Η προστασία της θαλάσσιας χελώνας Caretta caretta στην Κρήτη κατά το 2016

ΑΡΧΕΛΩΝ, Σύλλογος για την Προστασία της Θαλάσσιας Χελώνας Η προστασία της θαλάσσιας χελώνας Caretta caretta στην Κρήτη κατά το 2016 Συνοπτική έκθεση για την Ευρωπαϊκή Επιτροπή Αθήνα, Μάρτιος 2017

Copyright 2017 by ARCHELON No part of this report may be reproduced in any form or by any means without the written permission of ARCHELON ***************************************************************** ARCHELON, the Sea Turtle Protection Society of Greece Solomou 57 GR-104 32 ATHENS Greece Tel./Fax: +30-210-5231342 e-mail: stps@archelon.gr URL: www.archelon.gr Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2016 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος 4 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΙΣΤΟΡΙΚΟ 4 2. ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΕΔΙΟΥ 2016 5 2.1. Προετοιμασία Οργάνωση 5 2.2. Καταγραφή της αναπαραγωγικής δραστηριότητας και προστασία φωλιών 5 2.3. Ενημέρωση, ευαισθητοποίηση του κοινού 6 2.3.1. Παρουσιάσεις, ενημερωτικά stands και σταθμοί ενημέρωσης 6 2.3.2. Περιβαλλοντική Εκπαίδευση 6 2.3.3. Αλληλεπίδραση με την τοπική κοινωνία 6 3. ΘΕΜΑΤΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 7 3.1. Εφαρμογή του Διαχειριστικού Σχεδίου Κρήτης 7 3.1.1. Κατάληψη αιγιαλού από έπιπλα θαλάσσης 8 3.1.2. Καθαρισμός επίπλων θαλάσσης εντός παραλίας και ίσιωμα της άμμου 9 3.1.3. Φωτορύπανση 10 3.1.4. Βαρέα οχήματα και μηχανοκίνητα στον αιγιαλό 10 3.1.5. Μηχανοκίνητα στο θαλάσσιο χώρο 100 3.2. Μουσικοχορευτικές εκδηλώσεις στην παραλία (Beach Parties) και ανθρώπινη παρουσία κατά τις νυχτερινές ώρες 101 3.3. Αλιεία και υπεραλίευση 111 3.4. Νεκρές και τραυματισμένες θαλάσσιες χελώνες 12 3.5. Παράκτια δόμηση και παρεμβάσεις μικρής κλίμακας 122 3.6. Μεγάλης κλίμακας παρεμβάσεις στις παραλίες ωοτοκίας-φαινόμενο διάβρωσης 13 3.6.1. Ρέθυμνο: Αποχετευτικό δίκτυο κατά μήκος της παραλίας 133 3.6.2. Ρέθυμνο: Αλιευτικό καταφύγιο στη Σκαλέτα 14 3.6.3. Χανιά: Ανακατασκευή λιμανιού Κολυμπαρίου 14 3.6.4. Χανιά: Σχέδια για επέκταση παραλιακού δρόμου Γεράνι-Μάλεμε 14 3.6.5. Μεσσαρά: Καταστροφή βραχόπλακας στην παραλία Κομμού 144 3.6.6. Μεσσαρά: Διάνοιξη παράνομου παραλιακού δρόμου Καλαμάκι-Κόκκινος Πύργος 14 Επίλογος 15 Aναφορές 16 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 17 Παράρτημα 1: Οι παραλίες ωοτοκίας στην Κρήτη 17 Παράρτημα 2: Eνεργός διαχείριση παραλιών ωοτοκίας 17 Παράρτημα 3: Προβλήματα ρουτίνας στις παραλίες ωοτοκίας 18 ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ 200 Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2016 3

Πρόλογος Η παρούσα έκθεση παρουσιάζει τα κυριότερα γεγονότα που χαρακτήρισαν τις προσπάθειες προστασίας της θαλάσσιας χελώνας στην Κρήτη κατά το 2016 και αποτελεί συνέχεια των προηγούμενων εκθέσεων που συντάσσονται κάθε χρόνο από το 2012. Τα στοιχεία που περιέχονται στις ετήσιες εκθέσεις έχουν συνεκτιμηθεί από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η οποία έχει ενεργοποιήσει διαδικασία παραβίασης κατά της Ελλάδας (υπόθεση 2014/2260) για παράβαση των υποχρεώσεων της χώρας που απορρέουν από τα άρθρα 4 (παρ.4) και 6 (παρ.1) της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ για διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας χλωρίδας και πανίδας (η υπόθεση 2014/2260 αφορά όλες τις ΕΖΔ στην Ελλάδα και σκοπεύει στην προστασία των ζωνών αυτών και στον καθορισμό κατάλληλων μέτρων διατήρησης για τους διάφορους οικοτόπους και τα διάφορα είδη που απαντώνται στις εν λόγω περιοχές). Ειδικότερα, στην έκθεση αυτή παρουσιάζονται τα αποτελέσματα του προγράμματος του Συλλόγου ΑΡΧΕΛΩΝ για την καταγραφή της αναπαραγωγικής δραστηριότητας της θαλάσσιας χελώνας και την ενημέρωση του κοινού και γίνεται μια αξιολόγηση των προβλημάτων και κυρίως των μεγάλων παρεμβάσεων που υποβάθμισαν ή απειλούν με υποβάθμιση τους βιοτόπους αναπαραγωγής του είδους. Σημαντική παράμετρο στην αξιολόγηση των απειλών αποτελεί το γεγονός ότι οι αναπαραγωγικοί πληθυσμοί τόσο του κόλπου Ρεθύμνου όσο και του κόλπου Χανίων παρουσιάζουν τα τελευταία 16 (2000-2015) και 13 (2003-2015) χρόνια αντιστοίχως μια δραματική πτωτική τάση που δεν δημιουργεί ευοίωνες προοπτικές. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΙΣΤΟΡΙΚΟ Το διάστημα 1989-1991 διαπιστώθηκε από το Σύλλογο ΑΡΧΕΛΩΝ ότι η Κρήτη διαθέτει σημαντικές περιοχές ωοτοκίας της θαλάσσιας χελώνας Caretta caretta (Margaritoulis et al. 1995). Συγκεκριμένα οι χελώνες ωοτοκούν κυρίως στον κόλπο Ρεθύμνου, στον κόλπο Χανίων και στον κόλπο της Μεσσαράς (βλ. Παράρτημα 1). Στις περιοχές αυτές ο ΑΡΧΕΛΩΝ οργάνωσε μακροχρόνιο συστηματικό πρόγραμμα καταγραφής της αναπαραγωγικής δραστηριότητας καθώς και πρόγραμμα προστασίας φωλιών και νεοσσών. Παράλληλα γινόταν και πρόγραμμα ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης επισκεπτών και κατοίκων. Η μεθοδολογία των ανωτέρω προγραμμάτων παρουσιάζεται συνοπτικά στο Παράρτημα 2. Στη διάρκεια των παραπάνω προγραμμάτων καταγράφονται και οι κυριότεροι παράγοντες που απειλούν τις θαλάσσιες χελώνες κατά την αναπαραγωγική δραστηριότητα στις περιοχές αυτές (βλ. Παράρτημα 3). Συγκεκριμένα το πρόγραμμα στη Κρήτη ξεκίνησε το 1990 στο Ρέθυμνο, το 1992 στα Χανιά και το 1993 στον κόλπο της Μεσσαράς. Κατά την περίοδο 1995-1997 ο ΑΡΧΕΛΩΝ διεξήγαγε στην Κρήτη κοινοτικό πρόγραμμα LIFE-Nature (LIFE/GR/A22/GR/01115/KRI) που, μεταξύ άλλων, κατέληξε στην εκπόνηση Διαχειριστικού Σχεδίου για τις εν λόγω τρεις περιοχές ωοτοκίας στην Κρήτη. Έκτοτε, ο ΑΡΧΕΛΩΝ προσπαθεί με τη συνεργασία των τοπικών αρχών να εφαρμόζονται, στο μέτρο του δυνατού, οι πρόνοιες του παραπάνω Διαχειριστικού Σχεδίου. Σημειώνεται ότι και οι τρεις περιοχές ωοτοκίας της θαλάσσιας χελώνας συμπεριλήφθηκαν εξ ολοκλήρου ή μερικώς στον εθνικό κατάλογο του Δικτύου Natura 2000 με τους παρακάτω κωδικούς και ονόματα. Ρέθυμνο: GR4330004 «ΠΡΑΣΣΑΝΟ ΦΑΡΑΓΓΙ ΠΑΤΣΟΣ - ΣΦΑΚΟΡΥΑΚΟ ΡΕΜΑ - ΠΑΡΑΛΙΑ ΡΕΘΥΜΝΟΥ ΚΑΙ ΕΚΒΟΛΗ ΓΕΡΟΠΟΤΑΜΟΥ, ΑΚΡ. ΛΙΑΝΟΣ ΚΑΒΟΣ ΠΕΡΙΒΟΛΙΑ». Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2016 4

Χανιά: GR4340003 «ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΣ ΡΟΔΟΠΟΥ - ΠΑΡΑΛΙΑ ΜΑΛΕΜΕ» και GR4340006 «ΛΙΜΝΗ ΑΓΙΑΣ ΠΛΑΤΑΝΙΑΣ - ΡΕΜΑ ΚΑΙ ΕΚΒΟΛΗ ΚΕΡΙΤΗ - ΚΟΙΛΑΔΑ ΦΑΣΑ». Κόλπος Μεσσαράς: GR4310004 «ΔΥΤΙΚΑ ΑΣΤΕΡΟΥΣΙΑ (ΑΠΟ ΑΓΙΟΦΑΡΑΓΓΟ ΕΩΣ ΚΟΚΚΙΝΟ ΠΥΡΓΟ) και GR4310012 «ΕΚΒΟΛΗ ΓΕΡΟΠΟΤΑΜΟΥ ΜΕΣΣΑΡΑΣ». Τα αποτελέσματα της καταγραφής της αναπαραγωγικής δραστηριότητας δείχνουν μακροχρόνια έντονη πτωτική τάση στους πληθυσμούς του Ρεθύμνου (Margaritoulis et al. 2010) και των Χανίων (Margaritoulis et al. 2013), ενώ ο πληθυσμός στον κόλπο της Μεσσαράς παρουσιάζει ετήσιες διακυμάνσεις χωρίς συγκεκριμένη τάση αύξησης ή μείωσης. Ειδικότερα, στο Ρέθυμνο ο μέσος ετήσιος αριθμός φωλιών στην περίοδο 2000-2015 (210 φωλιές/έτος) εμφανίζεται μειωμένος κατά 46% περίπου σε σχέση με τον αντίστοιχο αριθμό της περιόδου 1990-1999 (387 φωλιές/έτος). Στα Χανιά ο μέσος ετήσιος αριθμός φωλιών στην περίοδο 2003-2015 (55 φωλιές/έτος) εμφανίζεται μειωμένος κατά 50% σε σχέση με τον αντίστοιχο αριθμό της περιόδου 1992-2002 (110 φωλιές/έτος). Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι ο πληθυσμός της Caretta caretta που αναπαράγεται στην Κρήτη εμφανίζεται διαφοροποιημένος γενετικά από τους άλλους πληθυσμούς που ωοτοκούν στην Ελλάδα, όπως της Ζακύνθου, του Κυπαρισσιακού κόλπου και του Λακωνικού κόλπου (Carreras et al. 2007). 2. ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΕΔΙΟΥ 2016 2.1. Προετοιμασία Οργάνωση To πρόγραμμα του ΑΡΧΕΛΩΝ στην Κρήτη είχε ως διοικητικό κέντρο το Ρέθυμνο. Στο πρόγραμμα χρησιμοποιήθηκαν 3 αυτοκίνητα ιδιοκτησίας του ΑΡΧΕΛΩΝ, υπολογιστές για την καταχώρηση των δεδομένων, υλικά μαρκαρίσματος και μέτρησης χελωνών καθώς και συσκευές GPS. Για την επί τόπου προστασία των φωλιών χρησιμοποιήθηκαν ειδικοί μεταλλικοί κλωβοί. Για το πρόγραμμα ενημέρωσης έγινε παραγωγή υλικού ευαισθητοποίησης (φυλλάδια, παιδικά βιβλία, μπλουζάκια, κάρτες, αυτοκόλλητα, αφίσες, αναμνηστικά) σε διάφορες γλώσσες και χρησιμοποιήθηκαν προβολείς διαφανειών και φορητές οθόνες. Τρία λυόμενα ξύλινα περίπτερα χρησιμοποιήθηκαν ως σταθμοί ενημέρωσης στο ενετικό λιμάνι του Ρεθύμνου, στο παλιό λιμάνι Χανίων και στα Μάταλα. Υπεύθυνοι και βοηθοί του προγράμματος στις διάφορες περιοχές ορίστηκαν πεπειραμένα άτομα από προηγούμενα προγράμματα του ΑΡΧΕΛΩΝ. Νέοι συνεργάτες έγιναν δεκτοί ως εθελοντές μετά από σχετική προκήρυξη και εκπαιδεύτηκαν στο πεδίο. Συνολικά, στην περίοδο 2016 εργάστηκαν στην Κρήτη 153 άτομα από 20 διαφορετικές χώρες (Γαλλία, Γερμανία, Αυστρία, Ελλάδα, Ολλανδία, Ηνωμένες Πολιτείες, Ηνωμένο Βασίλειο, Ιρλανδία, Ισπανία, Καναδάς, Κύπρο, Σουηδία, Φιλανδία, Πορτογαλία, Λουξεμβούργο, Νέα Καληδονία, Ρουμανία, Πολωνία, Ιταλία, Ελβετία). Πριν την έναρξη της εργασίας πεδίου, έγιναν επαφές με τα αρμόδια Υπουργεία, τις Περιφερειακές Υπηρεσίες, τις Λιμενικές Αρχές, τις Εποπτείες Αλιείας, την Τοπική Αυτοδιοίκηση καθώς και με διάφορους ιδιώτες (ξενοδόχοι, τουριστικοί πράκτορες, ψαράδες, εκπαιδευτικοί, κλπ). Επίσης έγινε επαφή με τοπικά μέσα μαζικής ενημέρωσης (εφημερίδες, ραδιόφωνο, τηλεόραση). 2.2. Καταγραφή της αναπαραγωγικής δραστηριότητας και προστασία φωλιών Η εργασία πεδίου στην Κρήτη άρχισε στα μέσα Μαΐου και ολοκληρώθηκε στα μέσα Οκτωβρίου. Σύμφωνα με προκαταρτικά στοιχεία καταγραφής ωοτοκίας προέκυψαν οι παρακάτω αριθμοί φωλιών ανά περιοχή (σε παρένθεση παρουσιάζεται η αντίστοιχη πυκνότητα ωοτοκίας): Στο Ρέθυμνο 189 φωλιές σε 10,8 χλμ. παραλίας (17,5φωλιές/χλμ.), στα Χανιά 162 φωλιές σε 13,1 χλμ. παραλίας (12,4 φωλιές/χλμ.) και στον Κόλπο της Μεσσαράς 129 φωλιές σε 8 χλμ. παραλίας (16,1 φωλιές/χλμ.). Σύμφωνα με τα παραπάνω προκαταρτικά στοιχεία στα Χανιά και στη Μεσσαρά εμφανίζεται σημαντική αύξηση των φωλιών σε σχέση με τον μέσο όρο των προηγούμενων ετών. Σημειώνεται ότι παρόμοιες αυξήσεις παρατηρήθηκαν το 2016 και σε άλλες περιοχές ωοτοκίας τόσο στην Ελλάδα (π.χ. Ζάκυνθος, Κόλπος Κυπαρισσίας) όσο και σε άλλες χώρες της Μεσογείου, πράγμα που υποδηλώνει ότι υπήρξε μια γενική αύξηση της ωοτοκίας της Caretta caretta ίσως λόγω των ευνοϊκών γενικά περιβαλλοντικών συνθηκών που υπήρξαν στη θάλασσα κυρίως κατά το προηγούμενο της περιόδου αναπαραγωγής χρονικό διάστημα. Πρέπει να τονιστεί ότι στην περιοχή Ρεθύμνου ο Τομέας Κ (παραλία Σκαλέτα) παρόλες τις έντονες ανθρωπογενείς επιδράσεις που υφίσταται, συνεχίζει να παρουσιάζει μία σχετικά μεγάλη πυκνότητα ωοτοκίας, αποδεικνύοντας τη μεγάλη σημασία της παραλίας αυτής για τον πληθυσμό που ωοτοκεί στο Ρέθυμνο και επομένως την ανάγκη για ιδιαίτερη προστασία της. Από το σύνολο των φωλιών Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2016 5

προστατεύτηκαν συνολικά πάνω από 450 φωλιές, με διάφορους τρόπους προστασίας (περίφραξη in situ, μεταφορά σε ασφαλέστερο σημείο και περίφραξη, σκίαση) (βλ. Παραρτήματα 2 και 3). 2.3. Ενημέρωση, ευαισθητοποίηση του κοινού Λόγω του μεγάλου πλήθους τουριστών που επισκέπτεται την Κρήτη και τις παραλίες της τους καλοκαιρινούς μήνες, στο πρόγραμμα πεδίου του ΑΡΧΕΛΩΝ δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού. Οι δράσεις ενημέρωσης απευθύνονται κυρίως στους επισκέπτες αλλά και στην τοπική κοινωνία. Στόχος είναι η μεταφορά του μηνύματος της προστασίας των θαλάσσιων χελωνών ως δείκτη υγείας και ποιότητας του θαλάσσιου οικοσυστήματος (βλ. Παράρτημα 2). 2.3.1. Παρουσιάσεις, ενημερωτικά stands και σταθμοί ενημέρωσης Στο πλαίσιο των δράσεων ενημέρωσης έγιναν κατά το 2016 ανά περιοχή τα εξής: Ρέθυμνο: Από τις 15 Μαΐου έως τις 9 Οκτωβρίου, ο ΑΡΧΕΛΩΝ διενέργησε 317 ενημερωτικά stands και 194 παρουσιάσεις σε τοπικά ξενοδοχεία, ενώ παράλληλα ο ενημερωτικός σταθμός στο ενετικό λιμάνι του Ρεθύμνου λειτούργησε σε 507 τρίωρες βάρδιες. Χανιά: Από τις 24 Μαΐου έως τις 28 Σεπτεμβρίου, ο ΑΡΧΕΛΩΝ διενέργησε 124 ενημερωτικά stands και 39 παρουσιάσεις σε τοπικά ξενοδοχεία, 65 παρουσιάσεις σε τουριστικό πλοιάριο, ενώ παράλληλα ο ενημερωτικός σταθμός στο παλιό λιμάνι Χανίων λειτούργησε σε 393 τρίωρες βάρδιες. Κόλπος Μεσσαράς: Από τις 4 Ιουνίου έως τις 20 Σεπτεμβρίου, ο ΑΡΧΕΛΩΝ διενέργησε 51 ενημερωτικά stands και 51 παρουσιάσεις σε τοπικά ξενοδοχεία, ενώ παράλληλα ο ενημερωτικός σταθμός στα Μάταλα λειτούργησε σε 428 τετράωρες βάρδιες. 2.3.2. Περιβαλλοντική Εκπαίδευση Οι δράσεις περιβαλλοντικής εκπαίδευσης λαμβάνουν χώρα κυρίως στον Περιβαλλοντικό Σταθμό, που ίδρυσε και λειτουργεί ο ΑΡΧΕΛΩΝ στο Παγκαλοχώρι Ρεθύμνου (βλ. Παράρτημα 2). Συνολικά ενημερώθηκαν 732 μαθητές από τις περιοχές Ρεθύμνου και Χανίων. Το συνολικό αποτέλεσμα των παραπάνω δραστηριοτήτων (υπό 2.3.1 και 2.3.2) ήταν η ενημέρωση συνολικά 25.208 επισκεπτών και παιδιών. Δραστηριότητα 2016 Άτομα που ενημερώθηκαν Παρουσιάσεις σε ξενοδοχεία 4686 Ενημερωτικά stands 6079 Τουριστικό πλοιάριο 1216 Περιβαλλοντική εκπαίδευση 732 Ενημερωτικοί σταθμοί 12495 Σύνολο 25.208 2.3.3. Αλληλεπίδραση με την τοπική κοινωνία Ιδιαίτερο κομμάτι των δράσεων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης του ΑΡΧΕΛΩΝ αποτελεί η αλληλεπίδραση με την τοπική κοινωνία. Οι δράσεις του ΑΡΧΕΛΩΝ που συνδέονται με το κομμάτι αυτό, στοχεύουν στην ευρύτερη ενημέρωση της τοπικής κοινωνίας τόσο για την ύπαρξη της θαλάσσιας χελώνας όσο και των προβλημάτων που αυτή αντιμετωπίζει στην περιοχή, καθιστώντας τους ίδιους κοινωνούς στην προστασία της. Μερικές από αυτές αφορούν στη συμμετοχή του Συλλόγου σε συνέδρια, ημερίδες, τοπικές εκδηλώσεις, Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης κ.α. Το έτος 2016, οι δράσεις που στόχευσαν στην περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας ήταν: Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2016 6

Συμμετοχή στη Γιορτή Κρητικής Διατροφής που διοργάνωσε ο Δήμος Ρεθύμνης. Συμμετοχή για δεύτερη χρονιά στην γιορτή των δέκα παιδικών και βρεφονηπιακών σταθμών του ΔΟΚΟΙΠΠ, με τίτλο «2η Καλοκαιρινή Ονειροδιάσκεψη», στα Χανιά. Συμμετοχή στο πρόγραμμα CleanUp the Med που διοργάνωσαν ξενοδοχειακές επιχειρήσεις για τα σχολεία του Δήμου Ρεθύμνης. Συμμετοχή σε εκδηλώσεις που διοργανώθηκαν από ξενοδοχειακές επιχειρήσεις στο Ρέθυμνο, στα Χανιά και στο Ηράκλειο στα πλαίσια του εορτασμού της Παγκόσμιας Ημέρας Περιβάλλοντος, της Παγκόσμιας Ημέρας της Χελώνας και της εκστρατείας Make Your Holidays Greener. Δύο απελευθερώσεις θαλάσσιων χελωνών στο Ρέθυμνο σε συνεργασία με τον οικείο Δήμο και με ξενοδοχειακές επιχειρήσεις. Συμμετοχή στην εκπαιδευτική δράση ΑΣΚΛΗΠΙΑΔΑ Vol. VIIII με τίτλο «Περιβαλλοντικά εδέσματα της γειτονιάς μου», στο πλαίσιο του Δικτύου «Ένας Κήπος στο Σχολείο μου» που συνδιοργανώθηκε από τους: Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας Εκπ/σης Χανίων, Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Βάμου, και Πάρκο Χλωρίδας και Πανίδας. Συμμετοχή στην εκδηλωση για την Παγκόσμια Ημέρα Τουρισμού που διοργανώθηκε από το Δήμο Ρεθύμνης και το Σύλλογο Ξενοδόχων Ρεθύμνου. Συμμετοχή στις ημερίδες με θέμα «Εφαρμογή των μέτρων διαχείρισης των προστατευόμενων παραλιών ωοτοκίας της θαλάσσιας χελώνας Caretta caretta» στο Ρέθυμνο, τα Χανιά και τη Μεσσαρά, με πρωτοβουλία της Περιφέρειας Κρήτης. Επιπλέον, το 2016 δημοσιεύτηκαν 7 δελτία τύπου, εντοπίστηκαν 100 δημοσιεύσεις στον ηλεκτρονικό τύπο και έγιναν 15 ραδιο-τηλεοπτικές παρουσιάσεις για θέματα που αφορούν στις θαλάσσιες χελώνες της Κρήτης. 3. ΘΕΜΑΤΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 3.1. Εφαρμογή του Διαχειριστικού Σχεδίου Κρήτης Από την δεκαετία του 90, όταν εντοπίστηκαν οι παραλίες ωοτοκίας στην Κρήτη, η τουριστική πίεση ήταν ήδη πολύ μεγάλη. Οι συνέπειες είναι ορατές σήμερα, όπου παρατηρείται έντονη πτώση του αριθμού των φωλιών, ειδικά στο Ρέθυμνο και τα Χανιά. Οι επιπτώσεις του τουρισμού στη θαλάσσια χελώνα μελετήθηκαν στο Διαχειριστικό Σχέδιο που εκπονήθηκε από τον ΑΡΧΕΛΩΝ το 1997 στο πλαίσιο του κοινοτικού προγράμματος LIFE-Nature LIFE95/GR/A22/GR/01115/KRI. Εκεί τέθηκε μια γενική στρατηγική προστασίας και περιβαλλοντικής πολιτικής που καταδεικνύει τα υφιστάμενα προβλήματα του πληθυσμού των θαλάσσιων χελωνών στην Κρήτη και παράλληλα προτείνει απλές διαχειριστικές λύσεις που βοηθούν τη συνύπαρξη τουρισμού-θαλάσσιας χελώνας, μειώνοντας τις επιπτώσεις της τουριστικής ανάπτυξης στη διατήρηση του είδους. Οι εν λόγω διαχειριστικές λύσεις, εντάχθηκαν το 2016 στην απόφαση σύμφωνης γνώμης του Υπουργού Περιβάλλοντος, η οποία αφορούσε την παραχώρηση απλής χρήσης αιγιαλού στο σύνολο των περιοχών του δικτύου Natura 2000 (αρ.πρωτ.23841/664/28-04-2016, παράρτημα I) και η τήρησή τους αποτελούσε προϋπόθεση για τη νόμιμη διεξαγωγή της παραχώρησης τμημάτων αιγιαλού από τους αρμόδιους Δήμους στους επιχειρηματίες. Προς το σκοπό εφαρμογής των διαχειριστικών μέτρων από τους επιχειρηματίες που δραστηριοποιούνται στις παραλίες ωοτοκίας, διοργανώθηκαν ημερίδες με πρωτοβουλία της Περιφέρειας Κρήτης και στις τρεις περιοχές ωοτοκίας τον Μάιο 2016. Στις εν λόγω ημερίδες εκτός από τον ΑΡΧΕΛΩΝ συμμετείχαν εκπρόσωποι των οικείων Δήμων, των αρχών αστυνόμευσης και των επιχειρηματιών. Ακολουθεί αναλυτική περιγραφή των προβλημάτων που εντοπίστηκαν στις παραλίες ωοτοκίας λόγω της ελλιπούς και αποσπασματικής εφαρμογής των μέτρων διαχείρισης. Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2016 7

3.1.1. Κατάληψη αιγιαλού από έπιπλα θαλάσσης Βάσει της νομοθεσίας και της Κοινής Υπουργικής Απόφασης (ΚΥΑ, ΦΕΚ Β 828/12-5-2015, της οποίας η ισχύ παρατάθηκε έως 30-04-2017 με το άρθρο 56 Ν. 4384/2016), οι Δήμοι μπορούν να προβούν σε παραχώρηση ενός τμήματος του αιγιαλού για την άσκηση δραστηριοτήτων που εξυπηρετούν τους λουόμενους, όπως είναι η εκμίσθωση θαλάσσιων μέσων αναψυχής, καθισμάτων, ομπρελών κ.α. Οι Δήμοι είναι υπεύθυνοι να διασφαλίζουν τόσο τη δημόσια διαθεσιμότητα της παραλίας όσο και την προστασία του περιβάλλοντος. Σύμφωνα με το άρθρο 5 της ανωτέρω αναφερόμενης ΚΥΑ, για την παραχώρηση του δικαιώματος απλής χρήσης παραλιών που τελούν υπό καθεστώς ειδικής προστασίας (π.χ. προστατευόμενες περιοχές, ευπαθή οικοσυστήματα, τόποι ιδιαίτερου φυσικού κάλλους), αυτές παραχωρούνται κατόπιν της σύμφωνης γνώμης του Αναπληρωτή Υπουργού Περιβάλλοντος, στην οποία (σύμφωνη γνώμη) αναφέρονται όλοι οι όροι που πρέπει να τηρηθούν προς το σκοπό προστασίας του περιβάλλοντος. Κατ εφαρμογή του ανωτέρω άρθρου 5 ο Αναπληρωτής Υπουργός Περιβάλλοντος εξέδωσε το 2016 την με αρ.πρωτ.23841/664/28-04-2016 σύμφωνη γνώμη του. Σημειώνεται ότι η εν λόγω σύμφωνη γνώμη αφορούσε το σύνολο των προστατευόμενων περιοχών της Ελλάδας και δόθηκε εκ των προτέρων, ενώ έως και το 2015 η σύμφωνη γνώμη του Υπουργού δινόταν ξεχωριστά σε κάθε Δήμο κατόπιν ειδικού αιτήματος, συνοδευόμενου από αναλυτικό κατάλογο των σχεδιαζόμενων παραχωρήσεων. Με τον τρόπο αυτό, δηλαδή με την παροχή της εκ των προτέρων συλλήβδην σύμφωνης γνώμης το Υπουργείο Περιβάλλοντος απεμπόλησε την αρμοδιότητα αλλά και την υποχρέωση του για άσκηση ελέγχου για το πόσες παραχωρήσεις θα γίνουν, σε ποια σημεία και τι είδους θα είναι αυτές. Τονίζεται ότι η άσκηση εποπτείας και προληπτικού ελέγχου του ΥΠΕΝ είναι ιδιαίτερα κρίσιμη προκειμένου να αποφεύγονται αφενός πολυάριθμες παραχωρήσεις από πλευράς των Δήμων με μοναδικό σκοπό την αποκόμιση εσόδων, αφετέρου δραστηριότητες που διαπιστωμένα συνιστούν σημαντική παρενόχληση για τα προστατευόμενα είδη. Στο παράρτημα I της σύμφωνης γνώμης του Αναπληρωτή Υπουργού Περιβάλλοντος εντάχθηκαν τα μέτρα διαχείρισης για την προστασία της θαλάσσιας χελώνας, μεταξύ των οποίων είναι η υποχρέωση απομάκρυνσης των επίπλων θαλάσσης κατά τη δύση του ηλίου και η αποθήκευσή αυτών σε σημείο εκτός της αμμώδους παραλίας, ούτως ώστε να μην αποτελούν εμπόδιο για τις θαλάσσιες χελώνες. Δυστυχώς, η εκτεταμένη χρήση επίπλων θαλάσσης στην Κρήτη, συνέπεια της υπέρμετρης τουριστικής ανάπτυξης που υπάρχει και των πολυάριθμων παραχωρήσεων από πλευράς των αρμόδιων Δήμων, υφίσταται και στις τρεις περιοχές ωοτοκίας. Ειδικότερα, στις παραλίες Ρεθύμνου και Χανίων ένα σημαντικό μέρος του αιγιαλού είναι καλυμμένο με έπιπλα θαλάσσης, ξύλινους διαδρόμους, εγκαταστάσεις για αθλήματα (π.χ. beach volley) και εξοπλισμούς θαλάσσιων σπορ που ανήκουν κυρίως σε παραλιακές τουριστικές επιχειρήσεις (Φωτ. 1,2,3,4,5,6). Επίσης παρατηρείται τοποθέτηση διαφόρων εγκαταστάσεων όπως κουβούκλια, τέντες και ντους στην αμμώδη ακτή καθώς και επεμβάσεις με έργα μόνιμου χαρακτήρα, όπως μπαρ ξενοδοχείων. Κάτι τέτοιο καθιστά ένα σημαντικά μεγάλο κομμάτι της παραλίας μη-προσβάσιμο στις θαλάσσιες χελώνες, οι οποίες εγκαταλείπουν την προσπάθεια φωλεοποίησης όταν συναντήσουν κάποιο εμπόδιο. Το φαινόμενο αυτό ήταν εκτεταμένο το 2016 τόσο στον κόλπο Χανίων όσο και στον κόλπο Ρεθύμνου, όπου παρατηρήθηκαν προσπάθειες χελωνών να ωοτοκήσουν χωρίς αποτέλεσμα λόγω του μεγάλου αριθμού εμποδίων ή των εκτεταμένων οχλήσεων από ανθρώπους στις παραλίες (Φωτ. 7α και 7β). Ειδικότερα, το 2016 στον κόλπο Ρεθύμνου, μόνο στον Τομέα Α, μήκους 2 χλμ. περίπου, κατεγράφησαν 4.194 ξαπλώστρες. Στους υπόλοιπους τομείς κατεγράφησαν αντίστοιχα: Μισσίρια 1.236 ξαπλώστρες (τομέας Β-1,5 χλμ.), Πλατανιάς 862 ξαπλώστρες (τομέας C-1,05 χλμ.), Αδελιανός Κάμπος 2.094 ξαπλώστρες (τομέας D-1,8 χλμ.), Πηγιανός Κάμπος 164 ξαπλώστρες (τομείς Ε,F,G-2,3 χλμ.), Σφακάκι και Σταυρωμένος 240 ξαπλώστρες (τομείς Η,Ι-1,2 χλμ.), Σκαλέτα 357 ξαπλώστρες (τομείς J,K-1,2 χλμ). Συνολικά κατεγράφησαν 9.147 ξαπλώστρες σε όλο τον κόλπο, καταλαμβάνοντας περίπου το 40% του διαθέσιμου χώρου για ωοτοκία (αν σε αυτές συμπεριληφθούν οι εγκαταστάσεις αθλημάτων και οι εξοπλισμοί θαλασσίων σπορ υπολογίζεται ότι καταλαμβάνεται πάνω από το 45% του διαθέσιμου χώρου για ωοτοκία). Από αυτές, μόνο οι 2.570 ξαπλώστρες μαζεύονταν κατά τη διάρκεια της νύχτας (ποσοστό 28%) έως τον Ιούλιο 2016. Ύστερα από επιτόπιο έλεγχο της Περιφερειακής Ενότητας Ρεθύμνης στις αρχές Αυγούστου 2016, ο αριθμός των ξαπλωστρών που μαζεύονταν ανήλθε σε 4.117 (ποσοστό 45%). Καθ όλη την περίοδο 2016 οι ερευνητές του ΑΡΧΕΛΩΝ κατέγραψαν πάνω από 10.670 παραβιάσεις των διαχειριστικών μέτρων αναφορικά με τα έπιπλα θαλάσσης και εστάλησαν 3 επιστολές διαμαρτυρίας προς τις συναρμόδιες αρχές, με αίτημα την διεξαγωγή ελέγχων και την επιβολή κυρώσεων στους παραβάτες (αρ. πρωτ. 27873/12-07-2016, 27894/10-08-2016 και 27949/16-11-2016). Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2016 8

Στον κόλπο Χανίων η αντίστοιχη καταμέτρηση είχε ως εξής: Στο τμήμα Κολυμπάρι έως Ταυρωνίτης (τομείς Α-Ε, 4,4χλμ.) κατεγράφησαν 171 ομπρέλες και 372 ξαπλώστρες, καλύπτοντας περίπου το 8% του διαθέσιμου χώρου για ωοτοκία. Στο τμήμα Μάλεμε έως Γεράνι (τομείς H-L, 4,4 χλμ.) κατεγράφησαν 292 ομπρέλες και 593 ξαπλώστρες, καλύπτοντας περίπου το 13% του διαθέσιμου χώρου για ωοτοκία. Στο τμήμα Πλατανιάς έως Κάτω Σταλός (τομείς M-R, 6 χλμ.) κατεγράφησαν 2.043 ομπρέλες και 4.700 ξαπλώστρες, καλύπτοντας περίπου το 40% του διαθέσιμου χώρου για ωοτοκία. Κατόπιν επιβολής κυρώσεων από την Περιφερειακή Ενότητα Χανίων τον Ιούλιο του 2016, ο αριθμός των επιχειρήσεων που απομάκρυναν τα έπιπλα θαλάσσης βελτιώθηκε συγκριτικά με την περίοδο ωοτοκίας 2015 (περίπου το 60% των επιχειρήσεων απομάκρυναν τα έπιπλα θαλάσσης κατά τις βραδινές ώρες, ήτοι 69 επιχειρήσεις εκ των 115 που υφίστανται συνολικά). Έως τέλος Ιουλίου 2016 οι ερευνητές του ΑΡΧΕΛΩΝ κατέγραψαν πάνω από 16.407 παραβιάσεις των διαχειριστικών μέτρων αναφορικά με τα έπιπλα θαλάσσης και εστάλη 1 επιστολή διαμαρτυρίας προς τις συναρμόδιες αρχές, με αίτημα την διεξαγωγή ελέγχων και την επιβολή κυρώσεων στους παραβάτες (αρ.πρωτ. 27893/10-08-2016). Στον κόλπο Μεσσαράς κατεγράφησαν: Στην παραλία Κομμός (τομέας Α-1,6 χλμ.) 95 ομπρέλες και 152 ξαπλώστρες. Στην παραλία Καλαμακίου (τομέας Β-1,2 χλμ.) κατεγράφησαν 242 ομπρέλες και 563 ξαπλώστρες. Στην παραλία Αγίας Τριάδας (τομέας C-2,2χλμ) κατεγράφησαν 18 ομπρέλες. Σημειώνεται ότι η παραλία Τυμπάκι (τομέας D- 3,1χλμ) αποτελεί στρατιωτική περιοχή, όπου δεν τοποθετούνται έπιπλα θαλάσσης. Συνολικά, στον κόλπο Μεσσαράς, υπολογίστηκε πως περίπου το 25% του διαθέσιμου χώρου για ωοτοκία καλύπτεται από έπιπλα παραλίας και εξοπλισμό θαλάσσιων σπορ (τομείς Α και Β). Σημειώνεται ότι, ύστερα από πίεση της Περιφέρειας Κρήτης και του ΑΡΧΕΛΩΝ, εφαρμόστηκε για 2η χρονιά η πρωτοβουλία των επιχειρηματιών Καλαμακίου (τομέας Β) για απομάκρυνση των επίπλων θαλάσσης κατά τη διάρκεια της νύχτας, εντούτοις κάποιοι επιχειρηματίες δεν εφάρμοσαν το μέτρο. Στον τομέα Α το μέτρο εφαρμόστηκε αποσπασματικά. Συνολικά εκτιμάται ότι το ποσοστό των επιχειρήσεων που συμμορφώθηκε με την εφαρμογή του μέτρου ανήλθε στο 75%. Καθ όλη την περίοδο 2016 οι ερευνητές του ΑΡΧΕΛΩΝ κατέγραψαν στον Κόλπο Μεσσαράς πάνω από 11.481 παραβιάσεις των διαχειριστικών μέτρων αναφορικά με τα έπιπλα θαλάσσης. 3.1.2. Καθαρισμός επίπλων θαλάσσης εντός παραλίας και ίσιωμα της άμμου Το ίσωμα της άμμου αποτελεί συνήθη πρακτική στην Κρήτη και ειδικά στο βόρειο άξονα του νησιού (κόλπος Ρεθύμνου και κόλπος Χανίων). Η συγκεκριμένη πρακτική συνηθίζεται από τους επιχειρηματίες, προκειμένου η άμμος να είναι αρεστή στους τουρίστες (Φωτ. 8α), αλλά δυστυχώς έχει άμεσο αντίκτυπο στην προστασία των θαλασσίων χελωνών, καθώς με το ίσιωμα εξαφανίζονται τα ίχνη των ενήλικων ατόμων και των φωλιών και έτσι καθίσταται αδύνατο να εντοπιστούν και να προστατευθούν οι φωλιές του είδους. Σημειώνεται ότι η αδυναμία εντοπισμού των φωλιών σε συνδυασμό με την εκτεταμένη φωτορύπανση (βλ. 3.1.3) έχει ως αποτέλεσμα τον αποπροσανατολισμό του συνόλου των νεοσσών που θα εξέλθουν από τις φωλιές. Εκτός από το ίσιωμα της άμμου, μια ακόμα πρακτική των επιχειρηματιών είναι ο καθαρισμός των επίπλων θαλάσσης. Αν και η εν λόγω πρακτική απαγορεύεται ρητώς από τη Σύμφωνη Γνώμη του Αναπληρωτή Υπουργού Περιβάλλοντος (αρ.πρωτ.23841/664/28-04-2016, παράρτημα I), δυστυχώς κατά τη θερινή περίοδο 2016 αποτελούσε συνήθη πρακτική στην Κρήτη (Φωτ. 8β). Σημειώνεται ότι το πλύσιμο των επίπλων θαλάσσης κοντά σε φωλιές μπορεί να προκαλέσει σάπισμα των αυγών εξαιτίας του νερού. Επιπροσθέτως, το νερό που χρησιμοποιείται για τον καθαρισμό των επίπλων θαλάσσης είναι πιθανό να σβήσει τα ίχνη είτε της θηλυκής χελώνας ή των νεοσσών που έχουν εκκολαφθεί, γεγονός που ομοίως δυσχεραίνει τον εντοπισμό των φωλιών. Το 2016 καταγράφηκαν αρκετά περιστατικά καθαρισμού επίπλων θαλάσσης και ισιώματος της άμμου εντός των παραλιών ωοτοκίας, που μάλιστα λάμβαναν χώρα πριν την πρωινή καταγραφή φωλιών. Ο ΑΡΧΕΛΩΝ ενημέρωσε αρκετούς επιχειρηματίες, για τα εν λόγω περιστατικά, οι οποίοι μόνο σε ορισμένες περιπτώσεις συνεργάστηκαν. 3.1.3. Φωτορύπανση Για το φαινόμενο της φωτορύπανσης, η Σύμφωνη Γνώμη του Αναπληρωτή Υπουργού Περιβάλλοντος (αρ.πρωτ.23841/664/28-04-2016, παράρτημα I) για την παραχώρηση απλής χρήσης αιγιαλού, προβλέπει την υποχρέωση αποφυγής διαρροής φωτός από ιδιωτικές και δημόσιες φωτεινές πηγές. Παρόλα αυτά, εκτεταμένα φαινόμενα φωτορύπανσης καταγράφηκαν και στις τρεις περιοχές ωοτοκίας κατά τη θερινή περίοδο 2016 (Φωτ. 9 α και 9β). Οι φωτεινές εστίες προέρχονται από την πληθώρα τουριστικών επιχειρήσεων που λειτουργούν όπισθεν των παραλιών. Για την αντιμετώπιση της έντονης φωτορύπανσης ο ΑΡΧΕΛΩΝ προβαίνει σε Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2016 9

τοποθέτηση σκίασης των φωλιών με ψάθινα πετάσματα ή ακόμη και στην ανορθόδοξη μέθοδο κιβωτιοποίησης της φωλιάς (boxing). Οι μέθοδοι αυτοί δεν καθίστανται πάντα αποτελεσματικές, λόγω της μεγάλης έκτασης του φαινομένου (βλ. Παράρτημα 2 και Φωτ. 10). Αναλυτικότερα, στον κόλπο Ρεθύμνου φαινόμενα φωτορύπανσης υφίστανται κατά μήκος όλου του κόλπου. Υψηλότερη όχληση από τον τεχνητό φωτισμό καταγράφηκε στους τομείς Α, C, D, F και H, μέτρια όχληση στους τομείς B, C, I και K και χαμηλή όχληση στους τομείς E, G και J. Αντίστοιχα έντονα φαινόμενα καταγράφηκαν και στον κόλπο Χανίων. Υψηλότερη όχληση από τον τεχνητό φωτισμό καταγράφηκε στους τομείς Η και I, μέτρια όχληση στους τομείς J και L και χαμηλή όχληση στον τομέα Α και Κ. Στον κόλπο της Μεσσαράς, έντονα φαινόμενα φωτορύπανσης καταγράφονται κυρίως στον τομέα Β με τους άλλους τρεις τομείς να παρουσιάζουν σχετικά μέτρια όχληση. Για τη ριζική αντιμετώπιση του ανωτέρω προβλήματος, ο ΑΡΧΕΛΩΝ επιδιώκει την ενημέρωση και συνεργασία τόσο των τοπικών αρχών όσο και των επιχειρηματιών, προς τον σκοπό μείωσης της φωτορύπανσης. Δυστυχώς, στο μεγαλύτερο μέρος του κόλπου Ρεθύμνου και κόλπου Χανίων, η φωτορύπανση εξακολουθεί να αποτελεί πρόβλημα, λόγω των πολλών τουριστικών επιχειρήσεων. Οι δημοτικές αρχές, ακόμα και αν είναι συνεργάσιμες, εξακολουθούν να είναι ιδιαιτέρως ελαστικές με τους επιχειρηματίες για τέτοιου είδους ζητήματα. 3.1.4. Βαρέα οχήματα και μηχανοκίνητα στον αιγιαλό Σύμφωνα με τη Σύμφωνη Γνώμη του αναπληρωτή Υπουργού Περιβάλλοντος (αρ.πρωτ.23841/664/28-04-2016, Παράρτημα I), ο καθαρισμός της παραλίας πρέπει να γίνεται χειρωνακτικά. Η είσοδος βαρέων οχημάτων στις παραλίες ωοτοκίας είναι δυνατή μόνο πριν την 1η Μαΐου και μετά την 31η Οκτωβρίου, καθώς τα βαρέα οχήματα είναι δυνατό να προκαλέσουν είτε καταστροφή των φωλιών είτε πρόωρη έξοδο των νεοσσών από τις φωλιές. Με άλλα λόγια, τα βαρέα οχήματα απαγορεύονται στις παραλίες ωοτοκίας κατά την περίοδο ωοτοκίας της θαλάσσιας χελώνας, επώασης των αυγών και εκκόλαψης των νεοσσών. Επίσης, σύμφωνα με τον Νόμο 3937/2011 (ΦΕΚ 60 Α 31-03-2011/ άρθρο 13 παρ.4) δεν επιτρέπεται η κίνηση μηχανοκίνητων οχημάτων σε οικολογικά ευαίσθητες εκτάσεις. Το 2016 οι Δήμοι και των 3 περιοχών ωοτοκίας συνεργάστηκαν και έκαναν τους καθαρισμούς εκτός περιόδου ωοτοκίας. Ωστόσο, έγινε χρήση βαρέων οχημάτων τον Σεπτέμβριο 2016 από την Δημοτική Επιχείρηση Ύδρευσης και Αποχέτευσης Ρεθύμνου (ΔΕΥΑΡ), για την αντιμετώπιση βλάβης αγωγού λυμάτων της αποχετευτικής εγκατάστασης στον τομέα Β (Φωτ. 11α, βλ. και 3.6.1). Τέλος, δεν έλειψαν τα περιστατικά χρήσης βαρέων οχημάτων για απομάκρυνση των φυκιών που ξεβράζονταν λόγω κακοκαιρίας στην ακτή μπροστά από συγκεκριμένη ξενοδοχειακή μονάδα στον κόλπο Ρεθύμνου (Φωτ. 11β) αλλά και για απόφραξη αγωγών ομβρίων υδάτων μπροστά από ξενοδοχειακές επιχειρήσεις. Επιπλέον, κατά το 2016 καταγράφηκαν επανειλημμένως ιδιωτικά οχήματα πάνω στις παραλίες ωοτοκίας και στους 3 βιοτόπους αναπαραγωγής του είδους. Αναλυτικά, στον κόλπο της Μεσσαράς κατεγράφησαν 111 περιστατικά, στον κόλπο Χανίων 54 περιστατικά και στον κόλπο Ρεθύμνου 191 περιστατικά (Φωτ.11γ). Στο σύνολο των παραπάνω περιστατικών ο ΑΡΧΕΛΩΝ προέβη σε τηλεφωνικές καταγγελίες στις αρμόδιες αρχές ώστε να επιτευχθεί η γρήγορη απομάκρυνση των πάσης φύσεως οχημάτων από τις παραλίες ωοτοκίας. 3.1.5. Μηχανοκίνητα στο θαλάσσιο χώρο Στην Κρήτη ο αριθμός των ταχυπλόων και των μηχανοκίνητων σκαφών θαλασσίων σπορ είναι ιδιαίτερα μεγάλος και ανάλογος με την μαζική τουριστική ανάπτυξη, κυρίως στον βόρειο άξονα του νησιού. Τα ταχύπλοα σκάφη μπορούν να αποβούν μοιραία για τις θαλάσσιες χελώνες εφόσον κινούνται με μεγάλη ταχύτητα στο θαλάσσιο χώρο (εκτιμάται ότι ταχύτητα μεγαλύτερη των 6 ναυτικών μιλίων/ώρα είναι δυνατό να προκαλέσει πρόσκρουση με θαλάσσια χελώνα που βρίσκεται στην επιφάνεια της θάλασσας για να αναπνεύσει). Στο πρόβλημα αυτό προστίθεται και η μη απομάκρυνση του εξοπλισμού των επιχειρήσεων θαλασσίων σπορ από τις παραλίες ωοτοκίας κατά τις νυχτερινές ώρες, με αποτέλεσμα να καταλαμβάνεται σημαντικό τμήμα της παραλίας που είναι κατάλληλο για ωοτοκία (Φωτ.12α και 12β). Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2016 10

3.2. Μουσικοχορευτικές εκδηλώσεις στην παραλία (Beach parties) και ανθρώπινη παρουσία κατά τις νυχτερινές ώρες Η διεξαγωγή beach parties δεν εμπίπτει στην έννοια της «απλής χρήσης αιγιαλού» και συνεπώς η διεξαγωγή τέτοιου είδους εκδηλώσεων δεν νομιμοποιείται από την Ελληνική νομοθεσία. Ομοίως η Σύμφωνη Γνώμη του Αναπληρωτή Υπουργού Περιβάλλοντος (αρ.πρωτ.23841/664/28-04-2016, παράρτημα I) προέβλεπε την απαγόρευση διεξαγωγής τέτοιου είδους εκδηλώσεων επί των παραλιών ωοτοκίας. Παρόλα αυτά, τα τελευταία χρόνια τα beach parties αποτελούν συνήθη τρόπο διασκέδασης τους καλοκαιρινούς μήνες στην Κρήτη και η διοργάνωσή τους πάνω στις παραλίες ωοτοκίας συνήθως λαμβάνει χώρα τον Ιούλιο-Αύγουστο που συμπίπτουν οι περίοδοι φωλεοποίησης και εκκόλαψης των νεοσσών με την αυξημένη τουριστική περίοδο. Σημειώνεται ότι τέτοιου είδους εκδηλώσεις δημιουργούν έντονα φαινόμενα φωτορύπανσης και ηχορύπανσης, προκαλώντας όχληση στις θαλάσσιες χελώνες που πιθανώς αποπειραθούν να ωοτοκήσουν εκείνο το βράδυ, ενώ παράλληλα η μαζική προσέλευση του κόσμου στην παραλία αποτελεί κίνδυνο για τις ήδη υφιστάμενες φωλιές, καθώς μπορεί να προκαλέσει καταστροφή των αυγών καθώς και πρόωρη έξοδο των νεοσσών από τη φωλιά και ποδοπάτησή τους. Επίσης, με τα beach parties τίθενται σε κίνδυνο και άλλα παράκτια ευαίσθητα οικοσυστήματα, όπως η φυσική βλάστηση των αμμόλοφων. Κατά την περίοδο 2016, καταγράφηκαν τα εξής περιστατικά στον Κόλπο Ρεθύμνου: Κατά την θερινή περίοδο διενεργήθηκαν στον τομέα Β νυχτερινές μουσικοχορευτικές εκδηλώσεις (beach parties) από ιδιωτική επιχείρηση, στις οποίες χρησιμοποιήθηκε σιδερένια μόνιμη κατασκευή συναυλιακού τύπου και συναυλιακός εξοπλισμός (φωτισμός και ηχητικές εγκαταστάσεις) στον αιγιαλό (Φωτ.13 α). Παρόλο που ο ΑΡΧΕΛΩΝ προέβη σε τηλεφωνικές και έγγραφες καταγγελίες προς τις συναρμόδιες αρχές (αρ. πρωτ. 27833/30-05-2016 και 27895/10-8-2016) καμία συναυλία δεν διακόπηκε. Επίσης νυχτερινή εκδήλωση πραγματοποιήθηκε πάνω στην παραλία ωοτοκίας που βρίσκεται μέσα στα όρια της πόλης του Ρεθύμνου (τομέας Α, Φωτ 13 β). Λόγω του έντονου και μαζικού τουρισμού, ειδικά στον βόρειο άξονα της Κρήτης, είναι σύνηθες να καταγράφεται ανθρώπινη παρουσία στις παραλίες ωοτοκίας κατά τις νυχτερινές ώρες. Σημειώνεται ότι η παρουσία ανθρώπων αφενός προκαλεί όχληση στις ενήλικες θαλάσσιες χελώνες αφετέρου ελλοχεύει τον κίνδυνο ποδοπάτησης νεοσσών. Κατά το 2016 καταγράφηκαν τις νυχτερινές ώρες από τους ερευνητές του ΑΡΧΕΛΩΝ 500 άτομα στις παραλίες ωοτοκίες των Χανίων, 100 άτομα στις παραλίες ωοτοκίας της Μεσσαράς και 380 άτομα στις παραλίες ωοτοκίας του Ρεθύμνου. 3.3. Αλιεία και υπεραλίευση Τα προβλήματα της άσκησης μη βιώσιμων πρακτικών αλιείας και της υπεραλίευσης είναι ιδιαίτερα έντονα τόσο στον Κόλπο Ρεθύμνου όσο και στον κόλπο της Μεσσαράς και θέτουν σε κίνδυνο, εκτός από τις θαλάσσιες χελώνες, και τη διατήρηση της θαλάσσιας βιοποικιλότητας καθώς και τα ιχθυοαποθέματα των περιοχών αυτών. Συγκεκριμένα, στον κόλπο της Μεσσαράς διαπιστώθηκε, ύστερα από ιχθυολογική μελέτη του ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. Κρήτης, ότι παρουσιάζεται μείωση των αλιευμάτων κατά 30-40%, ως αποτέλεσμα κυρίως της υπεραλίευσης. Για τον κόλπο Ρεθύμνου δεν έχει γίνει μέχρι στιγμής ιχθυολογική μελέτη για τη διαπίστωση του βαθμού υποβάθμισης των αλιευμάτων, κάτι που αποτελεί ένα από τα αιτήματα των Συλλόγων Επαγγελματιών και Ερασιτεχνών Αλιέων του νομού Ρεθύμνου. Οι εν λόγω Σύλλογοι έχουν αναδείξει επανειλημμένα, με υπομνήματα και διαμαρτυρίες προς τις αρμόδιες υπηρεσίες, τα προβλήματα αλιείας στον κόλπο Ρεθύμνου, όπως είναι η έλλειψη ιχθυολογικής μελέτης στην περιοχή, ο ελλιπής έλεγχος από τις αρμόδιες υπηρεσίες, η μη εφαρμογή του αλιευτικού κανονισμού 1967/06 της ΕΕ και η ανυπαρξία τοπικών περιοριστικών μέτρων κατά της παράνομης αλιείας από μηχανότρατες. Οι Σύλλογοι Επαγγελματιών και Ερασιτεχνών Αλιέων του νομού Ρεθύμνου προτείνουν την καθιέρωση συγκεκριμένων περιοχών για αλιεία με συρόμενα εργαλεία και γρι-γρι, με ταυτόχρονη καθιέρωση ορίου ως προς τον αριθμό των σκαφών που θα μπορούν να αλιεύουν στην θαλάσσια περιοχή του κόλπου Ρεθύμνου, η οποία έχει ενταχθεί στο δίκτυο Natura 2000. Σημειώνεται ότι στη θαλάσσια περιοχή των παραλιών Σκαλέτα και Πηγιανός Κάμπος έχει απαγορευθεί η αλιεία με συρόμενα εργαλεία σε απόσταση μικρότερη του 1,5 μιλίου από την ακτή, σύμφωνα με την αριθμ. 167378/07 απόφαση του Υπουργού Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, λόγω της παρουσίας σημαντικών λιβαδιών Ποσειδωνίας. Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2016 11

3.4. Νεκρές και τραυματισμένες θαλάσσιες χελώνες Οι βασικότερες αιτίες για τον θάνατο ή τον τραυματισμό των θαλάσσιων χελωνών είναι η εμπλοκή τους στα αλιευτικά εργαλεία (π.χ. κατάποση αγκιστριού, παγίδευση στα δίχτυα), η εσκεμμένη κακοποίηση ή θανάτωση από ψαράδες (π.χ. χτυπήματα στο κεφάλι) και τα ατυχήματα (π.χ. σύγκρουση με σκάφη, κατάποση πλαστικώνκυρίως σακούλες). Με βάση στοιχεία του ΑΡΧΕΛΩΝ, κάθε χρόνο βρίσκονται νεκρές πάνω από 500 χελώνες στην Ελληνική επικράτεια, με τις αλιευτικές δραστηριότητες να διαφαίνονται ως η κύρια αιτία θανάτου. Αυτό συμβαίνει λόγω του μεγάλου αριθμού επαγγελματιών και ερασιτεχνών ψαράδων που δραστηριοποιούνται σε όλη την Ελλάδα, το οποίο σε συνδυασμό με τα διαρκώς μειούμενα ιχθυοαποθέματα και την απουσία αποτελεσματικού ελέγχου από την Πολιτεία, καθιστά τη θέση τους ιδιαίτερα δύσκολη ως προς τη θαλάσσια χελώνα που συχνά προκαλεί ζημιές στα αλιευτικά εργαλεία. Στο πλαίσιο του συντονισμού των προσπαθειών για τη διάσωση των χελωνών, ο ΑΡΧΕΛΩΝ δημιούργησε το Εθνικό Δίκτυο Διάσωσης Θαλάσσιων Χελωνών, που αποτελείται από τοπικές λιμενικές αρχές, ψαράδες, μέλη και εθελοντές του ΑΡΧΕΛΩΝ και άλλων οργανώσεων καθώς και απλούς πολίτες που ενημερώνουν τις λιμενικές αρχές για τραυματισμένη ή νεκρή χελώνα. Σε περίπτωση νεκρής χελώνας, η λιμενική αρχή φροντίζει να γίνει άμεσα ταφή από τον αρμόδιο Δήμο, αφού πρώτα καταγραφούν τα απαραίτητα δεδομένα και αποσταλούν στον ΑΡΧΕΛΩΝ. Σε περίπτωση τραυματισμένης χελώνας, η λιμενική αρχή φροντίζει για την άμεση μεταφορά της στο Κέντρο Διάσωσης Θαλάσσιων Χελωνών του ΑΡΧΕΛΩΝ στη Γλυφάδα Αττικής. Σύμφωνα με τα στοιχεία του ΑΡΧΕΛΩΝ, το διάστημα 2006 έως 2014, καταγράφηκαν 278 νεκρές θαλάσσιες χελώνες στην Κρήτη.Επιπλέον, το 2016 εντοπίστηκαν 3 τραυματισμένες θαλάσσιες χελώνες, (μια από σκόπιμο χτύπημα στο κεφάλι και 2 από εμπλοκή σε αλιευτικά εργαλεία) που μεταφέρθηκαν στο Κέντρο Διάσωσης και μία που μ. Τέλος εντοπίστηκε μια χελώνα τραυματισμένη από δίχτυα και αγκίστρια, η οποία στάλθηκε για περίθαλψη στο Ενυδρείο της Κρήτης. Συμπερασματικά, από διαχρονικά στοιχεία του ΑΡΧΕΛΩΝ στην Κρήτη, προκύπτει πως η εμπλοκή σε αλιευτικά εργαλεία αποτελεί σημαντική απειλή για τον πληθυσμό των θαλασσίων χελωνών. 3.5. Παράκτια δόμηση και παρεμβάσεις μικρής κλίμακας Παρά το γεγονός πως οι ακτές, κυρίως της βόρειας Κρήτης, είναι έντονα δομημένες, χρόνο με το χρόνο παρατηρείται επέκταση της παράκτιας δόμησης ακόμη και στα λιγοστά παράκτια τμήματα που έχουν μείνει αδόμητα. Το γεγονός αυτό έχει ως αποτέλεσμα την περαιτέρω υποβάθμιση του ήδη υποβαθμισμένου παράκτιου οικοσυστήματος. Αναλυτικότερα, κατά το 2016 καταγράφηκε στον κόλπο Ρεθύμνου δόμηση νέου ξενοδοχείου (τομέας Κ) και δημιουργία 6 νέων σημείων ενοικίασης επίπλων θαλάσσης λόγω της λειτουργίας παρακείμενων επιχειρήσεων. Στον κόλπο Χανίων καταγράφηκαν δύο νέες υπό κατασκευή ξενοδοχειακές μονάδες στο τμήμα Α- Ε που αποτελεί και το λιγότερο αστικοποιημένο τμήμα του κόλπου. Στον κόλπο της Μεσσαράς καταγράφηκε η κατασκευή νέων παραλιακών κτισμάτων στο βόρειο άκρο του οικισμού Καλαμάκι (τομέας Β). Αναφορικά με τις παρεμβάσεις μικρής κλίμακας, δηλαδή παρεμβάσεις μόνιμου ή προσωρινού χαρακτήρα που είναι δυνατόν να επηρεάσουν τμήμα του βιοτόπου αναπαραγωγής και όχι το σύνολό του, κατά τη θερινή περίοδο 2016 καταγράφηκαν τα εξής: Στον κόλπο Χανίων και συγκεκριμένα στις όμορες θέσεις Πλατανιάς και Αγία Μαρίνα είχαν τοποθετηθεί στο θαλάσσιο χώρο κάθετα προς την ακτή 3 σάκοι με αδρανή υλικά, μήκους 20μ. έκαστος, ως πρόχειρα αντιδιαβρωτικά έργα. Τα παραπάνω «έργα» δεν έχουν αδειοδοτηθεί από τις αρμόδιες αρχές και επομένως αποτελούν παράνομες κατασκευές επί του αιγιαλού (Φωτ. 14 και 15).Στον κόλπο της Μεσσαράς λειτουργούν ακόμη οι εξέδρες που κατασκευάστηκαν παράνομα πάνω στον αιγιαλό ως επέκταση των επιχειρήσεων στον οικισμό Καλαμάκι (τομέας Β). Επίσης, στο όριο μεταξύ των παραλιών Κομμού και Καλαμακίου (όριο τομέων Α-Β) έχει κατασκευαστεί ήδη από το 2012 παραλιακή επιχείρηση (Bar Karibu) χωρίς καμία αδειοδότηση, ενώ στα παρακείμενα παραλιακά τμήματα έχει εμφανιστεί το φαινόμενο της ελεύθερης κατασκήνωσης. Το 2016 οι ερευνητές του ΑΡΧΕΛΩΝ κατέγραψαν 604 τροχόσπιτα και σκηνές που κατασκήνωσαν ελεύθερα πίσω από την παραλία ωοτοκίας (σημειώνεται ότι σύμφωνα με την ελληνική νομοθεσία η ελεύθερη κατασκήνωση είναι παράνομη). Τέλος στο βραχώδες τμήμα της παραλίας Καλαμακίου (βόρειο άκρο τομέα Β) εντοπίστηκε μικρής κλίμακας αφαίρεση τμήματος βράχου που προφανώς χρησιμοποιήθηκε για οικοδομικές εργασίες (Φωτ.16α και 16β). Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2016 12

3.6. Μεγάλης κλίμακας παρεμβάσεις στις παραλίες ωοτοκίας - Φαινόμενο διάβρωσης Οι αμμώδεις παραλίες, δηλ. ο κατ εξοχήν φυσικός και τουριστικός πόρος της βόρειας Κρήτης, όλο και στενεύουν. Κάθε χρόνο οι μετρήσεις πλάτους των παραλιών ωοτοκίας που διενεργεί ο ΑΡΧΕΛΩΝ στο πλαίσιο του προγράμματός του, δείχνουν όλο και μικρότερα πλάτη. Η άμμος εξαφανίζεται βαθμιαία από τις παραλίες. Αυτό οφείλεται στις πολλές ανεπίτρεπτες παρεμβάσεις που διαταράσσουν ανεπανόρθωτα τις φυσικές διεργασίες που διέπουν τη δυναμική της ακτογραμμής και σε «έργα» μη επαρκώς μελετημένα τόσο από πλευράς σκοπιμότητας όσο και από πλευράς κατασκευής, τα οποία δεν συνυπολογίζουν τις τοπικές κλιματικές συνθήκες και αλλαγές, ούτε τις τυχόν μακροπρόθεσμες περιβαλλοντικές επιπτώσεις που μπορούν να προκαλέσουν. Ακτομηχανικές μελέτες παράκτιων έργων εκτελούνται χωρίς βασικά στοιχεία για τους παράκτιους κυματισμούς σε βάθος χρόνου, ενώ στις λίγες περιπτώσεις που χρησιμοποιούνται κυματικά δεδομένα, αυτά δεν προκύπτουν από τοπικές μετρήσεις αλλά από πρόχειρους υπολογισμούς με βάση στοιχεία από το κεντρικό Αιγαίο (Συνολάκης κ.α., 2008). Συμπερασματικά, καταστροφή αμμόλοφων, εκτεταμένες αμμοληψίες, δόμηση στη ζώνη των αμμόλοφων, κατασκευή παράκτιων δρόμων και κρηπιδωμάτων καθώς και μόλων και προβόλων μέσα στη θάλασσα, επιφέρουν μια ραγδαία αυξανόμενη αποχώρηση της άμμου από τις παραλίες, συντελώντας έτσι στο φαινόμενο της διάβρωσης, το οποίο αποτελεί ένα από τα πλέον ανησυχητικά φαινόμενα της βόρειας ακτογραμμής της Κρήτης που χρήζει επιτακτικών και ολοκληρωμένων λύσεων. Στο πλαίσιο αυτό, η κατασκευή νέων έργων καθώς και οι παρεμβάσεις που λαμβάνουν χώρα στις παραλίες ωοτοκίας, με ελλιπή ή πλημμελή σχεδιασμό, ενδέχεται να είναι επιζήμιες μακροπρόθεσμα για τους βιοτόπους αναπαραγωγής της θαλάσσιας χελώνας και επομένως για τη διατήρηση του είδους. Παρακάτω περιγράφονται συνοπτικά ορισμένες μεγάλης κλίμακας παρεμβάσεις που διαπιστώθηκαν στις τρεις περιοχές ωοτοκίας στην Κρήτη κατά τα τελευταία χρόνια. Σχετικές πληροφορίες περιέχονται και στις ετήσιες εκθέσεις των προηγούμενων ετών. Αυτές οι παρεμβάσεις θα προκαλέσουν ή προκάλεσαν ήδη μη αναστρέψιμες αλλοιώσεις στους βιοτόπους και χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής. 3.6.1. Ρέθυμνο: Αποχετευτικό δίκτυο κατά μήκος της παραλίας Όπως αναλυτικά περιγράφεται στις ετήσιες εκθέσεις των προηγούμενων ετών, εντός της περιοχής GR4330004 χωροθετήθηκε το 2009 το έργο που αφορά στη διέλευση αγωγού οικιστικών αποβλήτων προς τον βιολογικό καθαρισμό Ρεθύμνου, το οποίο άρχισε να κατασκευάζεται επί της παραλίας ωοτοκίας. Κατόπιν καταγγελιών του ΑΡΧΕΛΩΝ, οι εργασίες σταμάτησαν. Το 2012 κατατέθηκε τροποποιημένη Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΜΠΕ), στην οποία καταργούνται ή/και μετατοπίζονται εκτός παραλίας αρκετοί αγωγοί. Ωστόσο, τμήματα του έργου εξακολουθούν να παραμένουν εντός παραλίας ή πλησίον αυτής και μάλιστα σε περιοχές με μεγάλη πυκνότητα ωοτοκίας αλλά και έντονη διάβρωση. Ο ΑΡΧΕΛΩΝ συνέχισε να αιτείται την συνολική μετατόπιση ή κατάργηση των τμημάτων του έργου, τα οποία χωροθετήθηκαν πάνω στην παραλία ή κοντά σ αυτήν. Παρόλα αυτά, το 2013 απορρίφθηκε η περαιτέρω μετατόπιση των τμημάτων του έργου, με τη διαβεβαίωση πως δεν υπάρχει κίνδυνος υποβάθμισης του βιοτόπου. Ο ΑΡΧΕΛΩΝ αιτήθηκε από τις ελληνικές αρχές να χορηγήσουν άδεια μόνο κατόπιν διαβουλεύσεων με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (ώστε να ικανοποιούνται οι απαιτήσεις του άρθρου 6 της Οδηγίας 92/43) και μόνο εφόσον ληφθούν κατάλληλα αντισταθμιστικά μέτρα (έγγραφο ΑΡΧΕΛΩΝ αρ. πρωτ. 27266/4-2-2014). Περαιτέρω ο ΑΡΧΕΛΩΝ ζήτησε να ληφθεί υπόψη σχετική γνωμάτευση του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε.) επί ζητημάτων διάβρωσης του αιγιαλού (αρ. πρωτ. 27332/7-5-2014). Τελικά, στην οριστική άδεια του έργου που εκδόθηκε από το Υπουργείο Περιβάλλοντος (αρ. πρωτ. 175133/26-9-2014) συμπεριελήφθησαν τα αντισταθμιστικά μέτρα που πρότεινε ο ΑΡΧΕΛΩΝ αλλά όχι η γνωμάτευση του ΕΛ.ΚΕ.ΘΕ. Μέσα στο 2015 πραγματοποιήθηκε συνάντηση του ΑΡΧΕΛΩΝ με την Δημοτική Επιχείρηση Ύδρευσης και Άρδευσης Ρεθύμνου (ΔΕΥΑΡ), κατά την οποία αποφασίστηκε η διενέργεια επιτόπιων ελέγχων του ΑΡΧΕΛΩΝ στην παραλία ωοτοκίας, τόσο κατά την φάση κατασκευής όσο και κατά την φάση λειτουργίας του έργου, προς τον σκοπό ελαχιστοποίησης της πιθανότητας περαιτέρω υποβάθμισης του βιοτόπου. Κατά το 2016 το έργο δεν προχώρησε καθόλου, λόγω δικαστικών διαμαχών απαλλοτρίωσης που έχουν προκύψει μεταξύ της ΔΕΥΑΡ και ιδιοκτητών παραλιακών ακινήτων, από τα οποία σχεδιάζεται να περάσει το έργο. Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2016 13

3.6.2. Ρέθυμνο: Αλιευτικό καταφύγιο στη Σκαλέτα Το έργο του αλιευτικού καταφυγίου στη Σκαλέτα, μέσα στην περιοχή Natura GR4330004, παρ όλες τις αντιρρήσεις του ΑΡΧΕΛΩΝ, έχει ήδη λάβει έγκριση περιβαλλοντικών όρων από το Υπουργείο Περιβάλλοντος (αριθ. πρωτ. 195173/12-1-2012). Όπως αναφέρθηκε λεπτομερώς στις εκθέσεις του 2012 και 2013, ο ΑΡΧΕΛΩΝ αμφισβητεί τη σκοπιμότητα του έργου και εκφράζει ανησυχίες για τις επιπτώσεις του στην ιδιαίτερα σημαντική για την ωοτοκία παραλία της Σκαλέτας, η οποία ήδη εμφανίζει έντονα φαινόμενα διάβρωσης. Η κατασκευή του έργου δεν ξεκίνησε ακόμη. 3.6.3. Χανιά: Ανακατασκευή λιμανιού Κολυμπαρίου Το εν λόγω έργο αφορά στην ανακατασκευή του υφιστάμενου λιμανιού που βρίσκεται στο δυτικό άκρο του κόλπου Χανίων, εντός της περιοχής GR4340003. Σημειώνεται ότι η αρχικά πλημμελής κατασκευή του λιμανιού οδήγησε στην παράκτια διάβρωση της παραλίας ωοτοκίας Κολυμπαρίου (Τομέας Α). Από το 2000 γίνονται έργα για την διόρθωση του λιμανιού, τα οποία όμως δεν κατάφεραν να σταματήσουν τη διάβρωση (βλ. συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ 2012). Για τους παραπάνω λόγους, συντάχθηκε μελέτη από το Λιμενικό Ταμείο Χανίων σε συνεργασία με το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Για τη σύνταξη αυτής της μελέτης, ο ΑΡΧΕΛΩΝ προσκόμισε όλα τα στοιχεία φωλεοποίησης και εξέφρασε αμφιβολίες για τη σκοπιμότητα και τις επιπτώσεις του έργου τόσο στον πληθυσμό των θαλάσσιων χελωνών όσο και στην παραλία. Η έγκριση της ΜΠΕ του έργου από τις αρμόδιες υπηρεσίες του ΥΠΕΝ δεν έχει γίνει ακόμα. 3.6.4. Χανιά: Σχέδια για επέκταση παραλιακού δρόμου Γεράνι-Μάλεμε Στον κόλπο Χανίων, στο τμήμα της παραλίας ωοτοκίας H-L και συγκεκριμένα στην θέση του οικισμού Μάλεμε υπάρχει παραλιακός δρόμος, που κατασκευάστηκε πριν χρόνια πάνω στη ζώνη θινών (Φωτ.17α και 17β). Η επέκταση του εν λόγω παραλιακού δρόμου ανατολικά, δηλαδή προς τον οικισμό Γεράνι, αποτελεί ένα διαχρονικό αναπτυξιακό σχέδιο του Δήμου Πλατανιά. Ενδεχόμενη υλοποίησή του θα επιφέρει σημαντική υποβάθμιση της περιοχής Natura GR4340003. Ήδη από τη θερινή περίοδο 2016 ο ΑΡΧΕΛΩΝ παρακολουθεί το εν λόγω ζήτημα μέσω της έγκρισης της επέκτασης του Σχεδίου Πόλεως Γερανίου (αρ.πρωτ. 15319/06-09-2016). 3.6.5. Μεσσαρά: Καταστροφή βραχόπλακας στην παραλία Κομμού Το 2012 ο ΑΡΧΕΛΩΝ κατήγγειλε στις αρμόδιες αρχές παρέμβαση στην περιοχή GR4310004 στη θέση Κομμός. Η παρέμβαση έγινε από την Αναπτυξιακή Επιχείρηση Πιτσιδίων του Δήμου Φαιστού και αφορούσε σε εκτεταμένη καταστροφή της βραχόπλακας (beachrock), καταστροφή των αμμόλοφων και τοποθέτηση επίπλων θαλάσσης. Η υπόθεση παραπέμφθηκε στις αρμόδιες δικαστικές αρχές, ενώ παράλληλα ζητήθηκε η λήψη των αναγκαίων μέτρων αποκατάστασης για την επαναφορά του οικοσυστήματος στην αρχική του μορφή (βλ. συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ 2012). Σε τεχνική έκθεση του Ελληνικού Κέντρου Θαλάσσιων Ερευνών (ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε.), διαπιστώθηκαν έντονα φαινόμενα διάβρωσης σε όλο το μήκος του κόλπου Μεσσαράς, τα οποία οφείλονται στις εκτεταμένες και συνεχείς ανθρωπογενείς παρεμβάσεις. Στο πλαίσιο αυτό, το ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. πρότεινε την αποκατάσταση της περιοχής, με βάση ένα Σχέδιο Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Παράκτιας Ζώνης στην περιοχή της Μεσσαράς. Σημειώνεται ότι αν και ο ΑΡΧΕΛΩΝ ήδη από το 2014 (αρ. πρωτ. 27267/7-2-2014) έχει καταθέσει προτάσεις σχετικά με την υλοποίηση των απαραίτητων μέτρων αποκατάστασης της βραχόπλακας, κανένα μέτρο δεν έχει ληφθεί μέχρι σήμερα. 3.6.6. Μεσσαρά: Παράνομη διάνοιξη παραλιακού δρόμου Καλαμάκι-Κόκκινος Πύργος Τον Μάιο του 2014, καταγράφηκαν εργασίες διάνοιξης δρόμου, μήκους 250μ. και πλάτους 5μ. περίπου, από το Δήμο Φαιστού στην παραλιακή ζώνη του Κόλπου της Μεσσαράς και συγκεκριμένα στη θέση Κόκκινος Πύργος. Οι εργασίες έλαβαν χώρα στην ζώνη των θινών και εντός των περιοχών του δικτύου Natura GR4340004 και GR4310012, σημαντικού βιότοπου αναπαραγωγής της θαλάσσιας χελώνας και περιοχής παράκτιων υγροτόπων με μεγάλο αριθμό προστατευόμενων πουλιών (Καταλυκή, εκβολή Γεροπόταμου, έλος Αφραθιά) αντίστοιχα. Ο ΑΡΧΕΛΩΝ προέβη σε καταγγελίες σε όλες τις αρμόδιες αρχές (αρ. πρωτ. 27343/16-5-2014), ζητώντας την άμεση διακοπή των εργασιών και την αποκατάσταση της προστατευόμενης περιοχής, η οποία δυστυχώς δεν έχει υλοποιηθεί έως και σήμερα. Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2016 14

Επίλογος Ο πληθυσμός θαλάσσιων χελωνών που αναπαράγεται στην Κρήτη εξακολουθεί να διατρέχει σοβαρό κίνδυνο εξαφάνισης, αφού οι δύο από τους τρείς σημαντικούς βιοτόπους αναπαραγωγής, παρόλη την αύξηση φωλιών που καταγράφηκε το 2016, συνεχίζουν να παρουσιάζουν μακροχρόνια στατιστικά σημαντική πτωτική τάση. Παρόλα αυτά, οι έντονες τουριστικές πιέσεις και ο συνεχιζόμενος προγραμματισμός έργων στην παράκτια ζώνη με ανεπαρκή ή πλημμελή σχεδιασμό, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η συνεχιζόμενη μακροχρόνια ραγδαία μείωση του αναπαραγωγικού πληθυσμού του είδους, εξακολούθησαν να καταγράφονται και το 2016. Παράλληλα καμία ενέργεια αποκατάστασης σχετικά με τις παράνομες παρεμβάσεις μεγάλης κλίμακας που εντοπίστηκαν τα προηγούμενα έτη (βλ. 3.6) δεν έχει υλοποιηθεί ακόμα. Η Περιφέρεια Κρήτης (Διεύθυνση Περιβάλλοντος και Χωρικού Σχεδιασμού) και οι αρμόδιες δημοτικές αρχές επέδειξαν κατά το 2016 διάθεση συνεργασίας και συνετέλεσαν στις προσπάθειες προστασίας της θαλάσσιας χελώνας και των βιοτόπων αναπαραγωγής της. Ως εκ τούτου διαπιστώθηκε βελτίωση σε ορισμένα ζητήματα (π.χ. υλοποίηση για 2 η συνεχή χρονιά του διαχειριστικού μέτρου συγκέντρωσης των επίπλων θαλάσσης κατά τις βραδινές ώρες στον κόλπο της Μεσσαράς και αύξηση του ποσοστού των συνεργαζόμενων επιχειρηματιών στον κόλπο Χανίων και στον κόλπο Ρεθύμνου). Σε κάθε περίπτωση όμως, για να επιτευχθεί ικανοποιητική διατήρηση του είδους στους βιοτόπους αναπαραγωγής της Κρήτης χρειάζεται εντατική και συντονισμένη προσπάθεια όλων των συναρμόδιων υπηρεσιών ώστε να υλοποιηθεί στο μέγιστο δυνατό βαθμό η εφαρμογή των διαχειριστικών μέτρων του ΑΡΧΕΛΩΝ. Επίσης, κρίνεται απαραίτητη η εκπόνηση ενός μακροχρόνιου σχεδίου βιώσιμης διαχείρισης και αποκατάστασης των παράκτιων οικοσυστημάτων της Κρήτης, τα οποία έχουν υποβαθμιστεί από πλήθος παρεμβάσεων τις τελευταίες δεκαετίες. Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2016 15

Aναφορές Margaritoulis D., Dretakis M., Kotitsas A. 1995. Discovering new nesting areas of Caretta caretta in Greece. Pages 214-217 in Proceedings of the 12th Annual Workshop on Sea Turtle Biology and Conservation. Jekyll Island, Georgia, 25-29 February 1992. NOAA Technical Memorandum NMFS-SEFSC-361. National Marine Fisheries Service, Southeast Fisheries Science Center, Miami, USA. Margaritoulis D., Rees A.F., Dean C., Panagopoulou A. 2010. The demise of the loggerhead population of Rethymno, Greece, as recorded from 18-year nesting data (1990-2007). Pages 175-6 in Proceedings of the 28th Annual Symposium on Sea Turtle Biology and Conservation. Loreto, Baja California Sur, Mexico, 22-26 January 2008. NOAA Technical Memorandum NMFS-SEFSC-602. National Marine Fisheries Service, Southeast Fisheries Science Center, Miami, USA. 272 pp. Margaritoulis D., Rees A.F., Dean C., Panagopoulou A. 2013. Another declining loggerhead population in the Mediterranean: Bay of Chania, Greece. Page 144 in Proceedings of the 30th Annual Symposium on Sea Turtle Biology and Conservation (compilers: J. Blumenthal, A. Panagopoulou, A.F.Rees). Goa, India, 27-29 April 2010. NOAA Technical Memorandum NMFS-SEFSC-640. National Marine Fisheries Service, Southeast Fisheries Science Center, Miami, USA. 177 pp. Carreras C., Pascual M., Cardona L., Aguilar A., Margaritoulis D., Rees A., Turkozan O., Levy Y., Gasith A., Aureggi M., Khalil M. 2007. The genetic structure of the loggerhead sea turtle (Caretta caretta) in the Mediterranean as revealed by nuclear and mitochondrial DNA and its conservation implications. Conservation Genetics 8:761 775. Συνολάκης Κ., Βουκουβάλας Β., Καλλιγέρης Ν., Φωτείνης Σ. 2008. Έκκληση των παραλιών της Κρήτης. Περιοδικό ΦΥΣΗ (Ελληνικής Εταιρείας Προστασίας της Φύσης). Τεύχος 120 (Ιαν. - Μαρτ. 2008). Σελ. 5-10. Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2016 16

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Παράρτημα 1: Οι παραλίες ωοτοκίας στην Κρήτη Κόλπος Ρεθύμνου Η παραλία ωοτοκίας εκτείνεται για περίπου 12 χλμ. ανατολικά του λιμανιού του Ρεθύμνου και φτάνει μέχρι τη Σκαλέτα. Από αυτά, περίπου 10,8 χλμ. αποτελούνται από αμμώδεις αποθέσεις, κατάλληλες για ωοτοκία. Η αμμώδης παραλία διακόπτεται από βραχώδη τμήματα. Παρουσιάζει έντονη τουριστική ανάπτυξη με πολλές ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις στο πίσω τμήμα της παραλίας. Ελάχιστα πλέον τμήματα αυτής δεν έχουν τουριστική ανάπτυξη. Σε αυτά εντοπίζονται υπολείμματα θινών και φυσικής βλάστησης. Για την διεξαγωγή του προγράμματος καταγραφής η περιοχή χωρίστηκε από τον ΑΡΧΕΛΩΝ σε 11 βασικούς τομείς από δυτικά προς ανατολικά (Α - Κ). Κόλπος Χανίων Η παραλία ωοτοκίας βρίσκεται δυτικά της πόλης Χανίων και έχει μήκος 14,5 χλμ. (Κάτω Σταλός στα ανατολικά έως Κολυμπάρι στα δυτικά). Τα 13,1 χλμ. είναι κατάλληλα για ωοτοκία. Κι εδώ παρουσιάζεται έντονη τουριστική ανάπτυξη, η οποία δυσχεραίνει την ομαλή ωοτοκία των θαλασσίων χελωνών, την επώαση των αυγών και τη μετάβαση των νεοσσών στη θάλασσα. Χωρίστηκε στους εξής τομείς, από δυτικά προς ανατολικά: Κολυμπάρι- Ταυρωνίτης: Α Ε, Μάλεμε-Γεράνι: Η L, Πλατανιάς-Αγία Μαρίνα-Κάτω Σταλός: M R. Ο τελευταίος τομέας (M-R) είναι και ο πλέον αστικοποιημένος. Κόλπος Μεσσαράς Βρίσκεται στη νότια ακτή της Κρήτης κι έχει σχετικά ήπια τουριστική ανάπτυξη. Η παραλία ωοτοκίας έχει δυτικό προσανατολισμό και εκτείνεται για 8 χλμ. από τον Κομμό προς νότο μέχρι τον Κόκκινο Πύργο προς βορρά. Έχει χωριστεί σε 4 τομείς (Α - D, από νότια προς βόρεια). Πίσω από την παραλία υπάρχουν εκτεταμένα συστήματα θινών, μια αρχαιoλογική περιοχή στον Κομμό (Τομέας Α) και μια στρατιωτική βάση (Τομέας D). Παράρτημα 2: Eνεργός διαχείριση παραλιών ωοτοκίας Καταγραφή και προστασία φωλιών Στις τρεις σημαντικές περιοχές ωοτοκίας της Κρήτης γίνεται συστηματική καταγραφή της αναπαραγωγικής δραστηριότητας της θαλάσσιας χελώνας. Οι φωλιές που εντοπίζονται πολύ κοντά στη θάλασσα μεταφέρονται από ειδικευμένους ερευνητές του Συλλόγου σε ασφαλή σημεία της παραλίας, όπου και περιφράσσονται. Στις υπόλοιπες φωλιές τοποθετείται προστατευτικός κλωβός με σήμανση σε τρεις γλώσσες. Έτσι, οι λουόμενοι χρησιμοποιούν την παραλία χωρίς να παρεμποδίζεται η επώαση των αυγών. Η καταγραφή της αναπαραγωγικής δραστηριότητας γίνεται με καθημερινό έλεγχο της παραλίας τις πρώτες πρωινές ώρες και εντοπισμό των ιχνών που αφήνουν οι χελώνες κατά την έξοδό τους την νύχτα. Από την εξέταση του ίχνους διαπιστώνεται αν υπάρχει φωλιά, γεγονός που επιβεβαιώνεται στη συνέχεια με προσεκτικό σκάψιμο με τα χέρια μέχρι τον εντοπισμό του αυγού που βρίσκεται στην κορυφή. Ο ακριβής εντοπισμός του αυγοθαλάμου είναι απαραίτητος προκειμένου να τοποθετηθεί σωστά ο προστατευτικός κλωβός. Σε περιοχές που υπάρχει έντονο πρόβλημα φωτορύπανσης, τοποθετούνται πετάσματα σκίασης (φωτοφράχτες) γύρω από τη φωλιά και κατά μήκος της διαδρομής των νεοσσών προς τη θάλασσα με σκοπό να μην αποπροσανατολιστούν οι νεοσσοί από παρακείμενα τεχνητά φώτα και να φτάσουν με ασφάλεια στη θάλασσα. Ενημέρωση κοινού και φορέων Η ενημέρωση του κοινού είναι το ίδιο σημαντική με την προστασία των φωλιών. Όταν το κοινό είναι ενημερωμένο για τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η θαλάσσια χελώνα, μπορεί να γίνει σύμμαχος στις προσπάθειες προστασίας. Εκτός από τους επισκέπτες, δίνεται ιδιαίτερο βάρος στην ενημέρωση των κατοίκων, ώστε να συνειδητοποιήσουν τα μακροπρόθεσμα οφέλη που προκύπτουν από την προστασία της θαλάσσιας χελώνας. Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2016 17

Κατά τη διάρκεια των προγραμμάτων πεδίου λειτουργούν μόνιμοι και φορητοί σταθμοί ενημέρωσης στο Ρέθυμνο, τα Χανιά και τον Κόλπο της Μεσσαράς. Εκεί διατίθεται υλικό του ΑΡΧΕΛΩΝ και εθελοντές παρέχουν πληροφορίες για τη θαλάσσια χελώνα, τα προβλήματα που αυτή αντιμετωπίζει και τις δράσεις προστασίας. Επίσης, υλοποιούνται παρουσιάσεις σε ξενοδοχειακές μονάδες των περιοχών. Οι παρουσιάσεις αυτές στοχεύουν στην ευαισθητοποίηση των επισκεπτών και την μείωση των οχλήσεων στις παραλίες ωοτοκίας. Ακόμα ο ΑΡΧΕΛΩΝ συνεργάζεται με τις εταιρείες που οργανώνουν ομάδες παραθεριστών στην Ελλάδα (tour operators), οι οποίες με τη σειρά τους ενημερώνουν τους πελάτες τους. Τέλος, κατά την διάρκεια του προγράμματος καταγραφής της αναπαραγωγικής δραστηριότητας, οι εθελοντές του ΑΡΧΕΛΩΝ ενημερώνουν τους λουόμενους. Αναφορικά με την ενημέρωση των τοπικών αρχών, υπηρεσιών, κατοίκων και φορέων, γίνονται ειδικές ενημερώσεις, στις οποίες προτείνονται λύσεις για τα προβλήματα που αντιμετωπίζει το είδος. Οι λύσεις αυτές δεν εμποδίζουν την ανάπτυξη του τουρισμού. Αντίθετα, βοηθούν τον τουρισμό βελτιώνοντας την κατάσταση των παραλιών ωοτοκίας. Τέλος γίνονται εκτεταμένες επαφές με τους ιδιοκτήτες των παραλιακών επιχειρήσεων με στόχο την θετική αντιμετώπιση της θαλάσσιας χελώνας και την συνειδητοποίηση της ανάγκης προστασίας του είδους. Στα πλαίσια της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης δίνεται μεγάλη έμφαση στην ενημέρωση μαθητών και εκπαιδευτικών. Σημαντική συμβολή στην περιβαλλοντική εκπαίδευση έχει ο Περιβαλλοντικός Σταθμός Παγκαλοχωρίου που έχει παραχωρηθεί στον ΑΡΧΕΛΩΝ από τον πρώην Δήμο Αρκαδίου. Αναφορικά με την προβολή στα τοπικά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, δίνονται συνεντεύξεις και δελτία τύπου σε εφημερίδες, ραδιοφωνικούς και τηλεοπτικούς σταθμούς. Κάθε δράση του ΑΡΧΕΛΩΝ προβάλλεται με στόχο την ενημέρωση όσο το δυνατόν περισσότερων κατοίκων και επισκεπτών του νησιού. Παράρτημα 3: Προβλήματα ρουτίνας στις παραλίες ωοτοκίας Παρακάτω παρουσιάζονται συνοπτικά τα κυριότερα προβλήματα ρουτίνας που επηρεάζουν την αναπαραγωγή της θαλάσσιας χελώνας στην Κρήτη. Οι φωλιές βρέχονται από τη θάλασσα Η Κρήτη βρίσκεται σε ανοιχτό πέλαγος. Έντονοι ισχυροί άνεμοι σε συνδυασμό με την παρατηρούμενη διάβρωση επιφέρουν πλημμύρισμα μεγάλου τμήματος των παραλιών. Οι φωλιές που πλημμυρίζουν ή βρίσκονται κοντά στο νερό κινδυνεύουν με καταστροφή. Διάβρωση Η διάβρωση των ακτών οφείλεται σε φυσικά φαινόμενα και σε ανθρώπινες παρεμβάσεις. Η φυσική διάβρωση από τα κύματα εξισορροπείται με τροφοδοσία της παραλίας με άμμο δια των αμμολόφων και των φερτών υλικών των ποταμών και χειμάρρων. Ανθρώπινες παρεμβάσεις επί της ζώνης των θινών διαταράσσουν τις φυσικές διεργασίες και η διάβρωση γίνεται πλέον σοβαρό πρόβλημα. Κατάληψη των παραλιών από τον τουρισμό Οι κόλποι Ρεθύμνου και Χανιών παρουσιάζουν έντονη μαζική τουριστική ανάπτυξη. Μεγάλο μέρος των παραλιών τους καταλαμβάνεται από ομπρέλες, ξαπλώστρες και εξοπλισμό θαλάσσιων σπορ. Η κατάληψη του μεγαλύτερου τμήματος του αιγιαλού έχει ως αποτέλεσμα την παρεμπόδιση των θαλασσίων χελωνών που επιχειρούν φωλεοποίηση, τη διατάραξη της επώασης των αυγών (π.χ. σκίαση της φωλιάς από ομπρέλες) και τη δυσχέρεια μετάβασης των νεοσσών στη θάλασσα. Ανθρώπινη παρουσία στην παραλία τη νύχτα Η τουριστική ανάπτυξη στην Κρήτη έχει ως αποτέλεσμα την έντονη ανθρώπινη παρουσία στην παραλία κατά της βραδινές ώρες, γεγονός που μπορεί να αποτρέψει τη θαλάσσια χελώνα από το να ωοτοκήσει. Φωτορύπανση και ηχορύπανση Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2016 18

Στην Κρήτη, λόγω του μαζικού τουρισμού, εντοπίζεται εκτεταμένη φωτορύπανση και ηχορύπανση στις παραλίες ωοτοκίας, συνήθως από τις τουριστικές επιχειρήσεις. Ο έντονος τεχνητός φωτισμός και οι δυνατοί ήχοι τρομάζουν τις θηλυκές χελώνες και τις αποτρέπουν από την ωοτοκία. Επίσης, η έντονη φωτορύπανση αποπροσανατολίζει τους νεοσσούς, με αποτέλεσμα αυτοί να μη βρίσκουν το δρόμο προς τη θάλασσα και να πεθαίνουν τελικά από εξάντληση και αφυδάτωση. Τροχοφόρα Στις παραλίες ωοτοκίας της Κρήτης συχνά εμφανίζονται οχήματα. Το βάρος των οχημάτων στη παραλία συμπιέζει την άμμο, με αποτέλεσμα οι χελώνες να μη μπορούν να δημιουργήσουν τον αυγοθάλαμο. Επίσης, τα τροχοφόρα αφήνουν βαθιά ίχνη στην άμμο που γίνονται παγίδες για τους νεοσσούς αφού τους κλείνουν το δρόμο προς τη θάλασσα. Αλληλεπίδραση με την αλιεία Δίχτυα και παραγάδια κοντά στις παραλίες ωοτοκίας, όπου η συγκέντρωση των θαλάσσιων χελωνών είναι μεγάλη, δημιουργούν προβλήματα στις χελώνες αλλά και στους ψαράδες. Πολλές χελώνες βρίσκονται με αγκίστρια ή μπλεγμένες σε δίχτυα. Ταχύπλοα Η χρήση ταχύπλοων σκαφών, πολύ συνηθισμένη για λόγους αναψυχής, δημιουργεί σοβαρούς κινδύνους για τις χελώνες, καθόσον αυτές αναμένουν, στο θαλάσσιο χώρο κοντά στην παραλία ωοτοκίας, την κατάλληλη ώρα για να φωλεοποιήσουν. Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2016 19

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ Φωτ. 1: Ρέθυμνο Φωτ.2: Ρέθυμνο Φωτ. 3: Μεσσαρά Φωτ.4: Χανιά Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2016 20

Φωτ. 5: Χανιά Φωτ. 6: Χανιά Φωτ. 1,2,3,4,5,6: Έπιπλα θαλάσσης και ξύλινοι διάδρομοι πάνω στις παραλίες ωοτοκίας. Φωτ. 7α: Ενόχληση χελώνας από έπιπλα θαλάσσης (κόλπος Ρεθύμνου). Φωτ. 7β: Ενόχληση χελώνας από έπιπλα θαλάσσης (κόλπος Χανίων). Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2016 21

Φωτ. 8α: Ίσιωμα της άμμου (κόλπος Ρεθύμνου). Φωτ. 8β: Πλύσιμο επίπλων θαλάσσης (κόλπος Ρεθύμνου). Φωτ.9α: Έντονος φωτισμός στο πίσω μέρος της παραλίας ωοτοκίας (κόλπος Μεσσαράς). Φωτ. 9β: Έντονος φωτισμός στο πίσω μέρος της παραλίας ωοτοκίας (κόλπος Ρεθύμνου) με εμφανή τη φωλιά στην οποία έχει τοποθετηθεί σκίαση. Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2016 22

Φωτ. 10: Τοποθέτηση σκίασης σε φωλιές για προστασία των νεοσσών από τη φωτορύπανση (κόλπος Ρεθύμνου). Φωτ. 11α: Βαρέα οχήματα πάνω στην παραλία ωοτοκίας για την απόφραξη αγωγών λυμάτων (κόλπος Ρεθύμνου). Φωτ.11β: Απομάκρυνση φυκιών από την παραλία ωοτοκίας με την χρήση βαρέων οχημάτων τον Αύγουστο 2016 (κόλπος Ρεθύμνου). Φωτ. 11γ: Παρουσία μηχανοκίνητων στην παραλία ωοτοκίας (κόλπος Ρεθύμνου). Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2016 23

Φωτ.12α και 12β: Θαλάσσια σπορ πάνω στην παραλία ωοτοκίας (κόλπος Ρεθύμνου). Φωτ. 13α : Τοποθέτηση συναυλιακών εγκαταστάσεων (εξέδρα, φωτισμός και σύστημα ήχου) για διεξαγωγή party στην παραλία ωοτοκίας (κόλπος Ρεθύμνου). Φωτ. 13β: Οχλήσεις (φωτισμός, δονήσεις, έντονη ανθρώπινη παρουσία) λόγω νυχτερινής εκδήλωσης πάνω στην παραλία ωοτοκίας (κόλπος Ρεθύμνου). Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2016 24

Φωτ. 14: Τοποθέτηση σάκου με αδρανή υλικά ως πρόχειρο αντιδιαβρωτικό μέτρο στην παραλία ωοτοκίας (κόλπος Χανίων- θέση Πλατανιάς). Φωτ. 15: Τοποθέτηση σάκου με αδρανή υλικά ως πρόχειρο αντιδιαβρωτικό μέτρο στην παραλία ωοτοκίας (κόλπος Χανίων- θέση Αγία Μαρίνα). Φωτ. 16α: Σπάσιμο βράχων στην παραλία ωοτοκίας στη θέση Καλαμάκι (κόλπος Μεσσαράς). Φωτ. 16β: Πιθανή χρήση των τμημάτων του βράχου της Φωτ. 16α σε παρακείμενες οικοδομικές εργασίες (κόλπος Μεσσαράς). Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2016 25

Φωτ.17α και 17β: Παραλιακός δρόμος Μάλεμε (κόλπος Χανίων). Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2016 26