αντιδρούν και να σχηματίζουν πιο προηγμένες δομές. Η εξέλιξη της ζωής στη Γη Στρωματόλιθοι: Τα παλαιότερα γνωστά απολιθώματα βακτηριδίων έχουν βρεθεί σε στρωματολίθους. Η ηλικία τους υπολογίζεται στα 3 δισ. χρόνια. Στα πρώτα στάδια η εξέλιξη της ζωής ήταν αργή. Επί δύο δισεκατομμύρια χρόνια η διαδικασία της αναπαραγωγής των πρωτογόνων βακτηριδίων συνεχιζόταν, ενώ παράλληλα τα βακτηρίδια αυτά έμαθαν να χρησιμοποιούν το ηλιακό φως και το διοξείδιο του άνθρακα για τροφή και να αποβάλλουν το οξυγόνο ως απόβλητο της πρώτης φωτοσυνθετικής διαδικασίας. Το αποβαλλόμενο οξυγόνο μετέτρεψε σιγάσιγά την ατμόσφαιρα της Γης, σχηματίζοντας συγχρόνως ένα λεπτό στρώμα όζοντος που παρεμπόδιζε την υπεριώδη ακτινοβολία του Ηλίου να φθάσει στην επιφάνειά της, δίνοντας έτσι την ευκαιρία να γεννηθούν οι πρώτες πολυκύτταρες μορφές ζωής πριν από τουλάχιστον 700 εκατομμύρια χρόνια. Χρονοστρωματογραφική κλίμακα Ο γεωλόγοι μελετώντας τα πετρώματα της Γης μπορούν να προσδιορίσουν τη σύστασή τους (λιθολογία), το πότε δημιουργήθηκαν (ηλικία), τις συνθήκες δημιουργίας τους (περιβάλλον) και τρόπο που σχηματίστηκαν. Με άλλα λόγια, στα πετρώματα κάθε τόπου έχει καταγραφεί η γεωλογική του ιστορία και οι γεωλόγοι γνωρίζουν πώς να διαβάσουν και να ερμηνεύσουν αυτές τις καταγραφές, αλλά και να τις τοποθετήσουν σε μία χρονολογική σειρά. Η χρονολογική αυτή σειρά βασίζεται σε πολύ σημαντικά γεγονότα που συνέβησαν στο παρελθόν, όπως είναι η εμφάνιση ή εξαφάνιση κάποιου είδους από το ζωικό ή φυτικό βασίλειο. Στη Γεωλογία ο χρόνος μετριέται σε εκατομμύρια χρόνια. Οι γεωλόγοι έχουν επινοήσει ένα σύστημα στο οποίο ο χρόνος «ζωής» της Γης χωρίζεται σε μεγάλα διακριτά ανισομερή διαστήματα. Ο διαχωρισμός αυτός έχει γίνει με κριτήρια που έχουν βασιστεί σε χρονικές στιγμές που έχουν καταγραφεί πολύ σημαντικά γεγονότα της εξέλιξης του πλανήτη μας. Τα χρονικά αυτά διαστήματα έχουν ταξινομηθεί σε μία στήλη, η οποία ονομάζεται 10

ΒΑΣΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Χρονοστρωματογραφική κλίμακα Χρονοστρωματογραφική κλίμακα, όπου παρουσιάζονται τα γεγονότα του παρελθόντος και τα πετρώματα από τα παλαιότερα προς τα νεώτερα από κάτω προς τα πάνω αντίστοιχα. Με αυτό τον τρόπο υπάρχει κοινή γλώσσα παγκοσμίως, όταν αναφερόμαστε στο παρελθόν της Γης. Στη Χρονοστρωματογραφική αυτή κλίμακα παρουσιάζεται η συνολική ηλικία της Γης (4.600 εκατ. χρόνια) χωρισμένη σε τέσσερα μεγάλα διαστήματα που ονομάζονται γεωλογικοί αιώνες και είναι οι ακόλουθοι: ροκάμβριο ή Κρυπτοζωικός αιώνας από 4.600 έως 542 εκατ. πριν από σήμερα και Π είναι ο μεγαλύτερος σε διάρκεια καθώς αντιπροσωπεύει το 90% της ιστορίας της Γης. Παλαιοζωικός αιώνας από 542 έως 252 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα. Μεσοζωικός αιώνας από 252 έως 65 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα. Καινοζωικός αιώνας από πριν 65 εκατ. χρόνια έως σήμερα. Οι γεωλογικοί αιώνες χωρίζονται σε μικρότερες υποδιαιρέσεις που ονομάζονται περίοδοι και οι περίοδοι σε ακόμη μικρότερες ενότητες που καλούνται βαθμίδες. Το Προκάμβριο ή Κρυπτοζωικός αιώνας χωρίζεται σε Αρχαϊκό που είχε διάρκεια 2.000 εκατ. χρόνια (από 4.600 έως 2.600 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα) και Πρωτεροζωικό με διάρκεια 2.060 εκατ. χρόνια (από 2.600 έως 542 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα). Κατά την περίοδο του Αρχαϊκού τα κύρια γεγονότα που συνέβησαν είναι ο σχηματισμός των πρώτων ιζημάτων περί τα 4.030 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα και η εμφάνιση της πρώτης ένδειξης ζωής περί τα 3.900 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα, με την εμφάνιση μονοκύτταρων οργανισμών προκαρυωτικοί. Κατά την περίοδο του Πρωτεροζωικού τα κύρια γεγονότα που συνέβησαν είναι: η έναρξη της φωτοσύνθεσης, ο εμπλουτισμός της ατμόσφαιρας με οξυγόνο, η δημιουργία στρώματος όζοντος (2.000 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα) το οποίο προστατεύει από 11

Αναπαράσταση του περιβάλλοντος που αντιπροσωπεύει η πανίδα της Ediacara. την υπεριώδη ακτινοβολία και η εμφάνιση πολυκύτταρων οργανισμών με πυρήνα- ευκαρυωτικοί (μέδουσες, σκώληκες). Τα σημαντικότερα και χαρακτηριστικά απολιθώματα αυτής της περιόδου είναι τα πρώτα μαλακόσωμα ζώα που έζησαν μεταξύ 635-542 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα και είναι γνωστά ως «πανίδα της Ediacara». Ο Παλαιοζωικός αιώνας (από 542 έως 250 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα) χωρίζεται σε πέντε περιόδους που είναι οι ακόλουθες από την παλαιότερη προς την νεώτερη: Κάμβριο (542-488 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα), Ορδοβίσιο (488-443 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα), Σιλούριο (443-419 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα), Δεβόνιο (419-359 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα), Λιθανθρακοφόρο (359-299 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα) και Πέρμιο (299-251 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα). Στην περίοδο του Καμβρίου, που είχε διάρκεια περίπου 40 εκατ. χρόνια, ο αριθμός και η ποικιλία των θαλάσσιων οργανισμών αυξήθηκε σημαντικά, το φαινόμενο αυτό ονομάζεται «πληθυσμιακή έκρηξη του Καμβρίου». Χαρακτηριστικό αυτής της περιόδου είναι η εμφάνιση των πρώτων θαλασσίων αρθροπόδων που ονομάζονται Τριλοβίτες. Το Ορδοβίσιο είχε διάρκεια 40 εκατ. χρόνια και χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση θαλάσσιων φυτών και σπονδυλωτών-θωρακοφόρων ιχθύων. Ακόμη την περίοδο αυτή οι παγετώνες είχαν μεγάλη εξάπλωση. Το Σιλούριο είχε διάρκεια μόλις 24 εκατ. χρόνια, αλλά την περίοδο αυτή πρωτοεμφανίστηκαν φυτά στην ξηρά. Το Δεβόνιο είχε διάρκεια 40 εκατ. χρόνια και χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση αμφιβίων και ερπετών, αλλά και από τη μεγάλη εξάπλωση των ιχθύων. Το Λιθανθρακοφόρο είχε διάρκεια 60 εκατ. χρόνια. Την περίοδο αυτή το κλίμα ήταν θερμό και υπήρξε έντονη ηφαιστειακή δραστηριότητα που φόρτισε την τότε ατμόσφαιρα με διοξείδιο του άνθρακα με αποτέλεσμα την έντονη ανάπτυξη της χλωρίδας και τη δημιουργία τεραστίων εκτάσεων δασών με πολύ υψηλά δένδρα. Τα δάση αυτά, τα οποία χαρακτηρίζουν το Λιθανθρακοφόρο, έδωσαν τα μεγαλύτερα κοιτάσματα γαιανθράκων του πλανήτη μας. Το Πέρμιο είχε διάρκεια 47 εκατ. χρόνια και είναι η τελευταία περίοδος του Παλαιοζωικού αιώνα. Χαρακτηρίζεται από την ανάπτυξη των κωνοφόρων δένδρων, των τεράστιων ερπετών και γιγαντιαίων εντόμων, την εξαφάνιση των τριλοβιτών και την εξάπλωση παγετώνων. Ο Μεσοζωικός αιώνας (από 252 έως 65 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα) χωρίζεται σε τρεις περιόδους που είναι οι ακόλουθες από την παλαιότερη προς την νεώτερη: Τριαδικό (252-201 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα), το Ιουρασικό (201-145 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα) και το Κρητιδικό (145-65 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα). Το Τριαδικό είχε διάρκεια 51 εκατ. χρόνια μέσα στα οποία συνέβησαν πολύ σημαντικά γεγονότα όπως η εμφάνιση των πρώτων θαλάσσιων θηλαστικών, η εμφάνιση των 12

ΒΑΣΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ πρώτων δεινοσαύρων στην ξηρά και των αμμωνιτοειδών στη θάλασσα, η εξαφάνιση σχεδόν όλων των φυτών που έδωσαν τα μεγάλα κοιτάσματα γαιανθράκων, η εξαφάνιση της Παγγαίας και ο σχηματισμός της Τηθύος. Το Ιουρασικό είχε διάρκεια 56 εκατ. χρόνια και χαρακτηρίζεται από την ακμή των δεινοσαύρων στην ξηρά και των αμμωνιτών στη θάλασσα αλλά και την εμφάνιση των πρώτων πτηνών (Αρχαιοπτέρυξ). Το Κρητιδικό είχε διάρκεια 78 εκατ. χρόνια και χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση μικρών θηλαστικών και ανθοφόρων φυτών, καθώς και από την εξαφάνιση των δεινοσαύρων στην ξηρά και των αμμωνιτών στη θάλασσα. Ο Καινοζωικός αιώνας (από 65 εκατ. χρόνια έως σήμερα) χωρίζεται σε τρεις περιόδους που είναι οι ακόλουθες από την παλαιότερη προς τη νεώτερη: Παλαιογενές (65-23 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα), Νεογενές (23-1,8 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα), και Τεταρτογενές (1,8 εκατ. χρόνια έως σήμερα). Το καθένα από αυτά χωρίζονται σε 13

μικρότερα χρονικά διαστήματα, που έχουν ως ακολούθως: Το Παλαιογενές χωρίζεται σε: Παλαιόκαινο (65-56 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα), Ηώκαινο (56-34 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα) και Ολιγόκαινο (34-23 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα). Το Παλαιόκαινο είχε διάρκεια 10 εκατ. χρόνια μέσα στα οποία υπήρξε μεγάλη ανάπτυξη των θηλαστικών (τρωκτικά, μαρσιποφόρα). Το Ηώκαινο είχε διάρκεια 24 εκατ. χρόνια και χαρακτηρίζεται από τη μεγάλη εξάπλωση των ανθοφόρων φυτών και των θηλαστικών. Την περίοδο αυτή πρωτοεμφανίστηκαν οι ίπποι και οι πίθηκοι. Το Ολιγόκαινο είχε διάρκεια 10 εκατ. χρόνια και χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση του πρώτου ρινόκερου και το κλείσιμο της Τηθύος. Το Νεογενές χωρίζεται σε: Μειόκαινο (23-5 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα) και Πλειόκαινο (5-1,8 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα), που είναι δύο πολύ σημαντικές περίοδοι της εξέλιξης. Στο Μειόκαινο που είχε διάρκεια 18 εκατ. χρόνια υπήρξε μεγάλη ανάπτυξη τόσο της χλωρίδας όσο και της πανίδας (πανίδα Πικερμίου). Πολλά από τα φυτά έχουν πλέον τη μορφή που έχουν σήμερα π.χ. ελιές, δάφνες. Στο Ανώτερο Μειόκαινο έκλεισε το Γιβραλτάρ με συνέπεια την κρίση αλμυρότητας της Μεσογείου. Το Πλειόκαινο είχε διάρκεια 3,2 εκατ. χρόνια και χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση του Αυστραλοπιθήκου και του Homo habilis. Την περίοδο αυτή άνοιξε πάλι το Γιβραλτάρ και το νερό εισέβαλε στη Μεσόγειο (Πλειοκαινική επίκλυση). Το Τεταρτογενές που είναι η πιο σημαντική περίοδος για την εξέλιξη του Ανθρώπου χωρίζεται σε: Πλειστόκαινο (από 1,8 εκατ. χρόνια έως 10.000 χρόνια πριν από σήμερα) και Ολόκαινο (από 10.000 χρόνια έως σήμερα), που είναι δύο πολύ σημαντικές περίοδοι της εξέλιξης. Στο Πλειστόκαινο, που είχε διάρκεια 1,8 εκατ. χρόνια, υπήρξαν τέσσερις παγετώδεις περίοδοι με τα αντίστοιχα μεσοπαγετώδη διαστήματα. Την περίοδο αυτή εμφανίστηκαν τα Μαμούθ. Μέσα στο Πλειστόκαινο εξαφανίστηκε ο Homo habilis, και εμφανίστηκαν ο Homo erectus πριν 1,6 εκατ. χρόνια, ο Homo sapiens neandertalis πριν 80.000 χρόνια και ο Homo sapiens sapiens πριν 35.000 χρόνια. Η Πλειστοκαινική περίοδος σχεδόν συμπίπτει με την Παλαιολιθική εποχή. Το Ολόκαινο είναι η πλέον πρόσφατη εποχή στην ιστορία της Γης, έχει πολύ μικρή διάρκεια μόλις 10.000 χρόνια και είναι η τελευταία μεσοπαγετώδης περίοδος. Το σημαντικότερο γεγονός είναι η ανάπτυξη του ανθρώπινου είδους, αλλά και η επίδρασή του σε μεγάλη κλίμακα στο γήινο περιβάλλον και στα διάφορα οικοσυστήματα. Οι υποδιαιρέσεις που χρησιμοποιούνται για το Ολόκαινο σχετίζονται με τις ανθρωπολογικές «τεχνολογικές» εξελίξεις, όπως Μεσολιθική εποχή, Νεολιθική εποχή, Εποχή του Χαλκού κ.λπ., γραπτή ιστορία και μετάβαση στην αστική διαβίωση. 14

ΒΑΣΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Μαζικές εξαφανίσεις Από το σύνολο των ειδών που έχουν ζήσει στη Γη από την πρώτη εμφάνιση της ζωής, περίπου πριν από 3,9 δισ. χρόνια, μόνο το ένα στα χίλια εξακολουθεί να ζει και σήμερα. Όλα τα υπόλοιπα έχουν εξαφανιστεί. Περίπου 2.500 οικογένειες ζώων, με μέσο όρο μακροβιότητας κάτι λιγότερο από 75 εκατ. χρόνια, έχουν αφήσει απολιθωμένα σκελετικά στοιχεία. Το μεγαλύτερο μέρος από αυτές έχει χαθεί χωρίς να αφήσει απογόνους. Στην ιστορία της Γης, πέντε μαζικές εξαφανίσεις ξεχωρίζουν από ένα σύνολο άλλων συνηθισμένων εξαφανίσεων. Οι εξαφανίσεις αυτές συνέβησαν κατά το Αν. Ορδοβίσιο, το Αν. Δεβόνιο, το Αν. Πέρμιο, το Αν. Τριαδικό και το Αν. Κρητιδικό. Οι μεγαλύτερες μάλιστα αλλαγές του βιολογικού κόσμου συνέβησαν στο τέλος του Περμίου και στο τέλος του Κρητιδικού. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, ότι αυτές χρησιμοποιήθηκαν για να χωρίσουν, η μεν πρώτη τον Παλαιοζωικό αιώνα από το Μεσοζωικό και η Μαζικές εξαφανίσεις δεύτερη το Μεσοζωικό από τον Καινοζωικό. Από τα απολιθώματα επιβεβαιώνεται ότι μετά από κάθε εξαφάνιση ακολουθεί έντονη εξελικτική δραστηριότητα. Όσον αφορά τώρα στην ερμηνεία αυτών των εξαφανίσεων. Οι περισσότερες από τις υποθέσεις που κατά καιρούς έχουν χρησιμοποιηθεί για να εξηγήσουν τις μαζικές εξαφανίσεις, δεν αφορούν και δεν μπορούν να καλύψουν -παρόλο που έχουν γίνει αρκετές προσπάθειες- όλες τις περιπτώσεις, αλλά ανταποκρίνονται, κάθε φορά, μόνο σε μία συγκεκριμένη εξαφάνιση. Eπίσης, δεν είναι βέβαιο εάν ήταν ένα το γεγονός που προκάλεσε το συμβάν ή η κατάσταση δημιουργήθηκε από συνδυασμό πολλών και διαφορετικών γεγονότων. Η πιο πειστική υπόθεση για τις μαζικές εξαφανίσεις αφορά τις απότομες αλλαγές του κλίματος, καθώς η κατανομή των κλιματικών ζωνών επηρεάζει άμεσα τη φυσιολογία και τη γεωγραφική εξάπλωση των οργανισμών. Οι κλιματικές αλλαγές συμβάλουν στην εξαφάνιση των ειδών, αφενός με την καταστροφή που προκαλούν στις τοπικές οικολογικές φωλεές και αφετέρου με την επιρροή που ασκούν στις μεταναστεύσεις. Χαρακτηριστική είναι η εξελικτική πορεία των αμμωνιτών, οι οποίοι έφτασαν δύο φορές κοντά στην εξάλειψη πριν την τελική εξαφάνισή τους στο ανώτερο Κρητιδικό (πριν 65 εκατ. χρόνια). Χαρακτηριστικό, επίσης, παράδειγμα αποτελεί η εξαφάνιση πολλών από τα μεγάλα θηλαστικά του Πλειστοκαίνου, γεγονός που οφείλεται στην απότομη αλλαγή του κλίματος, από ξηρό και χαμηλών θερμοκρασιών σε θερμό και υγρό, σε πολλές περιοχές του κόσμου. Τα μεγάλα θηλαστικά επίσης, οδηγήθηκαν στην εξαφάνιση και από τον πρωτόγονο άνθρωπο, ο οποίος χρησιμοποιούσε ως όπλο του τη φωτιά. 15

Στο σημείο αυτό να σημειωθεί ότι τα στοιχεία από τα απολιθώματα δείχνουν ότι γενικά τα διάφορα είδη έχουν μία περίοδο επιβιώσεως περίπου 5-10 εκατ. έτη, ενώ ειδικά τα σπονδυλωτά 2 εκατ. έτη. Βιβλιογραφία Ault, C.R., 1982. Time in geological explanations as perceived by elementary-school students. Journal of Geological Education, 30, 304-309. Ault, C.R., 1984. Everyday perspective and exceedingly unobvious meaning. Journal of Geological Education, 32, 89 91. Bezzi, A., 1999. What is this thing called geoscience? Epistemological dimensions elicited with the repertory grid and their implications for scientific literacy, Science Education, 83, 675 700. Calonge, Α., 2011. Curriculum comparison research. Geoschools, 7p. Dodick, J.T. & Orion, N., 2006. Building an Understanding of Geological Time: A Cognitive Synthesis of the "Macro" and "Micro" Scales of Time, in Manduca, C.A. & Mogk, D.W. (eds.), Earth and Mind: How Geologists Think and Learn about the Earth, Geological Society of America, Special Paper 413, p. 77-93. Frodeman, R.L., 1995. Geological reasoning: Geology as an interpretive and historical science, Geological Society of America Bulletin, 10, 960 968. Frodeman, R.L., 1996. Envisioning the outcrop, Journal of Geological Education, 44, 417 427. Kastens, K., Manduca, C.A., Cervato, C., Frodeman, R., Goodwin, C., Lieben, L.S., Mogk, D.W., Spangler, T.C., Stillings, N.A. & Titus, S., 2009. How Geoscientists Think and Learn, Eos Trans. AGU, 90 (31), 265. Kastens, K.A. & Ishikawa, T., 2006. Spatial thinking in the geosciences and cognitive sciences: A cross-disciplinary look at the intersection of the two fields. In: Manduca, C.A. & Mogk, D.W. (eds.), 2006: Earth and Mind: How geologists think and learn about the Earth, Special paper 413. -189 pp., Colorado, USA, (The Geological Society of America). Kastens, K.A., Manduca, C.A., Cervato, C., Frodeman, R.L., Goodwin, C., Liben, L.S., Mogk, D.W., Spangler, T.C., Stillings, N.A. & Titus, S., 2009. How Geoscientists Think and Learn, Eos Trans. AGU, 90(31), 265. Kortz, K.M. & Murray D.P., 2009. Barriers to College Students Learning How Rocks Form. Journal of Geoscience Education, September 2009, Vol. 57, No. 4, pp. 300-315. Manduca, C.A. & Mogk, D.W., 2006. Earth and mind: how geologists think and learn about the earth. Publisher: Boulder, Colo.: Geological Society of America, 403 p. Meléndez, G., Fermeli, G. & Koutsouveli, An., 2007. Analyzing Geology textbooks for secondary school curricula in Greece and Spain. In: Educational use of geological heritage. Proc. 11th Int. Congr., 2007. Athens, Greece, Bull. Geol. Soc. Greece, XXXVII, 1819-1832. Reynolds, S.J. & Johnson, J.K., 2012. A Metacognitive Approach to Teaching Geologic Reasoning. School of Earth and Space Exploration Arizona State University. At: http://serc.carleton.edu/ integrate/workshops/methods2012/essays/reynolds.html Rigby, S., 1997. Fossils, the story of life. Keyworth, British Geological Survey, 64p. Φέρμελη, Γ. & Κουτσουβέλη, Αν., 2006. Τα πετρώματα με απλά λόγια. ΕΕΠΦ, Αθήνα, 64σ. Ιστοθέσεις: http://www.stratigraphy.org/index.php/ics-chart-timescale http://www.geobiodiversity.com/ 16

ΜΕΡΟΣ 2 ο ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Γεωλογικός χρόνος Εισαγωγή Για τη διδασκαλία του γεωλογικού χρόνου επελέγη ο σχεδιασμός ενός αυτόνομου εκπαιδευτικού πακέτου (Μουσειοσκευής) το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί είτε μεμονωμένα είτε να λειτουργήσει ως υποστηρικτικό εκπαιδευτικό υλικό στη διδασκαλία της γεωλογίας και στα προγράμματα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στο σχολείο, αλλά και ως εκπαιδευτική δραστηριότητα σε μουσεία Φυσικής Ιστορίας. Το εκπαιδευτικό πακέτο είναι σχεδιασμένο με τέτοιο τρόπο που να μπορεί να μεταφέρεται εύκολα - όλο το υλικό περιλαμβάνεται σε ένα σακίδιο - και περιέχει αντικείμενα που συνδυάζονται με κείμενα και εικόνες, ώστε η μάθηση να γίνεται με «γοητευτικό» τρόπο και να συναρπάζει το μαθητή. Σκοπός και στόχοι Σκοπός της συγκεκριμένης εκπαιδευτικής δραστηριότητας είναι να εισάγει τους μαθητές στην έννοια του γεωλογικού χρόνου και με την ολοκλήρωσή της κάθε μαθητής να αντιλαμβάνεται ότι οι γεωλογικές διαδικασίες στον πλανήτη μας μπορεί να γίνονται με αργό ρυθμό αλλά επιφέρουν τεράστιες αλλαγές. Γενικοί στόχοι είναι οι μαθητές : Να εξοικειωθούν με την έννοια του γεωλογικού χρόνου. Να διαπιστώσουν ότι κάποιες διαδικασίες στον πλανήτη μας είναι πολύ αργές αλλά επιφέρουν πολύ μεγάλες αλλαγές. Να αναφέρουν σημαντικά γεγονότα της μακρόχρονης ιστορίας της Γης. Να πληροφορηθούν για τα τέσσερα μεγάλα διαστήματα (αιώνες) στα οποία χωρίζεται η ιστορία της Γης (Προκάμβριο, Παλαιοζωικό, Μεσοζωικό και Καινοζωικό). Να αναφέρουν και να εντοπίζουν χρονικά τις πέντε μεγάλες μαζικές εξαφανίσεις. Να αναρωτηθούν για τις συνέπειες των μαζικών εξαφανίσεων στην ιστορία του πλανήτη μας. Να αναφέρουν σημαντικές χαρακτηριστικές ομάδες απολιθωμάτων. Να γνωρίσουν και να περιγράφουν συνοπτικά την εξέλιξη των οργανισμών. Να εντοπίζουν τις αλληλεξαρτήσεις μεταξύ γεωλογίας και βιολογίας. Να αναγνωρίσουν την ανάγκη προστασίας της γεωποικιλότητας. Να ασκηθούν στην καλλιτεχνική δημιουργία. Να κατασκευάσουν αντίγραφα απολιθωμάτων. Να ασκηθούν στην παρατήρηση. Να εργασθούν σε ομάδες. Να απολαύσουν την εκπαιδευτική διαδικασία. 17

Κινητό Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα (Μουσειοσκευή) «Ελάτε να σας ταξιδέψουμε στο γεωλογικό χρόνο» Υλικά που περιλαμβάνονται στη Μουσειοσκευή: Ρολό με λευκό ύφασμα μήκους 15 μέτρων που συμβολίζει το γεωλογικό χρόνο ίσο με την ηλικία της Γης (4,6 δισ. χρόνια). Δύο επιπλέον υφάσματα μπλε και καφέ χρώματος μήκους 20 μέτρων έκαστο που συμβολίζουν τη θάλασσα και την ξηρά αντίστοιχα. Παραλληλόγραμμες κάρτες σε τέσσερα χρώματα που οριοθετούν τους τέσσερις αιώνες της Γης (Προκάμβριο, Παλαιοζωικό, Μεσοζωικό και Καινοζωικό). Μικρότερες κάρτες για τις υποδιαιρέσεις κάθε αιώνα (περίοδοι, βαθμίδες) στα εξής χρώματα: o Σκούρο καφέ Προκάμβριο. o Α νοικτό καφέ χρώμα για τον Παλαιοζωικό αιώνα. Περίοδοι: Κάμβριο, Ορδοβίσιο, Σιλούριο, Δεβόνιο, Λιθανθρακοφόρο, Πέρμιο στις αποχρώσεις του καφέ (από το πιο σκούρο προς το πιο ανοικτό). o Πράσινο χρώμα για το Μεσοζωικό αιώνα. Περίοδοι: Τριαδικό (μωβ), Ιουρασικό (μπλε), Κρητιδικό (πράσινο ανοικτό). 18

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ o Κίτρινο για τον Καινοζωικό αιώνα. Περίοδοι: Παλαιογενές (πορτοκαλί) και βαθμίδες Ολιγόκαινο, Ηώκαινο και Ολιγόκαινο στις αποχρώσεις του πορτοκαλί. Νεογενές (κίτρινο) και βαθμίδες Μειόκαινο και Πλειόκαινο στις αποχρώσεις του κίτρινου. Τεταρτογενές (μπεζ) και βαθμίδες Πλειστόκαινο και Ολόκαινο στις αποχρώσεις του μπεζ. Τέσσερις ομάδες εικόνων από αντιπροσωπευτικούς οργανισμούς για κάθε γεωλογικό αιώνα. 4 κάρτες «Γεωλογικός χρόνος». 4 κάρτες Με την περιγραφή των σημαντικότερων γεγονότων του κάθε αιώνα. 1 Αφίσα «Γεωλογικός χρόνος». Μία ξύλινη βέργα μήκους 50 εκατ. Οκτώ κορδέλες. Πέντε σε διαφορετικά μήκη και χρώματα (μωβ, μπλε, πράσινο, κόκκινο, κίτρινο) και τρεις σε διαφορετικά χρώματα και το ίδιο μήκος (κόκκινο, μπλε, μωβ). 5 καρτέλες/θαυμαστικά «Μαζικές εξαφανίσεις». 20 χρωματιστά μαξιλαράκια στα αντίστοιχα τέσσερα χρώματα που έχουν οι καρτέλες των τεσσάρων αιώνων. (Τα μαξιλαράκια είναι 2 μπεζ για το Προκάμβριο, 5 καφέ για τον Παλαιοζωικό αιώνα, 6 πράσινα για το Μεσοζωικό αιώνα και 7 κίτρινα για τον Καινοζωικό αιώνα). 4 παζλ με εικόνες που παρουσιάζουν μια χαρακτηριστική εικόνα για κάθε γεωλογικό αιώνα. Χρωματιστά χαρτόνια, μπογιές, ψαλιδάκια. Διάρκεια: 2h 19

Οδηγίες προς τον εκπαιδευτικό Διαδικασία: 1. Προετοιμασία Απλώστε το λευκό ύφασμα από το ρολό (Γεωλογικός χρόνος) στην αίθουσα που θα πραγματοποιήσετε την εκπαιδευτική δραστηριότητα. Κολλήστε στον τοίχο την αφίσα με τη χρονοστρωματογραφική κλίμακα. 2. Χωρισμός σε ομάδες Τοποθετήστε σε κύκλο τα χρωματιστά μαξιλαράκια. Κάτω από κάθε μαξιλαράκι τοποθετήστε μία εικόνα ενός απολιθωμένου οργανισμού ανάλογα με τον αιώνα που αντιπροσωπεύει το χρώμα από το κάθε μαξιλαράκι. Προσκαλέστε τα παιδιά να κάτσουν σε κύκλο στα χρωματιστά μαξιλαράκια. Να πουν το όνομά τους και το πιο αγαπημένο τους παιχνίδι. Να αναζητήσουν και να πάρουν την εικόνα που είναι κάτω από το μαξιλαράκι τους. Αναδιαρθρώστε την ομάδα. Τα παιδιά παραμένουν καθισμένα σε κύκλο αλλά τώρα να κάθονται το ένα δίπλα στο άλλο σύμφωνα με το χρώμα που έχουν τα μαξιλαράκια, δηλ. όλα τα πράσινα μαζί, τα κίτρινα, κ.λπ. 20

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Ζητήστε από κάθε παιδί να περιγράψει την εικόνα που βρήκε κάτω από το μαξιλαράκι του και εξηγήστε τους ότι αυτοί οι οργανισμοί προέρχονται από τους τέσσερις γεωλογικούς αιώνες: ΠροκάμβριοΠαλαιοζωικό-Μεσοζωικό-Καινοζωικό. Χωρίστε τους μαθητές σε τέσσερις ομάδες (Προκάμβριο-Παλαιοζωικό-Μεσοζωικό-Καινοζωικό) ανάλογα με το χρώμα που είχε το μαξιλαράκι τους και τον αιώνα που αντιπροσώπευαν οι οργανισμοί που παρουσίασαν. (Εναλλακτικά για το χωρισμό σε ομάδες χρησιμοποιήστε τις τέσσερις εικόνες/παλζ. Βλ. Παράρτημα σελ.33-36). Δώστε σε κάθε ομάδα, τις χρωματιστές καρτέλες με τα ονόματα του αιώνα, των περιόδων και των αντίστοιχων βαθμίδων, την ομάδα των εικόνων των οργανισμών που αντιπροσωπεύει τον «αιώνα τους», μία κάρτα του Γεωλογικού χρόνου, μία κάρτα με την περιγραφή των σημαντικότερων γεγονότων του αιώνα τους και ζητήστε τους να συμπληρώσουν την «Ταυτότητα του αιώνα τους». (Επέκταση προαιρετικά: Δώστε χρωματιστά χαρτόνια, μπογιές και ψαλίδια και ζητήστε τους να κάνουν με τους «οργανισμούς» περιγράμματα πάνω στα χαρτόνια, να τα κόψουν και να τα χρωματίσουν.) 3. Χαρακτηριστικά απολιθώματα και σημαντικά γεγονότα στην ιστορία του πλανήτη μας Επιλέξτε κάποιες από τις ακόλουθες ερωτήσεις και συζητήστε τις απαντήσεις με τα παιδιά: Πότε εμφανίστηκαν οι ωκεανοί στον πλανήτη μας; Πότε εμφανίστηκαν τα πρώτα ιζήματα; Πότε εμφανίστηκε η πρώτη ζωή; Πότε είχαμε αύξηση της περιεκτικότητας του οξυγόνου στην ατμόσφαιρα; 21

Ποια είναι η ηλικία της πανίδας της Ediacara; Πότε εμφανίστηκαν και πότε εξαφανίστηκαν οι τριλοβίτες; Πότε εμφανίστηκαν τα θαλάσσια φυτά, πότε τα φυτά στην ξηρά και πότε τα ανθοφόρα φυτά; Πότε εμφανίστηκαν τα ψάρια; Πότε εμφανίστηκαν τα αμφίβια και τα ερπετά; Πότε είχαμε τα μεγαλύτερα δάση στον πλανήτη μας; Πότε εμφανίστηκαν τα κωνοφόρα δένδρα; Πότε είχαμε τεράστια ερπετά και γιγαντιαία έντομα στον πλανήτη μας; Πότε εμφανίστηκαν τα πρώτα θαλάσσια θηλαστικά; Πότε εμφανίστηκαν οι πρώτοι δεινόσαυροι στην ξηρά και οι αμμωνίτες στη θάλασσα; Πότε προσδιορίζεται η ακμή της εξάπλωσης των δεινοσαύρων στην ξηρά και των αμμωνιτοειδών στη θάλασσσα; Πότε εμφανίστηκε το πρώτο πτηνό (αρχαιοπτέρυξ); Πότε και γιατί εξαφανίστηκαν οι δεινόσαυροι και οι αμμωνίτες; Πότε έγιναν οι πέντε μεγάλες «Μαζικές εξαφανίσεις»; Ποιο γεγονός χαρακτηρίζει το πέρασμα από τον Παλαιοζωικό στο Μεσοζωικό αιώνα; Πότε αναπτύχτηκαν και εξαπλώθηκαν πολύ τα θηλαστικά στον πλανήτη μας; Ποια περίοδος χαρακτηρίζεται από την εξάπλωση των ανθοφόρων φυτών; Πότε έκανε την εμφάνιση του ο πρώτο ρινόκερος; Πότε τα φυτά άρχισαν να μοιάζουν πολύ με αυτά που έχουμε σήμερα; Πότε εμφανίστηκε ο σύγχρονος άνθρωπος (Homo sapiens sapiens) κ.λπ.; 4. Ανακαλύπτω τους οργανισμούς Γιγαντιαία έντομα. Στιγμιότυπο από Μουσείο Οδηγήστε κάθε ομάδα «στον αιώνα της» στο Φυσικής Ιστορίας της Βιέννης. γεωλογικό χρόνο (λευκό πανί) και δώστε οδηγίες να τοποθετήσει τις χρωματιστές καρτέλες (αιώνας, περίοδοι, βαθμίδες) στα κατάλληλα σημεία, ώστε να οριοθετήσει το γεωλογικό αιώνα και τις υποδιαιρέσεις του. Ακολούθως, κάθε ομάδα τοποθετεί τους οργανισμούς στον αιώνα της ανάλογα με τη σειρά που εμφανίστηκαν στον πλανήτη. 22

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Όριο Μεσοζωικού - Καινοζωικού αιώνα (Gredero creek section, Caravaca Murcia, Ισπανία). 5. Μαζικές εξαφανίσεις οργανισμών Ρωτάτε τα παιδιά αν έχουν ακούσει για τις μαζικές εξαφανίσεις που έχουν γίνει στον πλανήτη μας από τη δημιουργία του μέχρι σήμερα. Τους ενημερώνετε ότι «Στην ιστορία της Γης, πέντε μαζικές εξαφανίσεις ξεχωρίζουν από ένα σύνολο άλλων συνηθισμένων εξαφανίσεων. Οι εξαφανίσεις αυτές συνέβησαν κατά το Αν. Ορδοβίσιο, το Αν. Δεβόνιο, το Αν. Πέρμιο, το Αν. Τριαδικό και το Αν. Κρητιδικό. Οι μεγαλύτερες μάλιστα αλλαγές του βιολογικού κόσμου συνέβησαν στο τέλος του Περμίου και στο τέλος του Κρητιδικού». Δίνετε στις ομάδες πέντε «καρτέλες/θαυμαστικά» που αναφέρονται στις μαζικές εξαφανίσεις (βλ. Παράρτημα, σελ. 31-32). Ζητάτε από τις ομάδες να επιλέξουν τις καρτέλες/θαυμαστικά που αντιστοιχούν στον αιώνα τους και να τις τοποθετήσουν στο κατάλληλο σημείο πάνω στο «γεωλογικό χρόνο». 6. Ξηρά ή θάλασσα Απλώνουμε στην άλλη πλευρά του «γεωλογικού χρόνου» τα δύο πανιά, το μπλε και το καφέ. Τα παιδιά «κάθονται στον αιώνα τους», σε σειρά παράλληλα με το «γεωλογικό χρόνο». Κάθε ομάδα τοποθετεί στην περιοχή της το πανί στο κατάλληλο χρώμα, μπλε, καφέ ή και τα δύο. Αν οι οργανισμοί ζούσαν μόνο στη θάλασσα ή μόνο στην ξηρά αφήνουν να φαίνεται μόνο το ένα χρώμα (μπλε ή καφέ ανάλογα), αν ζούσαν και στην ξηρά και τη θάλασσα αφήνουν και τα δύο χρώματα. Όλοι μαζί συζητούν και αποφασίζουν για το πώς φαντάζονται στο μέλλον τον πλανήτη μας και προεκτείνουν τη θάλασσα και την ξηρά. 7. Εξηγώ σε όλη την ομάδα τι συνέβη «στον αιώνα μου» Στη συνέχεια όλα τα παιδιά σε σειρά, ξεκινούν από το Προκάμβριο και κατευθύνονται προς τον Καινοζωικό αιώνα. Κάθε ομάδα περιγράφει στην ολομέλεια τα χαρακτηριστικά του αιώνα της και απαντά σε τυχόν ερωτήσεις των συμμαθητών της. 23

8. Φτιάχνω το δικό μου απολίθωμα Προετοιμασία: Για αυτό το τμήμα της δραστηριότητας προετοιμάζουμε ζυμάρι με τα εξής υλικά: 1 μέρος αλάτι, 2 μέρη αλεύρι και όσο νερό (χλιαρό) χρειαστεί. Επίσης, προετοιμάζουμε καλούπια από διάφορους απολιθωμένους οργανισμούς. Προτρέπουμε τους μαθητές να φτιάξουν τα δικά τους αντίγραφα απολιθωμάτων. Για να διατηρηθούν τα απολιθώματα, τα αφήνουμε στον ήλιο να ξεραθούν ή τα ψήνουμε στο φούρνο. 9. Ζωγραφίζουμε στον τοίχο Τοποθετούμε χαρτί ζωγραφικής στον τοίχο και ζητάμε από τα παιδιά να ζωγραφίσουν σκηνές αντίστοιχες με αυτές που ζωγράφιζαν οι πρωτόγονοι άνθρωποι στα σπήλαια. 10. Φτιάχνουμε ένα γεωλογικό γαϊτανάκι 1.000 (10 cm) 2.000 (20 cm) 3.000 (30 cm) 4.000 (40 cm) 4.600 (46 cm) Σε οριζόντιο ξύλο (ξύλινη βέργα κρεμάμε 6 κορδέλες στα χρώματα που βλέπουμε στην εικόνα με αντίστοιχα μήκη από αριστερά προς τα δεξιά. Ζητάμε από τα παιδιά να τοποθετήσουν τις κορδέλες σε σειρά από τη μεγαλύτερη προς τη μικρότερη. Διαβάζουμε τις ερωτήσεις που είναι γραμμένες στις ακόλουθες καρτέλες. Τα παιδιά απαντούν. Σημειώνουν τη σωστή απάντηση σε ένα χαρτάκι και το καρφιτσώνουν στην κατάλληλη κορδέλα στο ανάλογο μήκος. 24

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΡΤΕΛΕΣ 4.600 εκατ. χρόνια - Δημιουργία της Γης 4.000 εκατ. χρόνια - Τα παλαιότερα πετρώματα του πλανήτη μας 3.900 εκατ. χρόνια - Η πρώτη ζωή στον πλανήτη 3.800 εκατ. χρόνια - Δημιουργία των πρώτων ωκεανών 3.000 εκατ. χρόνια - Στρωματόλιθοι 2.700 εκατ. χρόνια - Τα πρώτα ευκαρυωτικά κύτταρα 2.100 εκατ. χρόνια - Σημαντική αύξηση του οξυγόνου στην ατμόσφαιρα της Γης 2.000 εκατ. χρόνια- Βακτήρια στην ξηρά 700-800 εκατ. χρόνια - Τα πρώτα «ζώα» στον πλανήτη 600-500 εκατ. χρόνια - Τα πρώτα πολυκύτταρα απολιθώματα (Πανίδα της Ediacara) 540 εκατ. χρόνια - Εμφάνιση των τριλοβιτών 500-400 εκατ. χρόνια - Τα πρώτα φυτά στην ξηρά 400-300 εκατ. χρόνια - Τα πρώτα ζώα στην ξηρά (αμβίβια) 300-200 εκατ. χρόνια - Εμφάνιση των Δεινοσαύρων και των πρώτων θηλαστικών 200-100 εκατ. χρόνια - Εμφάνιση των πτηνών και των ανθοφόρων φυτών 50-60 εκατ. χρόνια - Επικράτηση των θηλαστικών 35.000 χρόνια - Σύγχρονος άνθρωπος 25

11. Ανακεφαλαίωση Αξιολόγηση Για να ολοκληρωθεί η δραστηριότητα προσκαλέστε την ομάδα και πάλι στον κύκλο. Ανακεφαλαιώστε συνοπτικά την ιστορία της Γης στους τέσσερις γεωλογικούς αιώνες και ολοκληρώστε τη δραστηριότητα με αξιολόγηση. (Επιλέξτε τι θέλετε να αξιολογήσετε και ετοιμάστε το αντίστοιχο φύλλο αξιολόγησης ή κάντε προφορική αξιολόγηση). Ενδεικτική πρόταση αξιολόγησης Στο κέντρο του κύκλου τοποθετήστε τρεις κορδέλες (Κόκκινη= Η δραστηριότητα δεν μου άρεσε, Μωβ= Η δραστηριότητα μου άρεσε λίγο, Μπλε= Η δραστηριότητα μου άρεσε πολύ). Ζητήστε από τα παιδιά να χαρακτηρίσουν με «μία μόνο λέξη» την εμπειρία τους από την εκπαιδευτική δραστηριότητα. Στη συνέχεια δώστε τους από ένα αυτοκόλλητο χαρτάκι και πείτε τους, ένα-ένα να το κολλήσει και να επεκτείνει τη χρωματιστή κορδέλα που το αντιπροσωπεύει. 12. Ιδέες για περαιτέρω δραστηριότητες Κάθε ομάδα: Φτιάχνει το «χάρακα του γεωλογικού χρόνου». Χωρίζει ένα χάρακα 20 εκατ. στους τέσσερις γεωλογικούς αιώνες υπό κλίμακα. Φτιάχνει μάσκες με πρόσωπα από χαρακτηριστικά απολιθωμένα ζώα. Ζωγραφίζει σκηνές από το παλαιοπεριβάλλον των τεσσάρων γεωλογικών αιώνων. Ετοιμάζει για τον «αιώνα της» μία πεντάλεπτη παρουσίαση με 20 διαφάνειες. Αναζητεί πληροφορίες σε έντυπες και ηλεκτρονικές πηγές σχετικά με ένα γεγονός από την ιστορία του πλανήτη μας που την εντυπωσίασε περισσότερο. Αναζητεί πληροφορίες και παρουσιάζει προσωπικότητες που συνέβαλαν στην εξέλιξη της γεωλογικής σκέψης π.χ. 26

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Nikolaus Steno James Hutton Charles Lyell Mary Anning Charles Darwin Alfred Wegener 1. Κάρτες γεωλογικών αιώνων Παράρτημα: ΠΡΟΚΑΜΒΡΙΟ Το Προκάμβριο ή Κρυπτοζωικός αιώνας χωρίζεται σε Αρχαϊκό που είχε διάρκεια 2.000 εκατ. χρόνια (από 4.600 έως 2.600 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα) και Πρωτεροζωικό με διάρκεια 2.060 εκατ. χρόνια (από 2.600 έως 5 4 2 ε κ α τ. χ ρ ό ν ι α π ρ ι ν α π ό σ ή μ ε ρ α ). Κατά την περίοδο του Αρχαϊκού (από 4.600 έως 2.600 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα) τα κύρια γεγονότα που συνέβησαν είναι ο σχηματισμός των πρώτων ιζημάτων περί τα 4.030 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα και η εμφάνιση της πρώτης ένδειξης ζωής περί τα 3.900 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα με την εμφάνιση μονοκύτταρων οργανισμών προκαρυωτικοί. Κατά την περίοδο του Πρωτεροζωικού (από 2.600 έως 542 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα) τα κύρια γεγονότα που συνέβησαν είναι: η έναρξη της φωτοσύνθεσης, ο εμπλουτισμός της ατμόσφαιρας με οξυγόνο, η έναρξη της φωτοσύνθεσης, ο εμπλουτισμός της ατμόσφαιρας με οξυγόνο, η δημιουργία στρώματος όζοντος (2.000 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα) το οποίο προστατεύει από την υπεριώδη ακτινοβολία και η εμφάνιση πολυκύτταρων οργανισμών με πυρήνα -ευκαρυωτικοί- (μέδουσες, σκώληκες). Τα σημαντικότερα και χαρακτηριστικά απολιθώματα αυτής της περιόδου είναι τα πρώτα μαλακόσωμα ζώα που έζησαν μεταξύ 635-542 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα και είναι γνωστά ως «πανίδα της Ediacara» 27

ΠΑΛΑΙΟΖΩΙΚΟΣ ΑΙΩΝΑΣ Ο Παλαιοζωικός αιώνας (από 542 έως 250 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα) χωρίζεται σε πέντε περιόδους που είναι οι ακόλουθες από την παλαιότερη προς την νεώτερη: Κάμβριο (542-488 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα), το Ορδοβίσιο (488-443 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα), Σιλούριο (443-419 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα), Δεβόνιο (419-359 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα), Λιθανθρακοφόρο (359-299 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα) και Πέρμιο (299-251 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα). Στην περίοδο του Καμβρίου, που είχε διάρκεια περίπου 40 εκατ. χρόνια, ο αριθμός και η ποικιλία των θαλασσίων οργανισμών αυξήθηκε σημαντικά, το φαινόμενο αυτό ονομάζεται «πληθυσμιακή έκρηξη του Καμβρίου».Χαρακτηριστικό αυτής της περιόδου είναι η εμφάνιση των πρώτων θαλασσίων αρθροπόδων που ονομάζονται Τριλοβίτες. Το Ορδοβίσιο είχε διάρκεια 40 εκατ. χρόνια και χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση θαλάσσιων φυτών και σπονδυλωτών-θωρακοφόρων ιχθύων. Ακόμη την περίοδο αυτή οι παγετώνες είχαν μεγάλη εξάπλωση. Το Σιλούριο είχε διάρκεια μόλις 24 εκατ. χρόνια, αλλά την περίοδο αυτή πρωτοεμφανίστηκαν φυτά στην ξηρά. Το Δεβόνιο είχε διάρκεια 40 εκατ. χρόνια και χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση αμφιβίων και ερπετών, αλλά και από τη μεγάλη εξάπλωση των ιχθύων. Το Λιθανθρακοφόρο είχε διάρκεια 60 εκατ. χρόνια. Την περίοδο αυτή το κλίμα ήταν θερμό και υπήρξε έντονη ηφαιστειακή δραστηριότητα που φόρτισε την τότε ατμόσφαιρα με διοξείδιο του άνθρακα με αποτέλεσμα την έντονη ανάπτυξη της χλωρίδας και τη δημιουργία τεραστίων εκτάσεων δασών με πολύ υψηλά δένδρα. Τα δάση αυτά, τα οποία χαρακτηρίζουν το Λιθανθρακοφόρο, έδωσαν τα μεγαλύτερα κοιτάσματα γαιανθράκων του πλανήτη μας. Το Πέρμιο είχε διάρκεια 47 εκατ. χρόνια και είναι η τελευταία περίοδος του Παλαιοζωικού αιώνα. Χαρακτηρίζεται από την ανάπτυξη των κωνοφόρων δένδρων, των τεράστιων ερπετών και γιγαντιαίων εντόμων, την εξαφάνιση των τριλοβιτών και την εξάπλωση παγετώνων. ΜΕΣΟΖΩΙΚΟΣ ΑΙΩΝΑΣ Ο Μεσοζωικός αιώνας (από 252 έως 65 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα) χωρίζεται σε τρεις περιόδους που είναι οι ακόλουθες από την παλαιότερη προς την νεώτερη: Τριαδικό (252201 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα), Ιουρασικό (201-145 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα) και Κρητιδικό (145-65 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα). Το Τριαδικό είχε διάρκεια 51 εκατ. χρόνια μέσα στα οποία συνέβησαν πολύ σημαντικά γεγονότα, όπως η εμφάνιση των πρώτων θαλάσσιων θηλαστικών, η εμφάνιση των πρώτων δεινοσαύρων στην ξηρά και των αμμωνιτοειδών στη θάλασσα, η εξαφάνιση σχεδόν όλων 28 των φυτών που έδωσαν τα μεγάλα κοιτάσματα γαιανθράκων, η εξαφάνιση της Παγγαίας και ο σχηματισμός της Τηθύος. Το Ιουρασικό είχε διάρκεια 56 εκατ. χρόνια και χαρακτηρίζεται από την ακμή των δεινοσαύρων στην ξηρά και των αμμωνιτών στη θάλασσα αλλά και την εμφάνιση των πρώτων πτηνών (Αρχαιοπτέρυξ). Το Κρητιδικό είχε διάρκεια 78 εκατ. χρόνια και χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση μικρών θηλαστικών και ανθοφόρων φυτών, καθώς και από την εξαφάνιση των δεινοσαύρων στην ξηρά και των αμμωνιτών στη θάλασσα.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙΝΟΖΩΙΚΟΣ ΑΙΩΝΑΣ Ο Καινοζωικός αιώνας (από 65 εκατ. χρόνια έως σήμερα) χωρίζεται σε τρεις περιόδους που είναι οι ακόλουθες από την παλαιότερη προς τη νεώτερη: Παλαιογενές (65-23 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα), Νεογενές (23-1,8 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα) και Τεταρτογενές (1,8 εκατ. χρόνια έως σήμερα). Το καθένα από αυτά χωρίζονται σε μικρότερα χρονικά διαστήματα, που έχουν ως ακολούθως: Το Παλαιογενές χωρίζεται σε: Παλαιόκαινο (65-56 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα), Ηώκαινο (56-34 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα) και Ολιγόκαινο (34-23 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα). Το Παλαιόκαινο είχε διάρκεια 10 εκατ. χρόνια μέσα στα οποία υπήρξε μεγάλη ανάπτυξη των θηλαστικών (τρωκτικά, μαρσιποφόρα). Το Ηώκαινο είχε διάρκεια 24 εκατ. χρόνια και χαρακτηρίζεται από τη μεγάλη εξάπλωση των ανθοφόρων φυτών και των θηλαστικών. Την περίοδο αυτή πρωτοεμφανίστηκαν οι ίπποι και οι πίθηκοι. Το Ολιγόκαινο είχε διάρκεια 10 εκατ. χρόνια και χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση του πρώτου ρινόκερου και το κλείσιμο της Τηθύος. Το Νεογενές χωρίζεται σε: Μειόκαινο (23-5 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα) και Πλειόκαινο (5-1,8 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα), που είναι δύο πολύ σημαντικές περίοδοι της εξέλιξης. Στο Μειόκαινο που είχε διάρκεια 18 εκατ. χρόνια υπήρξε μεγάλη ανάπτυξη τόσο της χλωρίδας όσο και της πανίδας (πανίδα Πικερμίου). Πολλά από τα φυτά έχουν πλέον τη μορφή που έχουν σήμερα π.χ. ελιές, δάφνες. Στο Ανώτερο Μειόκαινο έκλεισε το Γιβραλτάρ με συνέπεια την κρίση αλμυρότητας της Μεσογείου. Το Πλειόκαινο είχε διάρκεια 3,2 εκατ. χρόνια και χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση του Αυστραλοπιθήκου και του Homo habilis. Τη περίοδο αυτή άνοιξε πάλι το Γιβραλτάρ και το νερό εισέβαλε στη Μεσόγειο. Το Τεταρτογενές που είναι η πιο σημαντική περίοδος για την εξέλιξη του Ανθρώπου χωρίζεται σε: Πλειστόκαινο (1,8 εκατ. χρόνια έως 10.000 χρόνια πριν από σήμερα) και Ολόκαινο (10.000 χρόνια έως σήμερα), που είναι δύο πολύ σημαντικές περίοδοι της εξέλιξης. Στο Πλειστόκαινο, που είχε διάρκεια 1,8 εκατ. χρόνια, υπήρξαν τέσσερις παγετώδεις περίοδοι με τα αντίστοιχα μεσοπαγετώδη διαστήματα. Την περίοδο αυτή εμφανίστηκαν τα Μαμούθ. Μέσα στο Πλειστόκαινο εξαφανίστηκε ο Homo habilis και εμφανίστηκαν ο Homo erectus πριν 1,6 εκατ. χρόνια, ο Homo sapiens neandertalis πριν 80.000 χρόνια και ο Homo sapiens sapiens πριν 35.000 χρόνια. Η Πλειστοκαινική περίοδος σχεδόν συμπίπτει με την Παλαιολιθική εποχή. Το Ολόκαινο είναι η πλέον πρόσφατη εποχή στην ιστορία της Γης, έχει πολύ μικρή διάρκεια μόλις 10.000 χρόνια και είναι η τελευταία μεσοπαγετώδης περίοδος. Το σημαντικότερο γεγονός είναι η ανάπτυξη του ανθρώπινου είδους, αλλά και η επίδρασή του σε μεγάλη κλίμακα στο γήινο περιβάλλον και στα διάφορα οικοσυστήματα. Οι υποδιαιρέσεις που χρησιμοποιούνται για το Ολόκαινο σχετίζονται με τις ανθρωπολογικές «τεχνολογικές» εξελίξεις, όπως Μεσολιθική εποχή, Νεολιθική εποχή, Εποχή του Χαλκού κ.λπ., γραπτή ιστορία και μετάβαση στην αστική διαβίωση. 29

2. Η Ταυτότητα του αιώνα μας Η Ταυτότητα του αιώνα μας ΑΙΩΝΑΣ: Προκάμβριο, Παλαιοζωικός, Μεσοζωικός, Καινοζωικός. Διάρκεια του αιώνα σε εκατομμύρια χρόνια:.εκατ. χρόνια. Οι οργανισμοί που υπάρχουν στον αιώνα μας: Ζουν: μόνο στη θάλασσα, μόνο στην ξηρά και στη θάλασσα και την ξηρά. Είναι μονοκύτταροι, πολυκύτταροι και τα δυο. Υπάρχουν: Πανίδα της Ediacara, Τριλοβίτες, Φυτά χωρίς άνθη, Φυτά με άνθη, Ψάρια, Ερπετά, Μικρά θηλαστικά, Δεινόσαυροι, Μεγάλα θηλαστικά, Αμφίβια, Homo sapiens sapiens. Άλλα χαρακτηριστικά του αιώνα μας: Σχηματίστηκαν τα πρώτα ιζήματα, εμφανίστηκαν τα πρώτα ψάρια, κυριαρχούν τα τεράστια ερπετά, υπάρχουν γιγαντιαία έντομα, εμφανίστηκαν τα πρώτα θαλάσσια θηλαστικά, εμφανίστηκαν τα πρώτα ερπετά στην ξηρά, υπήρχαν τα μεγαλύτερα δάση στον πλανήτη μας, εξαπλώθηκαν πολύ τα θηλαστικά. 30

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ 3. Μαζικές εξαφανίσεις: στο Αν. Ορδοβίσιο, Αν. Δεβόνιο, Αν. Πέρμιο, Αν. Τριαδικό και στο Αν. Κρητιδικό. ΕΞΑΦΑΝΙΣΗ - Αν. Ορδοβίσιο ΕΞΑΦΑΝΙΣΗ - Αν. Δεβόνιο EXTINCTION - Αν. Πέρμιο 31

ΕΞΑΦΑΝΙΣΗ - Αν. Τριαδικό ΕΞΑΦΑΝΙΣΗ - Αν. Κρητιδικό 32

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ 4. Παζλ για το χωρισμό σε τέσσερις ομάδες (εναλλακτικά) Επιλέξτε μία εικόνα από κάθε γεωλογικό αιώνα. Τυπώστε τις σε μέγεθος Α4. Κόψτε τις εικόνες σε τυχαία τμήματα και σε τόσα κομμάτια όσα τα μέλη της κάθε ομάδας. (Ενδεικτικά για μία ομάδα 20 παιδιών: Προκάμβριο 2, Παλαιοζωικός 5, Μεσοζωικός 6, Καινοζωικός 7). Εικόνα 1: Προκάμβριο 33

34 Εικόνα 2: Παλαιοζωικός αιώνας

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Εικόνα 3: Μεσοζωικός αιώνας 35

36 Εικόνα 4: Καινοζωικός αιώνας

37

38

39