ΜΑΞ ΕΞΕΛΜΑΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΣΟΦΙΑ ΑΠΟ 17 ΚΑΛΟΥΣ ΒΑΣΙΛΙΑΔΕΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΣΩΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ 5
[Δικαιοσύνη] Ο ΣΟΛΟΜΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΤΟΥ (;-931 π.χ.) Οι βασιλιάδες πηγαίνουν μέχρις εκεί που τους επιτρέπεται, όχι μέχρις εκεί που μπορούν. Ισπανική παροιμία
Αρχίζουμε από το μακρινό παρελθόν, από τον πυθμένα της ιστορίας. Ο Σολομών («ο Ειρηνικός») έζησε όταν στον ελλαδικό χώρο εκτυλισσόταν ο πρώτος ελληνικός εποικισμός και ο μυκηναϊκός πολιτισμός. Ή ταν γιος του Δαβίδ και της Βηρσαβεέ, δυο πρόσωπα που έχουν τροφοδοτήσει την τέχνη και τη λαϊκή φαντασία: ακούστε, για παράδειγμα, το κομμάτι του Sting «Mad About You» (1991). Ο Σολομών έγινε ο τρίτος βασιλιάς του Ισραήλ, έμεινε στον θρόνο σαράντα χρόνια, οργάνωσε το κράτος με συγκεντρωτική διοίκηση, με απολυταρχικό ύφος και με στρατηγική τη σύναψη συμμαχιών και εμπορικών συμφωνιών με τους Φοίνικες και τους Αιγυπτίους. Εννοείται ότι το Ισραήλ δεν ήταν τότε η μικρή, τεχνητή χώρα του σήμερα: ο Σολομών συνδέεται με τη γη της Παλαιστίνης, που κι αυτή δεν ήταν τότε οι δυο ξεχωριστές περιοχές (η Δυτική Όχθη του Ιορδάνη και η Λωρίδα 23
της Γάζας) όπου έχουν περιοριστεί τις τελευταίες δεκαετίες οι Παλαιστίνιοι. 1 Σύμφωνα με τον μύθο βρισκόμαστε ακόμα στον χώρο της μυθολογίας ο Σολομών ονειρεύτηκε τον Θεό ο οποίος τον ρώτησε τι θα προτιμούσε να του χαρίσει: δόξα, πλούτη ή σοφία; Ο Σολομών ζήτησε σοφία. Ο Θεός, ικανοποιημένος με την επιλογή του Σολομώντα, του χάρισε και τα τρία: πλούτη από το εμπόριο, δόξα από την ηγεμονία στους λαούς της περιοχής του και σοφία. Δείγμα της σοφίας του αποτελεί η απόδοση δικαιοσύνης στην περίφημη δίκη πάλι, σύμφωνα με τον θρύλο των δύο γυναικών που διεκδικούσαν το ίδιο παιδί. Η απόφασή του να διαμελιστεί το παιδί είχε ως αποτέλεσμα να αποκαλυφθεί η αληθινή μητέρα του παιδιού. Στον Σολομώντα αποδίδονται 3.000 παραβολές και 5.000 ωδές, ενώ ίσως είναι ο συγγραφέας του Εκκλησιαστή, του Άσματος Ασμάτων 2 και των Παροιμιών. Η πρωταρχική αξία για τον βασιλιά Σολομώντα είναι η δικαιοσύνη: «Αγαπήσατε δικαιοσύνην, οι κρίνοντες την γην, φρονήσατε περί του Κυρίου εν αγαθότητι, και 1 (Σ.τ.Σ.) Στο βιβλίο του Eduard Meyer Geschichte des Altertums (1931) υπάρχει μια περιληπτική αλλά ακριβής εκτίμηση για τον Σολομώντα και για τη Μέση Ανατολή εκείνης της εποχής. 2 (Σ.τ.Μ.) Βλ. Άσμα ασμάτων, μτφρ. Γ. Έξαρχος, Εκδοτική Θεσσαλονίκης, 2008. 24
εν απλότητι καρδίας ζητήσατε αυτόν» γράφει. Φαίνεται κοινότοπο και αυτονόητο. Παρ όλ αυτά, στον σύγχρονο κόσμο κάνουμε συχνότερα λόγο για το σύστημα της δικαιοσύνης, για τους δικαστές, για τα σωφρονιστήρια, για τις καταδίκες και τις αθωώσεις, και λιγότερο για την αμεροληψία και την εντιμότητα της καθημερινής ζωής. «Άδικος δεν είναι μόνο αυτός που κάνει αυτό που δεν πρέπει, αλλά κι αυτός που δεν κάνει ό,τι πρέπει» έγραφε ο Μάρκος Αυρήλιος. Η λαϊκή κουλτούρα τα ποπ τραγούδια λόγου χάρη αναφέρεται στον έρωτα, στους χωρισμούς, στην εγκατάλειψη, αλλά σπανίως στη δικαιοσύνη. Κι ενώ υπάρχει πληθώρα καλλιτεχνικών έργων για τα οικουμενικά δικαιώματα (civil rights και human rights), 3 συχνά πέφτουμε σε λογικές και ηθικές πλάνες: αναγνωρίζουμε τα δικαιώματά μας, αλλά όχι τις υποχρεώσεις μας. Αποδίδουμε τις επιτυχίες μας στην αξία και στις προσπάθειές μας, αλλά ρίχνουμε τις αποτυχίες μας στους άλλους ή στις συνθήκες. Έτσι, δεν είμαστε δίκαιοι ούτε με τους άλλους ούτε με τον εαυτό μας. Λέει λοιπόν ο βασιλιάς Σολομών ότι δικαιοσύνη σημαίνει να αναλαμβάνουμε τις ευθύνες μας: «Μη, πλανώμενοι εις την καθημερινήν πορείαν της ζωής σας, 3 (Σ.τ.Σ.) Για τα ποπ τραγούδια γύρω από τα ανθρώπινα δικαιώματα, βλ. http://www.sojust.net/songs.html 25
ελκύετε ακαίρως επάνω σας τον θάνατον. Μη με τα πονηρά έργα των χειρών σας σύρετε επάνω σας την καταστροφήν». Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο Σολομών έζησε χίλια χρόνια πριν από τον Χριστό όταν έχουμε τα πρώτα γραπτά στην αραμαϊκή γλώσσα, είναι δηλαδή παλιότερος κι από τον Όμηρο: ανήκει σε έναν κόσμο αρχαϊκό, σε μια περιοχή της γης όπου εκτυλίσσονταν μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών και πολυαίμακτες συγκρούσεις, ενώ τα ήθη ήταν πολύ διαφορετικά από τα δικά μας. Σύμφωνα με τον θρύλο, ο Σολομών είχε 700 συζύγους και 300 παλλακίδες! Απίστευτο βέβαια, αλλά δείχνει πώς οι γάμοι ήταν τότε μια μορφή διπλωματίας. Μεταξύ των συζύγων του ήταν και μια κόρη Αιγυπτίου φαραώ, ο οποίος κατέλαβε και πυρπόλησε τη χαναατική πόλη Γαζέρ και ύστερα την έκανε δώρο στον γαμπρό του τον Σολομώντα. (Τέτοια δώρα συνεχίστηκαν στην ιστορία της ανθρωπότητας: το 1886 η βασίλισσα Βικτορία χάρισε το όρος Κιλιμάντζαρο στον ξάδερφό της τον Κάιζερ για τα γενέθλιά του.) Ο θεός του Σολομώντα είναι ο θεός των Εβραίων, εκείνος που συναντάμε στην Παλαιά Διαθήκη, σ αυτή τη μακρά αφήγηση σκληρότητας, βίας, προδοσίας, εκδίκησης, αιματοχυσίας και μισογυνισμού. Πρέπει λοιπόν να δούμε τη σοφία του σ αυτό το πλαίσιο. Στη σκέψη του βρίσκουμε την έννοια της δικαίωσης και 26
της μεταμέλειας: «Τότε, κατά την ημέραν εκείνην της κρίσεως» γράφει «θα σταθή με πολύ θάρρος ο δίκαιος ενώπιον εκείνων, οι οποίοι τον έθλιψαν και κατεπάτησαν τους κόπους του. Εκείνοι, όταν θα τον ίδουν, θα ταραχθούν, θα καταληφθούν από δεινόν φόβον, θα καταπλαγούν διά την απροσδόκητον σωτη ρίαν του». Ο Σολομών πιστεύει ότι η δικαιοσύνη λάμπει «στο τέλος» και ότι ο Θεός ανταμείβει τους δίκαιους: μακάρι να ήταν έτσι, αλλά δεν είναι ωστόσο, η προσπάθεια να είμαστε δίκαιοι, τόσο στα μικρά όσο και στα μεγάλα πράγματα, είναι, στην ουσία, το στοίχημα της παιδείας και της ζωής. Εφαρμόζοντας αυτή την αρχή στους ηγέτες, ο Σολομών καυτηριάζει την αλαζονεία της εξουσίας, εκείνους που ονομάζει «παράνομους άρχοντες». Αν συνοψίσουμε και διυλίσουμε τα διδάγματα του Σολομώντα θα προκύψει το προτεσταντικό πνεύμα της εργασίας, της εγκράτειας, της ευσέβειας, της υπακοής στους νόμους. Προπάντων, ο Σολομών εξυμνεί τον «απλό άνθρωπο», τις προγονικές αρετές, τη σταθερότητα: πιστεύει ότι η δίκαιη άσκηση της εξουσίας των ισχυρών έναντι των αδυνάτων αποτελεί εγγύηση ευημερίας, ευταξίας και μακροζωίας για τον λαό και το έθνος. (Ας μην παίρνουμε τοις μετρητοίς τη λέξη «έθνος»: αποτελεί, στην ουσία, μεταγενέστερη εφεύρεση.) 27
Το Άσμα Ασμάτων στα εβραϊκά Σιρ Χασιρίμ (Το ωραιότερο από όλα τα τραγούδια) και στα συριακά Χοκμετό ντε Χοκμετό (Σοφία πάσης σοφίας) διαβάζεται σήμερα σαν ποιητικό κείμενο, σαν παραμύθι. Δεν μπορούμε να πάρουμε τις προτροπές του τοις μετρητοίς: ο Σολομών, παρότι αναφέρεται στην ιστορία των Ισραηλιτών, στα παθήματά τους και στα σκληρά μαθήματα που πήραν, δεν είναι ιστορικός η αφήγησή του είναι διδακτική. Αυτό που μένει από τη σοφία του Σολομώντα, που έχει πια ενσωματωθεί στην ιουδαιοχριστιανική παράδοση, είναι η φιλοδοξία της πλατωνικής ηγεσίας έξι αιώνες πριν από τον Πλάτωνα: ο φιλόσοφος-βασιλιάς γίνεται πρότυπο για τους υπηκόους του. Μας χωρίζει μεγάλη απόσταση από τον πραγματισμό της πρώιμης νεωτερικότητας, από τον ηγέτη που περιγράφει ο Νικκολό Μακιαβέλλι ή ο Τόμας Χομπς. Ο θρύλος του Σολομώντα τού αποδίδει υπερφυσικά χαρακτηριστικά: σύμφωνα με τις Χίλιες και μία νύχτες φυλάκισε τα τζίνι (στοιχειά «κατώτερα» από τους αγγέλους και τους δαίμονες) σε σφραγισμένα πιθάρια και τα πέταξε στη θάλασσα. Ο Σολομών εμφανίζεται στη λαϊκή κουλτούρα και στις φολκλορικές αφηγήσεις για τους θησαυρούς του και για τη σχέση του με τη βασίλισσα του Σαβά (βασίλειο στην περιοχή της σημερινής Υεμένης). Σύμφωνα με τη Βίβλο, όταν 28
η βασίλισσα του Σαβά άκουσε για τη σοφία του Σολομώντα, πήγε στην Ιερουσαλήμ (όπου ο Σολομών είχε κτίσει τον περίφημο Ναό) 4 με μεγάλη συνοδεία με καμήλες που κουβαλούσαν μπαχαρικά, χρυσάφι και πολύτιμα πετράδια προκειμένου να του υποβάλει δύσκολες ερωτήσεις και να τον δοκιμάσει. Αλλά τον ερωτεύτηκε. Και, παρά τις λαϊκές αφηγήσεις, δεν ξέρουμε αν όντως η βασίλισσα ήταν υπαρκτό πρόσωπο: οι Αραβες την ονόμασαν Μπιλκίς, οι Έλληνες Μαύρη Αθηνά και οι Αιθίοπες Μακέντα (κάτι σαν «Μεγαλειότητα»), αλλά ιστορικά στοιχεία δεν διαθέτουμε. Ενώ η Κλεοπάτρα και άλλες βασίλισσες της Ανατολής (π.χ. η Απάμα, η Λαοδίκη, η Στρατονίκη) αναφέρονται σε ιστορικά κείμενα, η βασίλισσα του Σαβά εμφανίζεται μόνο σε θρησκευτικές γραφές. 5 Το 4 (Σ.τ.Σ.) Το 1000 π.χ. ο Δαβίδ έκανε την Ιερουσαλήμ πρωτεύουσα των Ισραηλιτών, ενώ αργότερα ο Σολομών έκτισε εκεί τον ναό του για τη λατρεία του θεού των Εβραίων, καθιστώντας την πόλη θρησκευτικό κέντρο. Όταν ο Σολομών πέθανε και το κράτος του Ισραήλ διχοτομήθηκε, η Ιερουσαλήμ έγινε πρωτεύουσα του βασιλείου του Ιούδα. Στη συνέχεια, το 586 π.χ. πέρασε στα χέρια των Βαβυλωνίων, οπότε και καταστράφηκε μαζί με τον ναό του Σολομώντα. 5 (Σ.τ.Σ.) Οι Δυτικοί αναζητούν τη βασίλισσα του Σαβά στο Μάχραμ Μπιλκίς από το 1843, όταν ο Γάλλος φαρμακοποιός Joseph Thomas Arnaud άρχισε να ψάχνει τα καρυκεύματα που πρόσφερε η βασίλισσα στον Σολομώντα. 29
2012 η Βρετανίδα αρχαιολόγος Louise Schofield ανακάλυψε το χρυσωρυχείο της βασίλισσας μετά από ανασκαφές στη βόρεια Αιθιοπία τίποτα όμως δεν είναι σίγουρο. Έχουν γυριστεί πολλές κινηματογραφικές ταινίες γύρω από τους σχετικούς θρύλους: σε μια από αυτές, ένα χολυγουντιανό υπερθέαμα του 1959, ο Γιουλ Μπρίνερ υποδυόταν τον Σολομώντα και η Τζίνα Λολλομπρίτζιντα τη βασίλισσα του Σαβά. Ακόμα και ο Χάκλμπερρυ Φιν στο μυθιστόρημα του Μαρκ Τουέιν συζητάει με τον μαύρο φίλο του, τον Τζιμ, για το πόσο σοφός ήταν ο Σολομώντας. 30