«Από τα πειράματα παρθενογένεσης στη γέννηση της Dolly: Μια ιστορία αλλαγών της τεχνοεπιστημονικής ορολογίας για την κλωνοποίηση στις ευρείας κυκλοφορίας ελληνικές εφημερίδες» Δρ. Κωνσταντίνος Μορφάκης Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ) Τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης (Μ.Ι.Θ.Ε) Email: cmorfakis@phs.uoa.gr Εισαγωγή. Η γέννηση της Dolly, του πρώτου κλωνοποιημένου θηλαστικού από κύτταρο ενήλικου προβάτου, αποτέλεσε ένα τεχνοεπιστημονικό γεγονός ( technoscientific fact ) ορόσημο στην ιστορία των βιοεπιστημών και της βιοτεχνολογίας. Παρότι ως στις αρχές της δεκαετίας του 1990 τα πειράματα κλωνοποίησης αποτελούσαν ένα περιθωριακό πεδίο επιστημονικής έρευνας και οι μοναδικές δημόσιες αναφορές σε αυτά ήταν σε κινηματογραφικές ταινίες όπως ο Blade Ranner και το Jurassic Park, με τον ερχομό της Dolly, αυτό που μέχρι πρότινος θεωρούνταν ότι ανήκει στη σφαίρα της επιστημονικής φαντασίας κατέστει εδραιωμένη επιστημονική πραγματικότητα. Έκτοτε, κάθε νέα προσπάθεια κλωνοποίησης ενός οργανισμού απασχόλησε έντονα τα μέσα ενημέρωσης και αποτέλεσε αντικείμενο δημόσιου διαλόγου και επιστημονικών διενέξεων. Ωστόσο, η ιδέα της κλωνοποίησης ενός οργανισμού δεν προέκυψε ξαφνικά, ως αποτέλεσμα της επιθυμίας ορισμένων «εκκεντρικών» επιστημών ( maverick scientists/cloners) να δημιουργήσουν εκατοντάδες πανομοιότυπα ζώα ή ανθρώπους, αλλά οι ρίζες της είναι βαθιά συνδεδεμένες με τις μελέτες για την κατανόησης της βιολογικής ανάπτυξης των έμβιων όντων. Οι πειραματικές δηλαδή προσπάθειες για την κλωνοποίηση ενός ανώτερου οργανισμού έχουν μακρά ιστορία, μολονότι ο ίδιος ο όρος κλωνοποίηση δε χρησιμοποιούνταν πάντα για να περιγράψει αυτή την τεχνολογία. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, η δυνατότητα επέμβασης και διαχείρισης του γενετικού υλικού άρχισε να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη δημόσια εικόνα της σύγχρονης επιστήμης. Η παρούσα ανακοίνωση επιχειρεί μια καταγραφή και ανάλυση των αλλαγών που παρατηρούνται στην ορολογία που αφορά τα πειράματα κλωνοποίησης όπως αυτά καλύφθηκαν διαχρονικά σε δυο ιστορικές ευρείας κυκλοφορίας ελληνικές εφημερίδες. Αξιοποιώντας θεωρητικά εργαλεία από το διεπιστημονικό πεδίο Επιστήμη, Σελίδα 1
Τεχνολογία, Κοινωνία (Science, Technology & Scociety STS) και, πιο συγκεκριμένα, από τις ερευνητικές περιοχές γνωστές ως Επικοινωνίας της Επιστήμης (Science Communication SciCom) και Δημόσια Εικόνα της Επιστήμης και Τεχνολογίας (Public Image of Science and Technology PIST) αναδεικνύομε ότι α) η ιστορική πορεία των πειραμάτων κλωνοποίησης οδήγησε σε αλλαγές στη χρησιμοποιούμενη ορολογία από τους δημοσιογράφους στην προσπάθειά τους να περιγράψουν τη σχετική τεχνολογία, β) η δημόσια εικόνα για την τεχνολογία της κλωνοποίησης είναι, ως ένα βαθμό, συνάρτηση της χρησιμοποιούμενης ορολογίας από τους δημοσιογράφους για αυτήν και γ) η τελική καθιέρωση της χρήσης του όρου κλωνοποίηση στον δημοσιογραφικό λόγο, στις ευρείας κυκλοφορίας ελληνικές εφημερίδες, υπήρξε αποτέλεσμα μιας δημόσιας παρέμβασης - «νουθεσίας» σχετικά με τη ορθή απόδοση του διεθνή όρου στη νεοελληνική γλώσσα. Ειδικότερα, από την ανάλυση των αλλαγών που παρατηρούνται στην ορολογία των πειραμάτων κλωνοποίησης διακρίνονται τέσσερις ευρείες κατηγορίες όρων που περιγράφουν διαχρονικά τα σχετικά πειράματα. Επιπρόσθετα, η χρήση γλωσσικών μεταφορών και μετωνυμιών είναι διαδεδομένη στον δημοσιογραφικό λόγο, ο οποίος εμπλουτίζεται επίσης από την κουλτούρα της επιστημονικής φαντασίας στην προσπάθεια να περιγραφούν στο ευρύ κοινό τα αποτελέσματα των πειραμάτων κλωνοποίησης. Τέλος, παρατηρείται ακόμη, παραδόξως, μια αρχική δυσκολία των Ελλήνων δημοσιογράφων στην απόδοση του αγγλικού όρου cloning στη νεοελληνική γλώσσα, παρότι η ρίζα του λέξης είναι ελληνική. Με δεδομένο ότι οι τεχνοεπιστημονικοί όροι, οι γλωσσικές μεταφορές και η ρητορική που χρησιμοποιούνται από τους δημοσιογράφους διαδραματίζουν ένα σημαντικό ρόλο στον τρόπο πρόσληψης των επιστημονικών και τεχνολογικών εξελίξεων και στη διαμόρφωση της δημόσιας εικόνας τους, η παρούσα ανακοίνωση συμβάλλει στην κατανόηση μιας ενδιαφέρουσας ιστορίας αλλαγών της τεχνοεπιστημονικής ορολογίας των πειραμάτων κλωνοποίησης στις ευρείας κυκλοφορίας ελληνικές εφημερίδες. Στην προσπάθεια να αναδείξουμε τον ρόλο που διαδραματίζουν αυτές οι γλωσσικές και εννοιολογικές αλλαγές των όρων που χρησιμοποιούνται για τα πειράματα κλωνοποίησης στη διαμόρφωση της δημόσιας εικόνας για αυτήν, κατά τη διάρκεια του χρόνου, είναι απαραίτητο να διατυπώσουμε ένα ορισμό αφετηρία για το τι ορίζεται ως κλωνοποίηση. Σελίδα 2
Όπως χαρακτηριστικά έχει επισημάνει η αναπληρώτρια καθηγήτρια Επικοινωνίας της Επιστήμης Joan Leach: «το τι εμείς έχουμε καλέσει κλωνοποίηση μεταμορφώνεται (has metamorphosed) μέσω ενός αριθμού ονομάτων για ένα σύνολο από διαφορετικές διαδικασίες (procedures) που έχουν χρησιμοποιηθεί από αγροτοβιολόγους (agricultural biologists), μοριακούς βιολόγους (molecular biologists) και ερευνητές γονιμότητας (fertility researchers) που εργάζονται πάνω σε ανθρώπινο, ζωϊκό και απομονωμένο γενετικό υλικό (humans, animals and isolated genetic material)» 1. Υπό αυτές τις συνθήκες, η επιλογή ενός ορισμού είναι πάντα ένα σύνθετο ζήτημα. Σύμφωνα με το Λεξικό της Γενετικής (A Dictionary of Genetics) της Οξφόρδης: «Η κλωνοποίηση στη πιο κοινή χρήση της, δημιουργεί έναν οργανισμό γενετικά πανομοιότυπο με έναν άλλο οργανισμό. Αυτό συμβαίνει φυσικά στην παραγωγή των μονοζυγωτικών διδύμων. [ ] Αυτό το είδος της κλωνοποίησης μπορεί επίσης να γίνει τεχνητά με διαίρεση του εμβρύου. [ ] Θηλαστικά, [όπως] πρόβατα, αγελάδες, κατσίκες, άλογα, μουλάρια, χοίροι, κουνέλια, αρουραίοι, ποντίκια, γάτες, και σκυλιά έχουν κλωνοποιηθεί πειραματικά. Ωστόσο, το ποσοστό επιτυχίας σε τέτοια πειράματα υπήρξε χαμηλό» 2. 1 Leach J., «Cloning, controversy and communication», στο Scanlon E., Hill R., Junker K. (eds), Communicating Science Professional Contexts, Routledge 1999, σελ.218. 2 «cloning in its most common usage, creating an organism genetically identical to another organism. This occurs naturally in the production of monozygotic twins. The nine-banded armadillo regularly produces a clone of four genetically identical offspring at each birth cycle. This type of cloning can also be done artifically by embryo splitting. For ex ample, the eight-cell embryo of many animals can be divided in halves or quarters, and each of these portions can develop into identical twins or quadruplets. Mitotically produced cells are (barring mutaizationtions) genetically identical, and thus all the somatic cells of an individual are technically a clone. Likewise, bacterial cells produced by binary fission from a single parent cell also form a clone (or produce a colony on solid medium). A single individual or cell may be referred to as a clone, but only with reference to at least one other genetically identical individual or cell. Most plant cells are totipotent and usually are easier to clone than animal cells through asexual propagation (grafting, budding, cuttings, etc.). In mammals, sheep, cows, goats, horses, mules, pigs, rabbits, rats, mice, cats, and dogs have been cloned experimentally. However, the rate of success in such experiments has been low. See Appendix C, 1958, Steward, Mapes, and Mears; 1997, Wilmut et al.; Dasypus, Dolly, gene cloning, mosaic, nuclear reprogramming, nuclear transfer, sheep, therapeutic cloning, totipotency, twins», στο King Robert C., Stansfield William D., Mulligan Pamela K., A Dictionary of Genetics Paperback, Oxford University Press (7 edition), 2006, σελ.87. Σελίδα 3
Ωστόσο, για τους σκοπούς αυτής της ανάλυσης επιλέχθηκε να χρησιμοποιηθεί ένας πιο δημόσιος ορισμός που δίνει για τον όρο κλωνοποίηση η γνωστή ανοιχτών δεδομένων διαδικτυακή εγκυκλοπαίδεια Wikipedia. Τα κριτήρια για αυτή την επιλογή είναι α) ότι μας ενδιαφέρει ένας λιγότερο τεχνοεπιστημονικός αλλά ευρύς ορισμός της κλωνοποίησης και β) ότι η Wikipedia αφ εαυτή, λόγω της ευρείας χρήση της μέσω του διαδικτύου, συντελεί στη διαμόρφωση ενός όχι και τόσο αμελητέου τμήματος της δημόσιας εικόνας που έχουμε για ένα σύνολο ζητημάτων, θεμάτων και γνώσεων για τον κόσμο 3. Σύμφωνα λοιπόν με τον ορισμό της Wikipedia: «Η κλωνοποίηση στη βιολογία είναι η διαδικασία παραγωγής όμοιων πληθυσμών γενετικά ίδιων ατόμων που εμφανίζεται στη φύση όταν οργανισμοί όπως βακτηρίδια, έντομα ή φυτά αναπαράγονται ασεξουαλικά. Η κλωνοποίηση στη βιοτεχνολογία αναφέρεται στις διαδικασίες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν αντίγραφα τμημάτων DNA (μοριακή κλωνοποίηση), κυττάρων (κυτταρική κλωνοποίηση), ή οργανισμών. Ο όρος αναφέρεται επίσης στην παραγωγή πολλαπλών αντιγράφων ενός προϊόντος, όπως τα ψηφιακά μέσα ή το λογισμικό. Ο όρος κλώνος προέρχεται από την αρχαία Ελληνική λέξη κλών («κλωνάρι»), ο οποίος αναφέρεται στη διαδικασία με την οποία νέα φυτά μπορούν να δημιουργηθούν από ένα κλωνάρι» 4. Ευρήματα: Από τα πειράματα παρθενογένεσης στη γέννηση της Dolly. Η επεξεργασία των δημοσιευμάτων, όπως έχει ήδη αναφερθεί, οδήγησε στην ταξινόμηση των όρων με τους οποίους περιγράφονται τα πειράματα κλωνοποίησης στις ελληνικές εφημερίδες σε τέσσερις μεγάλες κατηγορίες/ομάδες. Η πρώτη κατηγορία/ομάδα, όπως παρουσιάζει ο Πίνακα 1, περιλαμβάνει τους όρους 3 Το λήμμα Cloning έχει ειδωθεί 41339 φορές τις τελευταίες 30 ημέρες. Το άρθρο αυτό έχει ranked 8807 στην κίνηση της en.wikipedia.org. (πρόσβαση: 23/2/2015). 4 «Cloning in biology is the process of producing similar populations of genetically identical individuals that occurs in nature when organisms such as bacteria, insects or plants reproduce asexually. Cloning in biotechnology refers to processes used to create copies of DNA fragments (molecular cloning), cells (cell cloning), or organisms. The term also refers to the production of multiple copies of a product such as digital media or software. The term clone is derived from the Ancient Greek word κλών (klōn, twig ), referring to the process whereby a new plant can be created from a twig. In horticulture, the spelling clon was used until the twentieth century; the final e came into use to indicate the vowel is a long o instead of a short o. Since the term entered the popular lexicon in a more general context, the spelling clone has been used exclusively», στο http://en.wikipedia.org/wiki/cloning (πρόσβαση: 13/12/2011). Σελίδα 4
«παρθενογένεση» (1955, 1982), «σωματική (χωρίς φύλο) αναπαραγωγή» (1967), «τεχνητή παρθενογένεση» (1976) 5. Η συγκεκριμένη ορολογία χρησιμοποιείται σε μια προσπάθεια να περιγραφούν ορισμένα πειράματα στο χώρο των βιοεπιστημών που σχετίζονται με αυτό που μετέπειτα ονομάστηκε τεχνολογία της κλωνοποίησης. Τα πειράματα αυτά είχαν ως βασικό στόχο να διαλευκάνουν θεμελιώδη ζητήματα της αναπαραγωγής και της βιολογικής ανάπτυξης των έμβιων οργανισμών. Αυτό που στις μέρες μας καθιερώθηκε να ονομάζουμε ως τεχνολογία κλωνοποίησης στην πρώτη αυτή κατηγορία παρομοιάζονται με την παρθενογένεση, μια φυσική διαδικασία αναπαραγωγής ενός οργανισμού αφ εαυτού χωρίς τη συμμετοχή ενός αρσενικού 6. Οι συντάκτες των σχετικών δημοσιευμάτων χρησιμοποιούν τους συγκεκριμένους όρους ακολουθώντας την ορολογία των επιστημόνων, προσπαθώντας με τη βοήθεια επεξηγηματικών τεχνικών και φράσεων να μεταφέρουν στους αναγνώστες τους, ποια είναι η επιστημονική εξέλιξη που πραγματοποιήθηκε και με ποιον τρόπο αυτή επιτεύχθηκε μέσω των πειραμάτων των βιοεπιστημόνων. Παράλληλα, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η χρήση των συγκεκριμένων όρων για τα πειράματα που σχετίζονται με την κλωνοποίηση, δημιουργεί υπόρρητα μια πολλές φορές ουδέτερη ειδησεογραφική πλαισίωση (neutral media framing) 7, καθώς η δημόσια εικόνα που διαμορφώνεται για την κλωνοποίηση είναι ότι αυτή δεν αποτελεί τίποτε διαφορετικό 5 Τον όρο παρθενογένεση των συναντάμε και μετά το 1996 σε τρία άρθρα: Cohen Philip, «Παρθενογένεση. Πόσο διασκεδαστική μπορεί να είναι η διαδικασία της αναπαραγωγής χωρίς άνδρες και χωρίς σεξ;», ΤΟ ΒΗΜΑ 27/12/1998, σελ.38-39 (Αναδημοσίευση από The NewScientist) Connor Steve, «Επιχείρηση Παρθενογένεση. Ίαν Γουίλμουτ. Νέο πείραμα ανοίγει το δρόμο στους κλώνους», ΤΑ ΝΕΑ 11/6/2003, σελ.43 (Αναδημοσίευση από THE IDEPENDENT) Ένθετο «Επιστήμη 2002. Τα επιτεύγματα από το Α-Ω» Λήμμα «Παρθενογένεση», ΤΟ ΒΗΜΑ 06/01/2005, σελ.50. 6 Η πρώτη χρήση του όρου παρθενογένεση εντοπίζεται στα γραπτά του Τσάρλς Βοννέτ (Charles Bonnet) το 1740 σε πειράματα που έκανε σε aphides or tree-lice (σχετικά με τον Βοννέτ στο http://en.wikipedia.org/wiki/charles_bonnet, πρόσβαση 4/1/2012). Η χρήση του όρου στα τέσσερα άρθρα αναφέρετε σε μια σειρά διαφορετικών τεχνικών και πειραμάτων των Τζακ Λόεμπ, Υβ ντεζάλ, Εζέν Μπαταϊγιόν και Ζαν Ροστάν. 7 Ο Τodd Gitlin θεωρεί ότι τα πλαίσια (frames) «επιτρέπουν στους δημοσιογράφους να επεξεργαστούν μεγάλα σύνολα πληροφοριών γρήγορα και με μια μορφή ρουτίνας με σκοπό να συσκευάσουν τις πληροφορίες για την αποδοτική αναμετάδοση τους στα ακροατήριά τους» [Gitlin T., The whole world is watching: Mass Media in the making and unmaking of New Left, University California Press 1980, σελ.7.] Για τους William A. Gamson και Andre Modiglian, ένα πλαίσιο είναι μια «κεντρικά οργανωμένη ιδέα ή μια πλοκή ιστορίας που παρέχει νόημα/σημασία» στα γεγονότα σχετικά με ένα ζήτημα [Gamson W.A., Modigliani A., «Media discourse and public opinion on nuclear power: A constructionist approach», American Journal of Sociology, Vol.95, No.1, July 1989, σελ.143.] Τέλος, ο Robert M. Entman προτείνει ότι «η πλαισίωση επιλέγει μερικές πτυχές της πραγματικότητας καθιστώντας αυτές προεξέχoυσες σε ένα πλαίσιο επικοινωνίας, με τέτοιο τρόπο ώστε να προωθηθεί ένας ιδιαίτερος καθορισμός προβλήματος, μια αιτιώδη ερμηνεία, μια ηθική αξιολόγηση, και η επεξεργασία του στοιχείου που περιγράφεται» [Entman Robert M., «Framing: toward clarification of a fractured paradigm», Journal of Communication, Vol.43, No.4, December 1993, σελ.52.] Σελίδα 5
από μια φυσική διαδικασία αναπαραγωγής την οποία οι βιοεπιστήμονες καταφέρνουν να πετύχουν πλέον με τεχνικά μέσα. Πίνακας 1 Πρώτη κατηγορία όρων που σχετίζονται με τα πειράματα κλωνοποίησης. Έτος Ορολογία Απόσπασμα 1955 (πειράματα Ζαν Ροσταν με βατράχους) «παρθενογένεση» «Είχε διαλέξει τη βιολογία και [ ] προτίμησε έναν από τους πιο άγνωστους κλάδους της: παρθενογένεσι, δηλαδή την παρθενική γέννεση χωρίς γονιμοποίηση» 8. «Στις αρχές του αιώνα μας, ένας αμερικανός βιολόγος, ο Τζακ Λόμεπ, είχε ασχοληθεί ήδη με το πρόβλημα της παρθενογενέσεως. Είχε προσπαθήσει να προκαλέση τεχνικώς τον τρόπο αυτό γονιμοποιήσεως ή καλύτερα της αυτογονιμοποιήσεως. Τα πρώτα πειράματα του τα έκανε επάνω σε αχινούς» 9. 1967 «σωματική (χωρίς φύλο) αναπαραγωγή» «Είναι δυνατή η σωματική (χωρίς φύλο) αναπαραγωγή. Οι επιστήμονες πολιορκούν τώρα στενά αυτό το ζωτικό πρόβλημα» 10. 1976 (πειράματα δρ. Ντέρεκ Μπρόμχωλ με κουνέλια) «τεχνητή παρθενογένεση» «Η μέδοθος του πειράματος συνίσταται στη γονιμοποίηση του ωαρίου όχι με σπέρμα γι αυτό δεν πρόκειται για πραγματική γονιμοποίηση, αφού λείπει ο αρσενικός γαμέτης αλλά με τον πυρήνα ενός 8 Agnellet Michel, «Ο μάγος των επιστημονικών εργαστηρίων. Ζαν Ροστάν, ένας νέος Φάουστ της βιολογίας. Πιστεύει ότι θα παραγάγη παιδιά χωρίς μάνα και πατέρα, και ότι θα μπορή να ξαναδημιουργή το άτομον που πεθαίνει. Η εκπληκτική εποποιία των βατράχων», ΤΟ ΒΗΜΑ 23/10/1955, σελ.5. 9 Agnellet Michel, «Ο μάγος των επιστημονικών εργαστηρίων. Ζαν Ροστάν, ένας νέος Φάουστ της βιολογίας. Πιστεύει ότι θα παραγάγη παιδιά χωρίς μάνα και πατέρα, και ότι θα μπορή να ξαναδημιουργή το άτομον που πεθαίνει. Η εκπληκτική εποποιία των βατράχων», ΤΟ ΒΗΜΑ 23/10/1955, σελ.5. 10 Τόκιν Μπορίς, «Είναι δυνατή η σωματική (χωρίς φύλο αναπαραγωγή. Οι επιστήμονες πολιορκούν τώρα στενά αυτό το ζωτικό πρόβλημα», ΤΑ ΝΕΑ 17/3/1967, σελ.3. Σελίδα 6
κυττάρου από αρσενικό ή θηλυκό ζώο του είδους» 11. 1982 «παρθενογένεση» «Οι επεμβάσεις των βιολόγων πάνω στη φύση, τους οδήγησαν στην αναπαραγωγή χωρίς γονιμοποίηση δηλαδή τη παρθενογένεση» 12. *Σημείωση: η υπογράμμιση των παραθεμάτων είναι δική μου. Η δεύτερη κατηγορία/ομάδα, όπως παρουσιάζει ο Πίνακα 2, περιλαμβάνει τους όρους: «αντίγραφα ζώντος ανθρώπου» (1967), «παραγωγή ανθρώπινων αντιγράφων» (1978), «φωτοτυπική αναπαραγωγή ζώντων οργανισμών», «φωτοτυπίες ζώντος οργανισμού», «ζωντανή φωτοτυπία» (1990), «άνθρωποι καρμπόν» (1992), «γενετικό αντίγραφο» (1981, 1982). Όπως μια σειρά μελετών έχει αναδείξει 13, για τους δημοσιογράφους οι μεταφορές αποτελούν μέρος της εργασιακής τους ρουτίνας και χρησιμοποιούνται για τους σκοπούς της εκλαΐκευσης (popularization), της συγκεκριμενοποίησης (concretization ) και αρκετές φορές για τη δραματοποίηση (dramatization) ενός θέματος, καθιστώντας το άξιο είδησης, που προξενεί το ενδιαφέρον των αναγνωστών. Σε αυτό το πλαίσιο, οι όροι της δεύτερης κατηγορίας/ομάδας αποτελούν μεταφορικές εκφράσεις και μετωνυμίες, οι οποίες χρησιμοποιούνται από τους δημοσιογράφους, με στόχο να περιγραφούν και να καταστούν κατανοητά από το ευρύ κοινό τα αποτελέσματα των σχετικών με τη κλωνοποίηση πειραμάτων. Με τη χρήση αυτών των όρων τα πειράματα κλωνοποίησης περιγράφονται ως μια διαδικασία παραγωγής αντιγράφων, μια δηλαδή μηχανική διαδικασία αναπαραγωγής πανομοιότυπων οργανισμών. Η κλωνοποίηση μέσω της γλωσσικής μεταφοράς του 11 Hawkes Nigel, «Πλησιάζει ο αιώνας του απόλυτα κοινού ανθρώπου; Με τα πειράματα για την παρθενογένεση στα κουνέλια της Οξφόρδης», ΤΟ ΒΗΜΑ 24/2/1976, σελ.3. 12 Ανων., «Όραμα, διαστροφή και εφιάλτης», ΤΟ ΒΗΜΑ 21/11/1982, σελ.5. (Αναδημοσίευση από OBSERVER). 13 Gogorosi Eleni, «Untying the Gordian knot of creation: metaphors for the Human Genome Project in Greek newspapers», New Genetics and Society, Vol.24, No.3, December 2005, σελ.299-315 Doring Martin, «A sequence of factishes : the media-metaphorical knowledge dynamics structuring the German press coverage of the human genome», New Genetics and Society, Vol.24, No.3, December 2005, σελ.317-336 Nerlich Brigitte, Hellsten Iina, «Genomics: shifts in metaphorical landscape between 2000 and 2003», New Genetics and Society, Vol.23, No.3, December 2004, σελ.255-268 Hellsten Iina, «From sequencing to annotating: extending the metaphor of the book of life from genetics to genomics», New Genetics and Society, Vol.24, No.3, December 2005, σελ.283-297 Rödder Simone, «Reassessing the concept of a medialization of science: a story from the book of life», Public Understanding of Science, Vol.18, No.4, December 2009, σελ.452 46. Σελίδα 7
αντιγράφου παρουσιάζεται ως μια φορντική παραγωγική διαδικασία (fordist production process) πραγμάτων με τα ίδια ακριβώς απαράλλακτα χαρακτηριστικά. Μια σαφώς ορισμένη διαδικασία, μια τεχνολογία που μπορεί να λειτουργεί «αυτοματοποιημένα», παραγνωρίζοντας και υποκρύπτοντας, με αυτό τον τρόπο, τις τεράστιες δυσκολίες αλλά και την αστάθμητη φύση αυτής της τεχνολογίας. Επιπρόσθετα, η χρήση της γλωσσικής μεταφοράς του αντιγράφου εμπεριέχει καταστατικά μια αντίληψη ισχυρού γενετικού ντετερμινισμού (genetic determinism). Οι παραγόμενοι δηλαδή κλώνοι θεωρούνται πιστά αντίγραφα ενός πρωτοτύπου. Υποκρύπτονται με αυτό τον τρόπο οι περιβαλλοντικές επιδράσεις στη διαμόρφωση ενός οργανισμού. Οι επιδράσεις αυτές μπορεί να παραβλέπονται, ως ένα βαθμό, στην περίπτωση που μιλάμε για την κλωνοποίηση ζώων αλλά παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του χαρακτήρα ενός ανθρώπου. Με τη χρησιμοποίηση επομένως της γλωσσικής μεταφοράς του αντιγράφου διαστρεβλώνεται η δημόσια εικόνα της κλωνοποίησης όταν αυτή αναφέρεται στη δημιουργία ανθρώπινων κλώνων ως πιστών αντιγράφων ορισμένων ατόμων, τόσο εμφανισιακά όσο και σε θέμα χαρακτήρα και συμπεριφοράς. Πιο γενικά, αυτό έχει καθοριστική επίδραση στη κατασκευή μιας δημόσιας εικόνας της κλωνοποίησης η οποία έχει στην πλειοψηφία της αρνητική ειδησεογραφική πλαισίωση (negative media framing), ενεργοποιώντας μνήμες ευγονικής αλλά και εικόνες μιας επικίνδυνης τεχνολογίας όπως αυτή έχει αποτυπωθεί στο δημόσιο φαντασιακό (public imagination) από την επιστημονική φαντασία (science fiction). Για το πως η γλωσσική μεταφορά του αντιγράφου έχει καταστεί μέρος μιας δημόσιας κουλτούρας (public culture) σχετικά με την κλωνοποίηση, η δημοσιογράφος και συγγραφέας θεμάτων βιοεπιστήμων Gina Kolata παραθέτει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα επισημαίνοντας ότι η εταιρεία παραγωγής φωτοτυπικών μηχανημάτων Canon εμφανίστηκε αμέσως μετά την κλωνοποίηση της Dolly με μια διαφήμιση που έδειχνε δυο όμοια πρόβατα και τη λεζάντα «Σιγά το πράγμα! Εμείς κάνουμε τέλεια αντίγραφα εδώ και χρόνια» 14. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι η γλωσσική μεταφορά του αντίγραφου, όπως «ανθρώπινα αντίγραφα» (1998), «άνθρωποι αντίγραφα» (1999), «homo XEROX» (1999), «γενετικό αντίγραφο» (2000) «παιδιά φωτοαντίγραφα» (2001), «αντίγραφο κόπια» (2002, 2003, 2004), «πανομοιότυπα αντίγραφα» (2008), για την περιγραφή της 14 Kolata Gina, Κλώνος. Η ιστορία της Dolly και το μέλλον της κλωνοποίησης, Εκδοτικός Οίκος Π. Τραυλός, 1999, σελ.52. Σελίδα 8
τεχνολογίας της κλωνοποίησης έχει μια διαχρονικότητα, καθώς είναι εξαιρετικά διαδεδομένη και ισχυρή ώστε να εξακολουθεί να χρησιμοποιείται και μετά την εδραίωση του όρου κλωνοποίηση στα δημοσιογραφικά κείμενα από το 1996 και έπειτα 15. Πίνακας 2 Δεύτερη κατηγορία όρων που σχετίζονται με τα πειράματα κλωνοποίησης. Έτος Ορολογία Απόσπασμα 1967 «αντίγραφα ζώντος ανθρώπων» «Οι επιστήμονες θα δύνανται ίσως εις το μέλλον να αναπαράγουν άτομα τα οποία να είναι απολύτως πιστά αντίγραφα ζώντος ανθρώπου και διά του τρόπου αυτού καθείς θα δύναται να διαιωνίση τον εαυτό του» 16. 1978 «παραγωγή ανθρώπινων αντιγράφων» «Ανήσυχοι για τη δυνατότητα παραγωγής ανθρώπινων αντιγράφων (ζωντανών οργανισμών, που παράγονται ασεξουαλικά από το κύτταρο ενός μόνον ανθρώπου)» 17 15 Ενδεικτικά αναφέρουμε τα άρθρα: Σουφλερή Ιωάννα, «5 ερωτήσεις απαντήσεις για τα ανθρώπινα αντίγραφα», ΤΟ ΒΗΜΑ 11/1/1998, σελ.20 Ανων., «Ανθρώπινοι Κλώνοι. Ο αμνός του Εδιμβούργου γέννησε φόβους και ελπίδες», ΤΑ ΝΕΑ 9/4/1999, σελ.141-143 Τσουλέα Σταυρούλα Γ., Κατσανοπούλου Μαίρη, Ταυρουλάκη Εύη, «Άνθρωποι - αντίγραφα. Θα κάνουμε παιδιά χωρίς σεξ;» ΤΑ ΝΕΑ 2/12/1999, σελ.90 Ανων., «Θα αναστήσουν σκύλους. Με 100.000 ευρώ δημιουργούν πανομοιότυπα αντίγραφα ζώων. Εταιρεία βιοτεχνολογίας θα προχωρήσει σε λίγες μέρες στην πρώτη κλωνοποίηση σκύλων για εμπορικούς σκοπούς, ποντάροντας στην αγάπη των ανθρώπων για τα κατοικίδιά», ΤΑ ΝΕΑ 7/6/2008, σελ.53 Ανων., «Θα μας σώζουν γουρουνάκια κλώνοι. Κατασκευάστηκε το γενετικό αντίγραφο του ανθρώπου», ΤΑ ΝΕΑ 15/3/2000, σελ.43 Ανων., «Ο δρ Φράνγκενσταϊν καθησυχάζει: Δεν θα κάνω παιδιά φωτοαντίγραφα», ΤΟ ΒΗΜΑ 8/8/2001, σελ.1 Ανων., «Αντινόρι: Δεν θα κάνω παιδιά φωτοαντίγραφα. Ο γνωστός ως δρ Φράνγκενσταϊν γιατρός προτίθεται να χρησιμοποιήσει την κλωνοποίηση για να βοηθήσει άτεκνα ζευγάρια», ΤΟ ΒΗΜΑ 8/8/2001, σελ.3 (αναδημοσίευση από εφημερίδα La Repubblica) Σουφλερή Ιωάννα, «Ο καβγάς για την ανθρώπινη κλωνοποίηση. Τα παιδιά φωτοαντίγραφα, οι κίνδυνοι και η ηθική. Γιατί οι ανακοινώσεις τριών γιατρών αναστάτωσαν πολιτικούς και επιστήμονες σε όλο τον κόσμο», ΤΟ ΒΗΜΑ 12/8/2001, σελ.32 Ανων., «Το πρώτο αντίγραφο γάτα», ΤΟ ΒΗΜΑ 15/2/2002, σελ.15 Eudes Yves, «Κλωνοποίηση: δεύτερη ευκαιρία για αναπαραγωγή πιστών αντιγράφων ή για θεραπεία ασθενειών. Στις Ηνωμένες Πολιτείες παίρνει τον δρόμο της η ιδέα της δημιουργίας ενός κλώνου για να αντικατασταθεί κάποιος αγαπημένος που πεθαίνει. Οι πιστοί της Γενετικής όμως έχουν πολλά εμπόδια ακόμη να ξεπεράσουν», ΤΟ ΒΗΜΑ 8/1/2003, σελ.7 (Αναδημοσίευση από Le Monde) Westphal Sylvia Pagan, «Αντιγράψτε και σώστε τα ζώα», ΤΟ ΒΗΜΑ 4/7/2004, σελ.65 (Αναδημοσίευση από NewScientist) Ανων., «Η κόπια έχει προβλήματα», ΤΟ ΒΗΜΑ 4/7/2004, σελ.65. 16 Ανων., «Θα διαιωνίζωμεν τον εαυτό μας; Οι επιστήμονες θα αναπαράγουν άτομα πιστά αντίγραφα ζώντος ανθρώπου», ΤΟ ΒΗΜΑ 17/11/1967, σελ.1. 17 Ανων., «Αντικοινωνική και παράνομη χαρακτηρίζεται η παραγωγή ανθρώπινων αντιγράφων. Επιστήμονες προσφεύγουν στη δικαιοσύνη», ΤΟ ΒΗΜΑ 9/3/1978, σελ.12. Σελίδα 9
1981 «γενετικά αντιγράφα» «Κατά πόσο θα καταστεί δυνατό να παραχθούν γενετικά αντίγραφα όχι εμβρύων αλλά ενήλικων θηλαστικών, συμπεριλαμβανομένου και του ανθρώπου, παραμένει αβέβαιο» 18. 1990 «Φωτοτυπική αναπαραγωγή ζώντων οργανισμών» «Η αναπαραγωγική μέθοδος από την οποία προέκυψαν τα αρνάκια της Αδελαϊδας λέγεται κλωνική και συνίσταται στην αφαίρεση κυττάρων από ένα γονιμοποιημένο ωάριο και στη μετέπειτα εμφύτευση τους σε ωάρια μη γονιμοποιημένα. Αποτέλεσμα: παίρνουν σάρκα και οστά οι ακριβείς φωτοτυπίες ενός ζώντος οργανισμού. Για να παραχθεί μια τέτοια ζωντανή φωτοτυπία, αρκεί ένα και μόνο κύτταρο του αρχικού γονιμοποιημένου ωαρίου» 19. (Σημείωση: Η μέθοδος αυτή χαρακτηρίζεται ως «πραγματικά ελεγχόμενη αναπαραγωγή» και «γενετικά ελεγχόμενη αναπαραγωγή»). 1992 «Άνθρωποι με καρμπόν. & «μεταφορα ανταλακτικού» «Άνθρωποι με καρμπόν. Μπορούμε να κατασκευάσουμε ένα ακριβές αντίγραφο του εαυτού μας ή έστω κάποια ανταλακτικά: Μια εφιαλτική ουτοπία» 20. «Μια άλλη ουτοπία που είχα πάντοτε η οποία φοβάμαι δεν απέχει πολύ από την πραγματικότητα αφορά στα ανταλλακτικά πολιτικών προσώπων. [ ] Σκέφτηκα αν θα ήταν δυνατόν, σε περίπτωση θανάτου ή βαριάς νόσου, να αντικατασταθεί το πολιτικό πρόσωπο στις δημόσιες εμφανίσεις από μια ρέμπλικα, 18 Ανων., «Πανομοιότυπα ποντίκια δημιουργήθηκαν με τη μέθοδο του εμβρυακού κλωνισμού», ΤΟ ΒΗΜΑ 8/1/1981, σελ.1. 19 «Φωτοτυπική αναπαραγωγή ζώντων οργανισμών», ΤΟ ΒΗΜΑ 19/8/1990, σελ.2. 20 Holub Miroslav, «Άνθρωποι με καρμπόν. Μπορούμε να κατασκευάσουμε ένα ακριβές αντίγραφο του εαυτού μας ή έστω κάποια ανταλλακτικό; Μια εφιαλτική ουτοπία», ΤΟ ΒΗΜΑ 1/1/1992, σελ.14-15. Σελίδα 10
*Σημείωση: η υπογράμμιση των παραθεμάτων είναι δική μου. ένα ανταλλακτικό ή καλύτερα από το πρώτο μιας σειράς ανταλλακτικών. [ ] Οι ναζί και οι κομμουνιστικές χώρες προσπάθησαν ήδη να κατασκευάσουν ένα τέτοιο είδος ανθρώπινων ανταλλακτικών» 21 Η τρίτη κατηγορία/ομάδα, όπως παρουσιάζει ο Πίνακα 3, περιλαμβάνει τους όρους: «μαμούθ του σωλήνα», «μπόλιασμα» (1980), «γενετική ανακατασκευή» (1993) και «αναζωογόνηση», «Τζουράσικ Παρκ» (1995). Το σύνολο των όρων αυτής της κατηγορίας χρησιμοποιούνται από τους δημοσιογράφους για την περιγραφή ορισμένων ανακοινώσεων σχετικά με ενδεχόμενα ή μελλοντικά σχεδιαζόμενα πειράματα αναπαραγωγής ειδών που έχουν εξαφανιστεί, όπως τα μαμούθ και οι δεινόσαυροι, μέσω τεχνικών που σήμερα θα ταυτίζαμε με την τεχνολογία της κλωνοποίησης. Βασικό χαρακτηριστικό αυτής της κατηγορίας δημοσιευμάτων είναι να εξάψουν το ενδιαφέρον των αναγνωστών για μια τεχνοεπιστημονική εξέλιξη, που ενώ παραμένει στη σφαίρα της επιστημονικής φαντασίας, οι δυνατότητες της σύγχρονης επιστήμης και τεχνολογίας την καθιστούν περισσότερο πιθανό να πραγματοποιηθεί. Πιο συγκεκριμένα, έπειτα από την έκδοση του βιβλίου Jurassic Park το 1990 και την κινηματογραφική του μεταφορά το 1993, ο όρος Jurassic Park αρχίζει να χρησιμοποιείται ως μια από τις χαρακτηριστικότερες αλλά και ευρέως διαδεδομένες και αγαπητές μετωνυμίες για την κλωνοποίηση. Η δυναμική της συγκεκριμένης μετωνυμίας είναι τόσο μεγάλη ώστε συχνά ένα από τα πρώτα πράγματα που αναδύεται στη σκέψη κάποιου ακούγοντας τη λέξη κλωνοποίηση είναι το Jurassic Park και το αντίστροφο. Θα μπορούσε να ισχυριστεί κάποιος ότι μόνο η Dolly ως μετωνυμία της κλωνοποίησης μπορεί να ξεπερνά σε ισχύ τη δυναμική που έχει ο όρος Jurassic Park. Επίσης, είναι χαρακτηριστικό πως μετά την κλωνοποίηση της Dolly, αλλά και την αλληλούχιση του ανθρώπινου γονιδιώματος (sequencing of human genome), ένα επιστημονικό γεγονός που άνοιξε το δρόμο για την αλληλούχιση του γονιδιώματος 21 Holub Miroslav, «Άνθρωποι με καρμπόν. Μπορούμε να κατασκευάσουμε ένα ακριβές αντίγραφο του εαυτού μας ή έστω κάποια ανταλλακτικό; Μια εφιαλτική ουτοπία», ΤΟ ΒΗΜΑ 1/1/1992, σελ.14-15. Σελίδα 11
διαφόρων οργανισμών, εξαφανισμένων και μη, ανά χρονικές περιόδους παρουσιάζονται στα μέσα ενημέρωσης δημοσιεύματα, τα οποία ανατροφοδοτούν σενάρια μιας ενδεχόμενης κλωνοποίησης εξαφανισμένων ειδών. Τα άρθρα αυτά διαμορφώνουν μια ρητορική που αντλεί ιδέες από την επιστημονική φαντασία και μια σειρά σχετικών έργων 22 ανατροφοδοτώντας τους μύχιους πόθους ορισμένων ανθρώπων για μια «δεύτερη γέννηση» και «αναδημιουργία». Σε αυτό το πλαίσιο, η συγκεκριμένη κατηγορία όρων είναι σημαντική, καθώς αναδεικνύει τον καταλυτικό ρόλο που διαδραματίζει η δημόσια κουλτούρα στη διαμόρφωση μιας δημόσιας εικόνας της κλωνοποίησης. Η κουλτούρα της επιστημονικής φαντασίας επιδρά και διαμορφώνει ένα δημόσιο φαντασιακό για την τεχνολογία της κλωνοποίησης το οποίο οι δημοσιογράφοι αξιοποιούν για να περιγράψουν τόσο ενδεχόμενα επιστημονικά πειράματα κλωνοποίησης όσο και ένα επιστημονικό γεγονός όπως η γέννηση της Dolly. H αντίληψη της κλωνοποίησης ως μιας τεχνολογίας που μπορεί να αναβιώσει είδη που έχουν εξαφανιστεί εξαιτίας της διαδικασίας της φυσικής επιλογής ή λόγω της επέμβασης του ανθρώπου στο περιβάλλον, παρά τους κινδύνους και τις δυσκολίες που συχνά δεν αναφέρονται, συντελεί στο να αποκτά η τεχνολογία της κλωνοποίησης μια πιο αποδεκτή δημόσια εικόνα και σε πολλές περιπτώσεις, ως ένα βαθμό, μια ουδέτερη ή και θετική ειδησεογραφική πλαισίωση (neutral or/and media framing). Τέλος, και αυτή η κατηγορία όρων φανερώνει ακόμη μια ιστορική συνέχεια από τα δημοσιεύματα για τα «μαμούθ του σωλήνα» (1980) στα άρθρα για τους «κλώνους μαμούθ» (1999, 2000,2002, 2003, 2005) 23. 22 Σχετικά με την επίδραση της ταινίας Jurassic Park στη διαμόρφωση μιας δημόσιας εικόνας για την κλωνοποίηση δες στο Nottingham Stephen, Screening DNA. Exploring the Cinema-Genetics Interface, DNA Books (The Internet Version) 1999, στο http://www.stephennottingham.co.uk/dna1.html (πρόσβαση 28-4-2008). Επίσης δες Nottingham Stephen, «Representation of Science in Hollywood: Jurassic Park», January 1998, στο http://www.stephennottingham.co.uk/cintxt3.html (πρόσβαση 7-11- 2008) 23 Η διαχρονικότητα των δημοσιευμάτων και του θέματος σχετικά με την κλωνοποίηση εξαφανισμένων ειδών, που επανέρχεται στην επικαιρότητα φανερώνεται από τα παρακάτω ενδεικτικά άρθρα: Σταμάτη Λαμπρινή, «Όταν κλώνος μαμούθ διασταυρώθηκε με ελέφαντα», ΤΑ ΝΕΑ 6/11/1999, σελ. 204-205 (Ένθετο: Πρόσωπα 21ος Αιώνας, τ.35, σελ.36-37) Hawks Nigel, «Στη Σιβηρία ανευρεθεί μαμούθ ηλικίας 20.000ετών», ΤΟ ΒΗΜΑ 20/10/1999, σελ.14 (Αναδημοσίευση από THE TIMES) Σουφλερή Ιωάννα, «Πώς θα αναστηθεί το μαμούθ 23.000 ετών. Οι επιστήμονες ελπίζουν να επαναφέρουν στη ζωή τα ζώα που έχουν εξαφανισθεί», ΤΟ ΒΗΜΑ 21/11/1999, σελ.60-61 Ανων., «Ριουζό Γιαναγκίμασι. Η επιστροφή των μαμούθ!», ΤΑ ΝΕΑ 4/4/2000, σελ.54 Ανων., «Στη χώρα των μαμούθ. Ιάπωνες σχεδιάζουν πάρκο για πρωτόγονο σαφάρι στη Σιβηρία», ΤΑ ΝΕΑ 23/8/2002, σελ.49 Cecil Clem, «Ιάπωνες φιλοδοξούν να αναβιώσουν τα μαμούθ. Είτε με γονιμοποίηση ινδικού ελέφαντα είτε με κλωνοποίηση ιστών από ένα εύρημα στους πάγους της Σιβηρίας», ΤΟ ΒΗΜΑ 20/8/2002 (Αναδημοσίευση από THE TIMES) Βρανάς Ρούσος, «Τα μαμούθ ξανάρχονται. Επιστήμονες Ετοιμάζουν τα πρώτα τεστ για την κλωνοποίηση των προϊστορικών θηλαστικών», ΤΑ ΝΕΑ 17/7/2003, Σελίδα 12
Πίνακας 3 Τρίτη κατηγορία όρων που σχετίζονται με τα πειράματα κλωνοποίησης. Έτος Όρολογία Απόσπασμα «Μαμούθ του σωλήνα» 24. 1980 «Μαμούθ του σωλήνα» & «μπόλιασμα» 1993 «γενετική ανακατασκευή των δεινοσαύρων» «Τζουράσικ Παρκ» «Το μόνο προηγούμενο, από την άποψη αυτή, για τη δημιουργία ενός ολόκληρου οργανισμού από ένα και μόνο κύτταρο, υπήρξε με τη γέννηση βατράχου πριν από δέκα χρόνια. Η διεργασία που χρησιμοποιήθηκε τότε γι αυτόν τον σκοπό ονομάζεται μπόλιασμα» 25. «Βασισμένη στην επιστημονικής φαντασίας υπόθεση της γενετικής ανακατασκευής των δεινοσαύρων, η ταινία Jurassic Park» 26 «Η επιστήμη ξεπέρασε το Τζουράσικ Παρκ» 27 1995 «αναζωογόνηση» «Μικρόβια τα οποία έζησαν στην εποχή των δεινοσαύρων βρέθηκαν σε έντομα εγκλεισμένα σε κεχριμπάρι και αναζωογονήθηκαν πρόσφατα σε εργαστήριο της Καλιφόρνιας» 28. *Σημείωση: η υπογράμμιση των παραθεμάτων είναι δική μου. σελ.60 Ανων., «Τα μαμούθ επιστρέφουν», ΤΟ ΒΗΜΑ 17/07/2003, σελ. 16 Ανων., «Όνειρα για ένα πραγματικό Τζουράσικ Παρκ. Ανακάλυψαν σε απολίθωμα Τυραννόσαυρου ιστό που ίσως περιέχει ίχνη κυττάρων. Το εύρημα θα μπορούσε στο μέλλον να οδηγήσει σε κλωνοποίηση δεινοσαύρου, αν οι επιστήμονες μπορούσαν να εξαγάγουν DNA», ΤΟ ΒΗΜΑ 29/3/2005, σελ.55. 24 Whitney Graig, «Μαμούθ του σωλήνα. Οι Σοβιετικοί επιστήμονες θα καλλιεργήσουν ζωντανά κύτταρα από μαμούθ που βρέθηκε στους πάγους της Σιβηρίας με την ελπίδα να ζωντανέψουν προϊστορικά θηρία!», ΤΟ ΒΗΜΑ 13/4/1980, σελ.35. 25 Whitney Graig, «Μαμούθ του σωλήνα. Οι Σοβιετικοί επιστήμονες θα καλλιεργήσουν ζωντανά κύτταρα από μαμούθ που βρέθηκε στους πάγους της Σιβηρίας με την ελπίδα να ζωντανέψουν προϊστορικά θηρία!», ΤΟ ΒΗΜΑ 13/4/1980, σελ.35. 26 Ανων., «Δεινόσαυροι, Δολάρια και μελλοντολογία», ΤΟ ΒΗΜΑ 27/6/1993, σελ.45. 27 Ανων., «Η επιστήμη ξεπέρασε το Τζουράσικ Παρκ», ΤΟ ΒΗΜΑ 21/5/1995, σελ.1. (Αναδημοσίευση από THE INDEPENDENT) 28 Ανων., «Η επιστήμη ξεπέρασε το Τζουράσικ Παρκ», ΤΟ ΒΗΜΑ 21/5/1995, σελ.1. (Αναδημοσίευση από THE INDEPENDENT). Σελίδα 13
Η τέταρτη κατηγορία/ομάδα, όπως παρουσιάζει ο Πίνακα 4, περιλαμβάνει τους όρους: «μέθοδος εμβρυακού κλωνισμού» (1981), «κλωνική ανάπτυξη (κλόνινγκ)» (1981), κλωνισμός (1981), «πυρηνική μεταφύτευση» (1981), «κλωνική αναπαραγωγή» (1982), «κλωνική» (1990), «κλωνοποίηση» (1996). Η συγκεκριμένη κατηγορία όρων φανερώνει μια δυσκολία που αντιμετώπισαν οι έλληνες δημοσιογράφοι στη μετάφραση του διεθνώς χρησιμοποιούμενου όρου cloning, η οποία μάλιστα για ένα διάστημα υπήρξε προβληματική. Αρχικά επιλέχτηκε η απλή ηχητική απόδοση του όρου στα νεοελληνικά ως κλόνιγκ (cloning), ενώ σε ορισμένες άλλες περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκε ο γλωσσικά πιο ατυχής όρος κλωνισμός αντί του γλωσσικά πιο κατάλληλου κλωνοποίηση. Είναι εντυπωσιακό ότι ενώ ο αγγλικός όρος cloning αντλεί τη ρίζα του από την αρχαία ελληνική λέξη κλων - κλωνάρι, οι έλληνες δημοσιογράφοι αδυνατούν να τον μεταφράσουν. Η δημόσια παρέμβαση του καθηγητή Γενετικής, Σταμάτη Αλαχιώτη με το άρθρο του «Το θαύμα της κλωνοποίησης» 29, αποτελεί καθοριστικής σημασίας για την καθιέρωση και την ευρεία χρήση του όρου κλωνοποίηση στα μέσα ενημέρωσης από το 1996 και έπειτα. Μια επίσης εξήγηση αυτής της δυσκολίας στην απόδοσης ενός τεχνοεπιστημονικού όρου από τους έλληνες δημοσιογράφους είναι ότι για την περίοδο 1980-1990 δεν υπήρχαν εξιδανικευμένοι ρεπόρτερ σε θέματα επιστήμης και τεχνολογίας. Με δεδομένο αυτό το γεγονός πολλοί δημοσιογράφοι στην προσπάθεια αναδημοσίευσης ειδήσεων από τον διεθνή τύπο αντιμετώπιζαν ζητήματα μετάφρασης συγκεκριμένων άγνωστων σε αυτούς τεχνοεπιστημονικών όρων. Ωστόσο, η γέννηση της Dolly προκάλεσε μια ειδησεογραφική θύελλα η οποία οδήγησε στην προώθηση ενός έντονου δημόσιους διαλόγου μέσα στον οποίο οι επιστήμονες είχαν την ευκαιρία να παρέμβουν και να διορθώσουν το γλωσσικό σφάλμα στο οποίο είχαν ολισθήσει οι δημοσιογράφοι και να επικρατήσει με αυτό τον τρόπο η χρήση του όρου κλωνοποίηση. Αξίζει να επισημανθεί ακόμη πως μολονότι ο όρος κλωνοποίηση δεν εμφανίζεται στο αρχικό επιστημονικό άρθρο των δημιουργών της Dolly 30, είναι αυτός που επιλέχθηκε και χρησιμοποιήθηκε ευρέως και σε μεγάλο βαθμό από όλα τα διεθνή μέσα ενημέρωσης για τα σχετικά πειράματα μετά από το 1996. Υπό αυτό το πρίσμα ο εντοπισμός του όρου «πυρηνική μεταφύτευση» (πρόκειται για την ονομασία μιας από 29 Αλαχιώτης Σταμάτης, «Το θαύμα της κλωνοποίησης», ΤΟ ΒΗΜΑ 12/5/1996, σελ. 143. 30 Wilmut I., Schnieke A. E., McWhir J., Kind A. J., Campbell K. H. S., «Viable offspring derived from fetal and adult mammalian cells», Nature 385 (6619), σελ.810-813 (27 February 1997). Σελίδα 14
τις τεχνικές κλωνοποίησης που υπάρχουν) 31 σε δημοσίευμα, αντί του πιο συχνά χρησιμοποιούμενου «κλωνοποίηση», επιλέχθηκε πιθανόν για να δώσει περισσότερο έμφαση στη μεθοδολογία αυτής της τεχνολογίας, την οποία οι δημοσιογράφοι επιθυμούν να καταστήσουν πιο κατανοητή στο αναγνωστικό τους κοινό. Επισημαίνουμε επίσης πως ο όρος «πυρηνική μεταφύτευση» δεν έχει τη ρητορική δύναμη του όρου «κλωνοποίηση». Τέλος, παράλληλα με τον όρο κλωνοποίηση δεν έπαψαν να χρησιμοποιούνται διάφορες επίσης μεταφορικές εκφράσεις και μετωνυμίες περισσότερο με σκοπό να αποδώσουν μια ρητορική ένταση και δραματοποίηση στα σχετικά πειράματα που ακολούθησαν τη γέννηση της Dolly και πολλές φορές αφορούσαν ανακοινώσεις «εκκεντρικών» επιστημόνων που ισχυρίζονταν ότι είχαν εφαρμόσει επιτυχώς την κλωνοποίηση σε ανθρώπινα έμβρυα. Συμπερασματικά, οι όροι αυτής της κατηγορίας και πιο συγκεκριμένα ο όρος κλωνοποίηση που επικρατεί ως σήμερα για την περιγραφή των σχετικών πειραμάτων έχει αποκτήσει λόγω των σημαντικών ηθικών και κοινωνικών επιπτώσεων που έχει αυτή η τεχνολογία μία σχεδόν αρνητική ειδησεογραφική πλαισίωση (negative media framing) τις περισσότερες φορές. Πιο συγκεκριμένα όταν ο όρος κλωνοποίηση αναφέρεται στην ανθρώπινη αναπαραγωγή τότε η πλαισίωση της είναι απόλυτα αρνητική. Αντίθετα, όταν η τεχνολογία της κλωνοποίησης αναφέρεται στη ζωική αναπαραγωγή με σκοπό την παραγωγή καλύτερης ποιότητας κτηνοτροφικών προϊόντων και βιοφαρμάκων ή τη θεραπευτική χρήση της σε ορισμένες ανίατες ασθένειες τότε ο όρος κλωνοποίηση αποκτά συνήθως πιο ουδέτερη ή και θετική πλαισίωση. Καθώς η τεχνολογία της κλωνοποίησης αφ εαυτή δεν είναι μια ουδέτερη τεχνολογία, όπως δεν είναι καμία τεχνολογία, η δημόσια εικόνα της διαμορφώνεται από τις ηθικές και κοινωνικές επιδράσεις της αλλά και τις ανάγκες που την κατέστησαν ως μία τεχνολογία αιχμής σε ένα σύνθετο τεχνοεπιστημονικά σύγχρονο κόσμο. 31 Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι υπάρχουν διάφορες τεχνικές με τους οποίους μπορεί να επιτευχθεί δημιουργία ενός κλώνου. Η απλούστερη, μέθοδος ονομάζεται κλωνοποίηση εμβρύου ή διαχωρισμός εμβρύου (embryo clonning ή splicing). Μια δεύτερη τεχνική είναι αυτό που ονομάζουμε πυρηνική μεταφορά (nuclear transfer). Μια τρίτη είναι η τεχνική της Χονολουλού (Honolulu cloning technique) και μια τέταρτη η κυτταροπλασματική μεταφορά (cytoplasmic transport). Σελίδα 15
Πίνακας 4 Τέταρτη κατηγορία όρων που σχετίζονται με τα πειράματα κλωνοποίησης. Έτος Όρολογία Απόσπασμα 1981 «μέθοδος εμβριακού κλωνισμού» «κλωνισμός» «κλωνικής ανάπτυξης» (κλόνιγκ)» κανονικό πείραμα κλωνισμού κλόνιγκ πυρηνική μεταφύτευση «Πανομοιότυπα ποντίκια δημιουργήθηκαν με τη μέθοδο του εμβρυακού κλωνισμού» 32. «Καθώς φαίνεται, η πολυσυζητημένη διαδικασία του κλωνισμού είναι πραγματικότητα. [ ] Κλωνισμός ονομάζεται η παραγωγή ενός φυτού ή ζώου, πανομοιότυπου με κάποιο άλλο από το οποίο έχει ληφθεί ένα κύτταρο ή ένας κυτταρικός πυρήνας που ενεργοποιήθηκε ώστε να γίνει ολοκληρωμένος οργανισμός» 33. «Συνταρακτικές προοπτικές επέμβασης της επιστήμης στο χώρο των ζωντανών πλασμάτων, ανοίγουν τα τελευταία πειράματα κλωνικής ανάπτυξης (κλόνιγκ) που έγιναν στην Αμερική και Ευρώπη. [ ] Πρόκειται για το πρώτο κανονικό πείραμα κλωνισμού, που έγινε σε θηλαστικά, και στέφθηκε από απόλυτη επιτυχία, κατά τις ως τώρα εκτιμήσεις. [ ] Οι βιολόγοι φοβούνται και την ορολογία, ή τουλάχιστον δεν έχουν καταλήξει οριστικά στο πως θα ονομάζουν τη νεα μέθοδο. Κλόνιγκ σημαίνει στα αγγλικά κλωνικό σύστημα ή κάτι τέτοιο, από την λέξη κλον που σημαίνει κλάδος ή κλωνος. Κατά τους Αμερικανούς βιολόγους, το πείραμα του δόκτορα Χοππ δεν αποτελεί ακριβώς κλωνική επεξεργασία. Θα πρέπει να ονομαστεί πυρηνική μεταμφύτευση, 32 Ανων., «Πανομοιότυπα ποντίκια δημιουργήθηκαν με τη μέθοδο του εμβρυακού κλωνισμού», ΤΟ ΒΗΜΑ 8/1/1981, σελ.1. 33 Ανων., «Πανομοιότυπα ποντίκια δημιουργήθηκαν με τη μέθοδο του εμβρυακού κλωνισμού», ΤΟ ΒΗΜΑ 8/1/1981, σελ.1. Σελίδα 16
δήλωσε ένας ερευνητής των εργαστηρίων Τζάκσον, στο Μέιν. [ ] «Είτε ονομαστεί κλόνιγκ (ήδη ο όρος χρησιμοποιήθηκε για πειράματα σε βατράχους) είτε ονομαστεί πυρηνική μεταφύτευση, το πείραμα έχει αποτέλεσμα τη δημιουργία ολόιδιων περίπου οργανισμών» 34. 1982 «κλωνική αναπαραγωγή» «Μια άλλη μέθοδος που προκαλεί αντιδράσεις είναι η κλωνική αναπαραγωγή, το γενετικό αντίγραφο του ίδιου ατόμου» 35. 1990 «κλωνική» «Η αναπαραγωγική μέθοδος από την οποία προέκυψαν τα αρνάκια της Αδελαΐδας λέγεται κλωνική και συνίσταται στην αφαίρεση κυττάρων από ένα γονιμοποιημένο ωάριο και στη μετέπειτα εμφύτευση τους σε ωάρια μη γονιμοποιημένα. Αποτέλεσμα: παίρνουν σάρκα και οστά οι ακριβείς φωτοτυπίες ενός ζώντος οργανισμού» 36. 1996 «κλωνοποίηση» «Δεν είναι δυνατόν να μιλάει όλη η χώρα για το κλωνισμό των προβάτων και για κλωνισμένα πρόβατα, γιατί μου θυμίζουν κλονισμένα νεύρα, έλεγε και ξαναέλεγε με αποφασιστική φωνή στον φίλο του. Δηλαδή, πως πρέπει να χρησιμοποιούμε τον όρο; Ρώτησε δειλά ο Φίλωνας, που ήταν και φιλόλογος. Μα κλωνοποίηση, γιατί κάνουμε κλώνους, γιατί δημιουργούμε κλωνάρια και ο όρος κλωνοποίηση αποδίδει ακριβώς αυτή την πρακτική. Να μην ξανακούσω, σε παρακαλώ, για κλωνισμούς. Όχι άλλες 34 Ανων., «Βιολογικός Δυναμίτης. Πειράματα κλωνισμού σε ζώα! Να μη γίνουν σε ανθρώπους», ΤΑ ΝΕΑ 8/1/1981, σελ.11. (Αναδημοσίευση από THE WASHINGTON POST). 35 Ανων., «Όραμα, διαστροφή και εφιάλτης», ΤΟ ΒΗΜΑ 21/11/1982, σελ.5. (Αναδημοσίευση από OBSERVER). 36 Ανων., «Φωτοτυπική αναπαραγωγή ζώντων οργανισμών», ΤΟ ΒΗΜΑ 19/8/1990, σελ.2. Σελίδα 17
*Σημείωση: η υπογράμμιση των παραθεμάτων είναι δική μου. κακοποιήσεις στη γλώσσα μας» 37. [Σημείωση: επίσης εδώ γίνεται και η διάκριση με τη γέννηση δίδυμων που χαρακτηρίζεται ως περίπτωση «περιορισμένης κλωνοποίησης»]. «Η ηθική προέκταση της κλωνοποίησης» 38. Η επισκόπηση των όρων, που χρησιμοποιήθηκαν από τις ευρείας κυκλοφορίας ελληνικές εφημερίδες για την περιγραφή των πειραμάτων κλωνοποίησης, αναδεικνύει μια σειρά από διαπιστώσεις. Εδώ επισημαίνουμε δύο κεντρικές από αυτές. Πρώτον, η παρουσία ενός πλήθους διαφορετικών όρων φανερώνει, ότι η γέννηση της Dolly δεν ήταν ένα επιστημονικό γεγονός, που πραγματοποιήθηκε στο κενό, αλλά υπήρξε αποτέλεσμα μιας σειράς μακρόχρονων ερευνητικών προσπαθειών και πειραματισμών. Οι όροι αυτοί δείχνουν μια ιστορική πορεία εξέλιξης ποικίλων βιοεπιστημονικών μελετών και πειραματικών προσπαθειών, που κατέστησαν την κλωνοποίηση από «ένα πείραμα στη σφαίρα της φαντασίας», όπως ονόμαζε την κλωνοποίηση πρώτος ο Χανς Σπέμαν (Hans Spemann) το 1938 στο βιβλίο του Embryonic Development and Induction 39, σε ένα αδιαμφισβήτητο επιστημονικό γεγονός το 1997 40. Επίσης, η καθιέρωση της χρήσης του όρου κλωνοποίηση μετά το 1996 σηματοδοτεί και την ως ένα βαθμό σταθεροποίηση της συγκεκριμένης τεχνολογίας και του τι μπορεί να επιτευχθεί μέσω αυτής. Δεύτερον, η χρήση μεταφορικών εκφράσεων και μετωνυμιών για την περιγραφή της τεχνολογίας της κλωνοποίησης αναδεικνύει τον σημαντικό ρόλο που αυτές διαδραματίζουν στον δημοσιογραφικό λόγο και τη διαμόρφωση της δημόσιας εικόνας της επιστήμης και της τεχνολογίας. Πιο συγκεκριμένα, η γλωσσική μεταφορά του αντιγράφου καθίσταται χαρακτηριστική για τη ρητορική της δυναμική, αλλά και το υπόρρητο γενετικό ντετερμινισμό που αναπαράγει. Απ την άλλη, η μετωνυμία Jurassic Park αποδεικνύει τη δύναμη που έχει η δημόσια κουλτούρα της 37 Αλαχιώτης Σταμάτης, «Το θαύμα της κλωνοποίησης», ΤΟ ΒΗΜΑ 12/5/1996, σελ. 143. 38 Αλαχιώτης Σταμάτης, «Η ηθική προέκταση της κλωνοποίησης», ΤΟ ΒΗΜΑ 26/5/1996, σελ.166. 39 Spemann Hans, Embryonic Development and Induction, Yale University Press, 1938. 40 Η Dolly γεννήθηκε στις 5 Ιουλίου 1996. Η ύπαρξη της Dolly ανακοινώθηκε δημόσια στις 22 Φεβρουαρίου 1997. Σελίδα 18
επιστημονικής φαντασίας στη διαμόρφωση μιας δημόσιας εικόνας για την επιστήμη και την τεχνολογία. Συμπεράσματα. Επιχειρώντας μια σύνοψη της ανάλυσης των δημοσιευμάτων, η έρευνα στις ευρείας κυκλοφορίας και αναγνωσιμότητας ελληνικές εφημερίδες έδειξε ότι υπήρχε ένα σταθερό, αν και περιοδικό, ενδιαφέρον στη δημοσίευση ειδήσεων που σχετίζονται με πειράματα κλωνοποίησης. Παρότι τα σχετικά πειράματα διεξάγονταν στο περιθώριο ή έξω από το κύριο ρεύμα του επιστημονικού τομέα, η κλωνοποίηση κέντριζε το ενδιαφέρον των ελλήνων συντακτών οι οποίοι αφιέρωναν σποραδικά κάποιο άρθρο σε αυτές τις εξελίξεις. Ενδεικτικό είναι ότι ήδη από το 1955 εντοπίζουμε τα πρώτα δημοσιεύματα ενώ η ανακοίνωση της γέννησης των Megan και Morag (δυο οικόσιτων προβάτων τα οποία ήταν τα πρώτα θηλαστικά που κλωνοποιήθηκαν επιτυχώς από διαφοροποιημένα κύτταρα [differentiated cells]) απασχολεί αρκετά τις ελληνικές εφημερίδες την ίδια στιγμή που οι New York Times παρέβλεψε την επιστημονική αυτή είδηση και δεν υπήρχε ως δημοσίευμα όχι μόνο στην πρώτη σελίδα τους αλλά πουθενά στην εφημερίδα, ούτε καν στην εβδομαδιαία επιστημονική έκδοσή της. Παράλληλα, μια δεύτερη ανάγνωση των υπό μελέτη δημοσιευμάτων αναδεικνύει και την ιστορική εξέλιξη των πειραμάτων κλωνοποίησης καθώς και τις αλλαγές στο πέρασμα του χρόνου που συντελέστηκαν στη χρησιμοποιούμενη ορολογία από τους δημοσιογράφους στην προσπάθειά τους να περιγράψουν την τεχνολογία της κλωνοποίησης. Σε κάθε χρονική περίοδο παρατηρούμε δηλαδή να χρησιμοποιούνται συγκεκριμένοι όροι για την περιγραφή της κλωνοποίησης καθένας από τους οποίους ενέχει και τη δική του τεχνοεπιστημονική ακρίβεια και ιδεολογική φόρτιση. Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό εύρημα τονίζει ότι η δημόσια εικόνα για την τεχνολογία της κλωνοποίησης είναι, ως ένα βαθμό, συνάρτηση της χρησιμοποιούμενης ορολογίας από τους δημοσιογράφους για αυτήν. Η επιλογή της χρήσης της καθιερωμένης επιστημονικής ορολογίας μεταξύ της επιστημονικής κοινότητας ή η αναφορά στην κλωνοποίηση μέσω γλωσσικών μεταφορών και μετωνυμιών είναι καθοριστική τόσο για τον τρόπο ειδησεογραφικής πλαισίωσης (media framing) αυτής της τεχνολογίας όσο και για τη διαμόρφωση της δημόσιας εικόνας της κλωνοποίησης από ένα πείραμα στη σφαίρα της φαντασίας σε ένα εδραιωμένο επιστημονικό γεγονός. Αυτό είναι σε άμεση συνάρτηση με τη διαπίστωση Σελίδα 19
του καθηγητή STS, Frederico Neresini, ότι η δεν είναι τυχαίο πως η Dolly έγινε αποδεκτή ως επιστημονικό γεγονός πρώτα στα μέσα ενημέρωσης και μόνο αργότερα στα επιστημονικά περιοδικά και την επιστημονική κοινότητα 41. Πιο συγκεκριμένα, η εμφάνιση της Dolly και η παρατεταμένη παρουσία της στη δημόσια σφαίρα, από την ενθουσιώδη προβολή της από τις εφημερίδες και τα άλλα μέσα ενημέρωσης, επέδρασε στην εδραίωση της κλωνοποίησης θηλαστικών ως γεγονός και στο επίπεδο της κοινής γνώμης και μεταξύ της επιστημονικής κοινότητας. Επιπρόσθετα, τόσο η χρήση γλωσσικών μεταφορών και μετωνυμιών όσο και η κουλτούρα της επιστημονικής φαντασίας εμπνέει τον δημοσιογραφικό λόγο σχετικά με τα πειράματα κλωνοποίησης επηρεάζοντας τις αντιλήψεις και γνώμες που έχουμε για αυτή. Τέλος, ένα να τρίτο χαρακτηριστικό που αναδύθηκε από την εξέταση των δημοσιευμάτων είναι ότι παρατηρείται μια αρχική δυσκολία των Ελλήνων δημοσιογράφων στην απόδοση του αγγλικού όρου cloning στη νεοελληνική γλώσσα. Ειδικότερα, η τελική επικράτηση της χρήσης του όρου κλωνοποίηση στον δημοσιογραφικό λόγο, στις ευρείας κυκλοφορίας ελληνικές εφημερίδες, υπήρξε αποτέλεσμα μιας δημόσιας παρέμβαση του καθηγητή Γενετικής, Σταμάτη Αλαχιώτη για το πώς μεταφράζεται ο αντίστοιχος διεθνής όρος στα νεοελληνικά. Ωστόσο οφείλουμε να επισημάνουμε ότι η χρήση του όρου κλωνοποίηση δεν είναι αποκλειστική καθώς εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται παράλληλα και άλλοι όροι οι μετωνυμίες, κάθε φορά με ένα διαφορετικό σκοπό και ανάλογα την ιδεολογική φόρτιση και τη ρητορική που οι δημοσιογράφοι επιθυμούν να αξιοποιούν για να περιγράψουν τα πειράματα και την τεχνολογία της κλωνοποίησης. Βιβλιογραφία Anon., Section «Cloning», στο http://en.wikipedia.org/wiki/cloning (πρόσβαση: 13/12/2011). Doring Martin, «A sequence of factishes : the media-metaphorical knowledge dynamics structuring the German press coverage of the human genome», New Genetics and Society, Vol.24, No.3, December 2005, σελ.317-336. Entman Robert M., «Framing: toward clarification of a fractured paradigm», Journal of Communication, Vol.43, No.4, December 1993, σελ.52. 41 Neresini Federico, «And man descended from the sheep: the public debate on cloning in the Italian press», Public Understanding of Science, Vol.9, No.4, October 2000, σελ.359-382. [360] Σελίδα 20
Gamson W.A., Modigliani A., «Media discourse and public opinion on nuclear power: A constructionist approach», American Journal of Sociology, Vol.95, No.1, July 1989, σελ.143. Gitlin T., The whole world is watching: Mass Media in the making and unmaking of New Left, University California Press 1980, σελ.7. Gogorosi Eleni, «Untying the Gordian knot of creation: metaphors for the Human Genome Project in Greek newspapers», New Genetics and Society, Vol.24, No.3, December 2005, σελ.299-315. Hellsten Iina, «From sequencing to annotating: extending the metaphor of the book of life from genetics to genomics», New Genetics and Society, Vol.24, No.3, December 2005, σελ.283-297. King Robert C., Stansfield William D., Mulligan Pamela K., A Dictionary of Genetics Paperback, Oxford University Press (7 edition), 2006, σελ.87. Kolata Gina, Κλώνος. Η ιστορία της Dolly και το μέλλον της κλωνοποίησης, Εκδοτικός Οίκος Π. Τραυλός, 1999, σελ.52. Leach J., «Cloning, controversy and communication», στο Scanlon E., Hill R., Junker K. (eds), Communicating Science Professional Contexts, Routledge 1999, σελ.218. Neresini Federico, «And man descended from the sheep: the public debate on cloning in the Italian press», Public Understanding of Science, Vol.9, No.4, October 2000, σελ.359-382. Neresini Federico, «And man descended from the sheep: the public debate on cloning in the Italian press», Public Understanding of Science, Vol.9, No.4, October 2000, σελ.359-382. Nerlich Brigitte, Hellsten Iina, «Genomics: shifts in metaphorical landscape between 2000 and 2003», New Genetics and Society, Vol.23, No.3, December 2004, σελ.255-268. Nottingham Stephen, «Representation of Science in Hollywood: Jurassic Park», January 1998, στο http://www.stephennottingham.co.uk/cintxt3.html (πρόσβαση 7-11-2008) Nottingham Stephen, Screening DNA. Exploring the Cinema-Genetics Interface, DNA Books (The Internet Version) 1999, στο http://www.stephennottingham.co.uk/dna1.html (πρόσβαση 28-4-2008). Σελίδα 21
Rödder Simone, «Reassessing the concept of a medialization of science: a story from the book of life», Public Understanding of Science, Vol.18, No.4, December 2009, σελ.452 46. Spemann Hans, Embryonic Development and Induction, Yale University Press, 1938. Spemann Hans, Embryonic Development and Induction, Yale University Press, 1938. Wilmut I., Schnieke A. E., McWhir J., Kind A. J., Campbell K. H. S., «Viable offspring derived from fetal and adult mammalian cells», Nature 385 (6619), σελ.810-813 (27 February 1997). Μορφάκης, Κ., Η Δημόσια εικόνα των Επιστημών και της Τεχνολογίας: Η περίπτωση των Βιοεπιστημών και της Βιοτεχνολογίας στην Ελλάδα, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή ΕΚΠΑ: Αθήνα, 2013. *** Agnellet Michel, «Ο μάγος των επιστημονικών εργαστηρίων. Ζαν Ροστάν, ένας νέος Φάουστ της βιολογίας. Πιστεύει ότι θα παραγάγη παιδιά χωρίς μάνα και πατέρα, και ότι θα μπορή να ξαναδημιουργή το άτομον που πεθαίνει. Η εκπληκτική εποποιία των βατράχων», ΤΟ ΒΗΜΑ 23/10/1955, σελ.5. Agnellet Michel, «Ο μάγος των επιστημονικών εργαστηρίων. Ζαν Ροστάν, ένας νέος Φάουστ της βιολογίας. Πιστεύει ότι θα παραγάγη παιδιά χωρίς μάνα και πατέρα, και ότι θα μπορή να ξαναδημιουργή το άτομον που πεθαίνει. Η εκπληκτική εποποιία των βατράχων», ΤΟ ΒΗΜΑ 23/10/1955, σελ.5. Cecil Clem, «Ιάπωνες φιλοδοξούν να αναβιώσουν τα μαμούθ. Είτε με γονιμοποίηση ινδικού ελέφαντα είτε με κλωνοποίηση ιστών από ένα εύρημα στους πάγους της Σιβηρίας», ΤΟ ΒΗΜΑ 20/8/2002 (Αναδημοσίευση από THE TIMES). Cohen Philip, «Παρθενογένεση. Πόσο διασκεδαστική μπορεί να είναι η διαδικασία της αναπαραγωγής χωρίς άνδρες και χωρίς σεξ;», ΤΟ ΒΗΜΑ 27/12/1998, σελ.38-39 (Αναδημοσίευση από The NewScientist) Connor Steve, «Επιχείρηση Παρθενογένεση. Ίαν Γουίλμουτ. Νέο πείραμα ανοίγει το δρόμο στους κλώνους», ΤΑ ΝΕΑ 11/6/2003, σελ.43 (Αναδημοσίευση από THE IDEPENDENT) Σελίδα 22