Εργασία στο µάθηµα των Εφαρµογών ηµοσίου ικαίου του φοιτητή Ανδρουτσόπουλου Αλέξανδρου µε Α.Μ. 1340200100983 Μάιος 2004
Θέµα: Μάθηµα: Εφαρµογές ηµοσίου ικαίου. Καθηγητής: Α. ηµητρόπουλος. Όνοµα: Ανδρουτσόπουλος Αλέξανδρος. Α.Μ.: 1340200100983. Εξάµηνο Σπουδών: Η. Σχολή / Τµήµα: Νοµική / Νοµικό. Ηµεροµηνία: Μάιος 2004. 2
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ...3 1. Παρουσίαση του προβλήµατος. Τι είναι το επονοµαζόµενο face control....6 2. Το νοµικό πρόβληµα. Τα ερωτήµατα που τίθενται....8 3. Ο σεβασµός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου....9 Α. Το περιεχόµενο της αρχής....9 Β. Οι φορείς....11 Γ. Οι αποδέκτες...11. Η νοµική φύση της αρχής του άρθρου 2 1 Σ...11 α. Γενικά...11 β. Η θεωρία των status...12 γ. Κριτική και άλλες προτάσεις...12 δ. Η κατοχύρωση και η διασφάλιση της ανθρώπινης αξίας και των δικαιωµάτων του ανθρώπου...13 ε. Ειδικότερα η αρχή του άρθρου 2 1 Σ...14 Ε. Η σχέση της έννοιας της αξίας του ανθρώπου µε την έννοια της προσωπικότητας...15 4. Η τριτενέργεια των συνταγµατικών δικαιωµάτων...17 Α. Ιστορική προέλευση και ανάπτυξη της θεωρίας της τριτενέργειας...17 α. Ιστορική προέλευση...18 β. Γένεση και ανάπτυξη της θεωρίας:...18 i) ιεθνώς...18 ii) Στην Ελλάδα...18 γ. Πεδίο εφαρµογής της θεωρίας...19 Β. Ο όρος τριτενέργεια....20 Γ. Η δογµατική θεµελίωση της τριτενέργειας....21 α. ιεθνώς:...22 i) Συνταγµατικά ερείσµατα για την θεµελίωση της θεωρίας της τριτενέργειας....22 ii) Εισαγωγή της τριτενέργειας µέσω της επίκλησης γενικών αρχών του δικαίου....23 β. Στην ελληνική θεωρία...23. Τρόπος εφαρµογής των συνταγµατικών δικαιωµάτων στις ιδιωτικές έννοµες σχέσεις....25 α. Γενικά...25 β. Η λεγόµενη άµεση τριτενέργεια...25 γ. Η έµµεση τριτενέργεια...27 δ. Άλλες θεωρίες...28 ε. Οι θέσεις της ελληνικής θεωρίας:...29 i) Πριν την συνταγµατική αναθεώρηση του 2001....29 ii) Οι εξελίξεις µετά την συνταγµατική αναθεώρηση του 2001....31 στ. Υπό το πρίσµα της ΕΣ Α και του Ευρωπαϊκού Κοινοτικού ικαίου...33 3
5. Η τριτενέργεια του άρθρου 2 1 Σ...35 6. Η διάταξη του άρθρου 2 1 Σ. και το face control...37 7. Συµπέρασµα...39 ΠΙΝΑΚΑΣ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΣ...41 Α. Ελληνική....41 Β. Οµοσπονδιακής ηµοκρατίας της Γερµανίας...41 ΠΙΝΑΚΑΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ...42 4
5
ΤΟ ΕΠΟΝΟΜΑΖΟΜΕΝΟ FACE CONTROL ΤΩΝ ΝΥΧΤΕΡΙΝΩΝ ΚΕΝΤΡΩΝ ΚΑΙ Η ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ. Η ΠΙΘΑΝΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΣΤΑ ΓΗΠΕ Α. 1. Παρουσίαση του προβλήµατος. Τι είναι το επονοµαζόµενο face control. Υπάρχουν πολυάριθµες καταστάσεις στην καθηµερινή ζωή, που στοιχειοθετούν παράνοµες συµπεριφορές και συχνά, µας προκαλούν την απορία, γιατί κάποιος δεν κάνει κάτι γι αυτές. Όλοι έχουµε την εµπειρία του face control. Σε κάποια νυχτερινή έξοδο έχουµε συναντήσει την άλλοτε ευγενική και άλλοτε αγενή υποδοχή των υπαλλήλων των κέντρων διασκεδάσεως. εν αναρωτιόµαστε, όµως, ως πολίτες, για την ορθότητα ή, ως νοµικοί, για την νοµιµότητα (ή ακόµη και για την συνταγµατικότητα) του φαινοµένου. υστυχώς, και σ αυτή, όπως και σε πολλές άλλες περιπτώσεις της καθηµερινής µας ζωής προσπερνάµε αδιάφορα το πρόβληµα επιτρέποντας την διαιώνισή του. Τι ακριβώς είναι το face control ; Κατ ακριβολογία είναι ο έλεγχος των προσώπων κατά την επιλογή των πελατών. Πρόκειται για µια µακρά πρακτική των νυχτερινών κέντρων διασκέδασης, που βάσει της εξωτερικής εµφάνισης, της εικόνας των υποψήφιων πελατών, τους επιτρέπουν ή όχι την είσοδο στους χώρους τους. Ουσιαστικά συντελείται ένας έλεγχος της προσωπικότητας, µια επιλογή, βάσει του φύλου, της εθνικότητας, του ντυσίµατος, της ηλικίας, των κινήσεων, ακόµα δε και του οχήµατος. Ο υπάλληλος, που εκτελεί της οδηγίες του επιχειρηµατία, βασισµένος στην υποκειµενική και ουσιαστικά απροσδιόριστη, προσωπική του κρίση, φράζει την είσοδο σε όσους, απλά, δεν του είναι αρεστοί. Η συχνή επίκληση της ανάγκης περιορισµού του αριθµού των εισερχοµένων, για λόγους χωρητικότητας και ασφαλείας δεν ευσταθεί, καθώς, εδώ, ο περιορισµός γίνεται επιλεκτικά και όχι βάσει αντικειµενικότερων µεθόδων, όπως θα µπορούσε να είναι π.χ. η προτεραιότητα. Συν τοις άλλοις, εφόσον ο χώρος δεν λειτουργεί ως όµιλος µε συγκεκριµένα µέλη (club), είναι χωρίς βάση οι διακρίσεις επί των πελατών. 6
Πρέπει να τονιστεί πως δεν πρόκειται για ένα νέο φαινόµενο, ούτε για κάτι που συγκαλύπτεται πίσω από επίσηµες δικαιολογίες, αλλά για µια µέθοδο γνωστή σε όλους, δικαστικών και αστυνοµικών αρχών συµπεριλαµβανοµένων, και µάλιστα σε χώρους, για τους οποίους η αρχή χορηγεί την άδεια λειτουργίας και τους εποπτεύει. Ουσιαστικά, λοιπόν, η Πολιτεία το ανέχεται, κάνοντας κατά το κοινώς λεγόµενο, τα στραβά µάτια. Τούτη η τακτική έχει κατά καιρούς προταθεί, και µάλιστα από υπεύθυνους φορείς, να εφαρµοστεί και σε άλλους χώρους, πέραν των κέντρων διασκεδάσεως, όπως στα γήπεδα εκ µέρους των συλλόγων των φιλάθλων ή των αθλητικών σωµατείων. Την πρωτοβουλία για µια τέτοια πρόταση έχουν πάρει, κατά καιρούς, κορυφαία αθλητικά σωµατεία και η ένωση ποδοσφαιρικών σωµατείων. Όµως, για την ώρα, καλώς ή κακώς τούτο θα διαφανεί ως το τέλος αυτής της εργασίας- συναντάται µόνο στα νυχτερινά κέντρα. 7
2. Το νοµικό πρόβληµα. Τα ερωτήµατα που τίθενται. Πέραν, όµως, του κοινωνικού προβληµατισµού, που µας προκαλεί η πρακτική του face control, υπάρχει η νοµική διάσταση του θέµατος. Ο πορτιέρης -υπάλληλος επί της υποδοχής, ασκώντας την εργασία του, κρίνει, ελέγχει την εξωτερική πλευρά της προσωπικότητας των υποψηφίων πελατών. Με αυτόν τον τρόπο, επιτρέποντας ή απαγορεύοντας την είσοδο, απαξιώνει την ανθρώπινη προσωπικότητα, θίγει την ανθρώπινη αξία, υποτιµώντας τον άνθρωπο και αντιµετωπίζοντάς τον σαν αντικείµενο. Τα αγαθά αυτά αποτελούν θεµελιώδη ανθρώπινα δικαιώµατα, προστατευόµενα σε κάθε δηµοκρατική πολιτεία και βέβαια, στην Ελλάδα. Το ελληνικό Σύνταγµα του 1975/1986/2001 ορίζει στο άρθρο 2 1: «ο σεβασµός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας», επιπλέον, στο άρθρο 5 1 ορίζεται: «καθένας έχει δικαίωµα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συµµετέχει στην κοινωνική, οικονοµική και πολιτική ζωή της Χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώµατα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγµα ή τα χρηστά ήθη». Συνεπώς, το Σύνταγµά µας κατοχυρώνει ένα πλέγµα προστασίας της ανθρώπινης αξίας και περιφρουρεί την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας. Τα νοµικά ερωτήµατα, λοιπόν, που εκπορεύονται, από την υπό κρίση πρακτική, είναι πολλά. Ποιο συνταγµατικό δικαίωµα θίγεται από την συµπεριφορά των επιχειρηµατιών νυχτερινών κέντρων διασκέδασης και των υπαλλήλων τους; Θίγεται η ανθρώπινη αξία του άρθρου 2 1 του Συντάγµατος ή η ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας του άρθρου 5 1; Τι είδους δικαιώµατα είναι αυτά; Εφόσον υπάρχει προσβολή, πως µπορεί να προστατευτεί ο πολίτης; Μπορεί να στραφεί κατά του ιδιώτη επιχειρηµατία απαιτώντας τον σεβασµό της προσωπικότητάς του; Ακόµα, µπορεί να θεµελιώσει αξιώσεις έναντι της Πολιτείας; Αναπτύσσουν, δηλαδή, τριτενέργεια τα συνταγµατικά δικαιώµατα; Και για να καταφέρουµε να αντιµετωπίσουµε αυτά τα προβλήµατα πρέπει να κατανοήσουµε την νοµική κατασκευή της τριτενέργειας, αναζητώντας ποια είναι η ιστορική προέλευση και πως αναπτύχθηκαν οι θεωρίες της τριτενέργειας; Ποιες είναι αυτές; Πως θεµελιώνονται δογµατικά; Ποιες οι νεώτερες εξελίξεις επί του θέµατος, µετά την αναθεώρηση του άρθρου 25 1 του ελληνικού Συντάγµατος; Πως, λοιπόν, εφαρµόζονται τα συνταγµατικά δικαιώµατα στις ιδιωτικές έννοµες σχέσεις; Επιπλέον, θα µπορούσε η πρακτική του face control να επεκταθεί και κατά την είσοδο των φιλάθλων στα γήπεδα; Μετά από όλα αυτά θα µπορέσουµε να προβούµε στα αναγκαία συµπεράσµατα. 8
3. Ο σεβασµός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου. Α. Το περιεχόµενο της αρχής. Κατά πρώτο λόγο, τα ατοµικά δικαιώµατα επιδιώκουν την εξασφάλιση της ατοµικής σφαίρας ελευθερίας απέναντι στις επεµβάσεις της δηµόσιας εξουσίας. Αυτός ο αµυντικός χαρακτήρας προκύπτει από τις ιστορικοπνευµατικές καταβολές τους, που οδήγησαν στην συνταγµατική τους κατοχύρωση. Η συστηµατική τους, µάλιστα, τοποθέτηση, στην αρχή των περισσοτέρων Συνταγµάτων, διεθνώς (π.χ. Γερµανίας, Ελλάδας), θέλει να τονίζει το προβάδισµά του ανθρώπου και της αξιοπρέπειάς του έναντι των κρατικών εξουσιών 1. Έτσι και το ελληνικό Σύνταγµα του 1975, ήδη στο άρθρο 2 1, καθιερώνει ως «πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας τον σεβασµό και την προστασία της αξίας του ανθρώπου». Από την συστηµατική θέση του άρθρου, αλλά και από το περιεχόµενό του, προκύπτει, ότι ο συντακτικός νοµοθέτης αντιλαµβάνεται την αξία του ανθρώπου ως µια θεµελιώδη αρχή ευρύτερου περιεχοµένου. εν είναι, άλλωστε, τυχαίο, ότι ανήκει στα µη αναθεωρήσιµα άρθρα του Συντάγµατος, κατά το άρθρο 110 1. Επιπλέον, µπορεί να έχει σηµασία για την ερµηνεία άλλων συνταγµατικών διατάξεων και διατάξεων της κοινής νοµοθεσίας 2. Εδώ πρέπει να σηµειωθεί, πως αντίθετα από την επικρατούσα στην Γερµανία θεωρία περί των «αντισυνταγµατικών συνταγµατικών διατάξεων», δεν γίνεται δεκτή, στην Ελλάδα, η ύπαρξη τέτοιων διατάξεων και οποιεσδήποτε σχετικές συγκρούσεις επιλύονται βάσει της αρχής της επικράτησης της ειδικότερης διάταξης 3. Συνεπώς, δεν µπορεί να θεωρηθεί ιεραρχικά ανώτερη απέναντι στις άλλες συνταγµατικές διατάξεις και να αποτελέσει κριτήριο του κύρους των (της συνταγµατικότητάς των). Όµως, µπορεί να χρησιµεύσει ως κριτήριο για την αξιολόγηση µιας κοινωνικής συµπεριφοράς. Εποµένως, το άρθρο 2 1 Σ. µπορεί να αποτελεί ερµηνευτικό εργαλείο για τις άλλες διατάξεις, δεν υπερισχύει, όµως αυτών 4. Ακόµα, γίνεται δεκτό, κυρίως από την γερµανική επιστήµη και νοµολογία, ότι αποτελεί περιορισµό των υπολοίπων (των ανεπιφύλακτων) συνταγµατικών διατάξεων, υπέρ της αξιοπρέπειας των τρίτων, όµως, αυτό το κρίσιµο θέµα θα το αντιµετωπίσουµε παρακάτω, όταν θα ασχοληθούµε αναλυτικά µε τις θεωρίες της τριτενέργειας. Η αρχή του άρθρου 2 1 Σ., κατ αρχήν έννοια ηθική και κατόπιν νοµική, έχει ως περιεχόµενο την απαίτηση «να µην υποβιβάζεται ο άνθρωπος, ο κάθε συγκεκριµένος άνθρωπος, σε αντικείµενο, σε απλό µέσο για την εξυπηρέτηση 1 Απόφαση της 15. 1. 1958, BverfGE 7, σ. 198, η οποία παρατίθεται περιληπτικά µεταφρασµένη, µε σχόλια του Κ. Ζώρα, στο ΤοΣ. 5, 1979, σ. 357. 2 Για την ερµηνευτική αξία του άρθρου 2 1Σ. βλ. Α. Μανιτάκη, Κράτος δικαίου και δικαστικός έλεγχος της συνταγµατικότητας, 1994, 410επ. και Κ. Χρυσόγονου, Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα, 2002, σ.109. 3 Για την ερµηνευτική αξία του άρθρου 2 1Σ. βλ. Α. Μανιτάκη, Κράτος δικαίου και δικαστικός έλεγχος της συνταγµατικότητας, 1994, 410επ. και Κ. Χρυσόγονου, Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα, 2002, σ.109. 4 Αθ. Ραϊκου, Συνταγµατικό ίκαιο, 2 ος τόµος, 2002, σ.265. 9
οποιωνδήποτε σκοπών, σε αντικαταστατό τελικά µέγεθος» 5. Το Σ. νοεί τον άνθρωπο, ως συνιστώσα του λαού, του κοινωνικού συνόλου, µε ξεχωριστή προσωπικότητα και αξιοπρέπεια. Πρόσφατη απόφαση του Αρείου Πάγου δέχτηκε ακόµη, ότι «στην αξία του ανθρώπου περιλαµβάνεται πρωτίστως η ανθρώπινη προσωπικότητα ως εσωτερικό συναίσθηµα τιµής και ως κοινωνική αναγνώριση υπόληψης» 6. Η ίδια απόφαση θεωρεί ότι η διάταξη αυτή «δεν θεσπίζει ατοµικό δικαίωµα, αλλά χαρακτηρίζει το δηµοκρατικό µας πολίτευµα ως ανθρωποκεντρικό, µε θεµέλιο την αξία του ανθρώπου», της οποίας ο σεβασµός «αναγορεύεται σε ύπατο κριτήριο της έκφρασης και της δράσης των οργάνων της πολιτείας» και η οποία είναι ανεπίδεκτη σταθµίσεων 7. Αναδεικνύεται, λοιπόν, ως ανώτατη δικαιοπολιτική αρχή, σύµφωνα µε την διδασκαλία του κοινωνικού ανθρωπισµού, ως συνταγµατοπολιτικό θεµέλιο και αποτελεί τον άµεσο ή έµµεσο σκοπό κάθε νοµικού κανόνα. Συνεπώς, κατά την διάταξη του άρθρου 2 1 Σ. ο άνθρωπος δεν επιτρέπεται να τυγχάνει µεταχειρίσεως απρόσωπης, ως ένα αντικείµενο ή τέτοιας, που να θέτει κατ αρχήν σε αµφιβολία την ιδιότητά του ως υποκείµενο 8. Το ζήτηµα δε της µεταβολής ή όχι του ανθρώπου σε απλό αντικείµενο µπορεί να κρίνεται περιπτωσιολογικά και συγκεκριµένα ενόψει µιας ενέργειας ή παραλείψεως αυτής. Ειδικότερα, in concreto κρίνεται αν µια πράξη ή παράλειψη προσβάλλει την αξιοπρέπεια του ανθρώπου εν γένει (και µαζί και του συγκεκριµένου υποκειµένου) ή µόνο του συγκεκριµένου υποκειµένου 9. Όµως, η έννοια της ανθρώπινης αξιοπρέπειας είναι απόλυτη. Μια πράξη ή παράλειψη µπορεί να προσβάλλει την αξιοπρέπεια όλων των ανθρώπων -του ανθρωπίνου γένους- και όχι ορισµένων από αυτούς. Η γνώµη αυτή είναι απόρροια του αντικειµενικού χαρακτήρα της συνταγµατικής διατάξεως περί την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και υποστηρίζεται, κυρίως, στην Γερµανία 10. Πιο συγκεκριµένα, η ανθρώπινη αξία, «ως έννοια γένους, είναι το σύνολο των γενικών υλικών, πνευµατικών και κοινωνικών γνωρισµάτων του ανθρωπίνου γένους και ταυτίζεται µε τον άνθρωπο» 11. Πιο επιτυχής φαίνεται να είναι ο ορισµός του G. Dürig: «Κάθε άνθρωπος είναι άνθρωπος εξαιτίας του πνεύµατός του, το οποίο τον διακρίνει από την απρόσωπη φύση και τον κάνει µε δική του απόφαση ικανό να συναισθάνεται τον εαυτό του, να αυτοκαθορίζεται και να διαµορφώνει τον εαυτό του και το περιβάλλον» 12. Ο δε Αθ. Ραϊκος την προσδιορίζει απλούστερα «ως την (πραγµατική ή δυνητική) ικανότητα του αυτοκαθορισµού (της αυτοδιάθεσης)». Έτσι, κάθε άνθρωπος είναι φορέας της ανθρώπινης αξίας. Πρόκειται, λοιπόν, για αόριστη νοµική έννοια, της οποίας ο προσδιορισµός είναι δύσκολος, αλλά αυτό δεν την καθιστά ανεπίδεκτη δικαστικής εκτιµήσεως. Εξάλλου, η έννοια της ανθρώπινης αξιοπρέπειας είναι «υπεριδεολογική» και ως τέτοια πρέπει να καθοριστεί ανεξάρτητα από τις κοσµοθεωρητικές αντιλήψεις του ερµηνευτή του Συντάγµατος 13. 5 Ι. Μανωλεδάκη, Ανθρώπινη αξιοπρέπεια, στο: Μανωλεδάκη / Prittwith, Η ποινική προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, 1997, 14επ.. 6 ΑΠ 40/1998, Ολ., ΤοΣ 1999, σ.103. 7 Βλ. Σχόλιο του Ι. Καράκωστα, στο Το Νοµικό Βήµα, τόµος 47, σ.754. 8 Απόφαση της 17. 1. 1979, BverfGE, 50, σ. 166. 9 Κατά τον Γ. Κασιµάτη: «Η προσβολή της ανθρώπινης αξίας δεν συνίσταται πάντοτε εις την προσβολήν του συγκεκριµένου ανθρώπου, συνήθως, όµως, η διάγνωσις γίνεται δια αυτής...», Συνταγµατικό ίκαιο, II, Οι λειτουργίες του κράτους, τεύχος α, 1980, σ. 24. 10 Αθ. Ραϊκου, Συνταγµατικό ίκαιο, 2 ος τόµος, 2002, σ. 270. 11 Α. ηµητρόπουλου, Συνταγµατικά ικαιώµατα, παραδόσεις συνταγµατικού δικαίου, III, 2004, σ.102. 12 G. Dürig, στο Maunz Dürig Herzog, Grundgetz, Kommentar, 1958, άρθρο 1, σ.11. 13 Οπ. παρ. σηµ.10, Αθ. Ραϊκου, Συνταγµατικό ίκαιο, σελ.266. 10
Β. Οι φορείς. Φορέας του δικαιώµατος του άρθρου 2 1 Σ. είναι ο κάθε συγκεκριµένος άνθρωπος, το κάθε φυσικό πρόσωπο, είτε έχει την ελληνική ιθαγένεια, είτε όχι 14. Το Σύνταγµα, εδώ, δεν διακρίνει σε Έλληνες ή µη, όπως συµβαίνει, παραδείγµατος χάριν, στο άρθρο 4 4 (το οποίο προϋποθέτει την ελληνική ιθαγένεια για την πρόσληψη στις δηµόσιες λειτουργίες). Αντιθέτως, φορείς δεν µπορούν να είναι τα νοµικά πρόσωπα, γιατί µόνον οι άνθρωποι µπορούν να έχουν ανθρώπινη αξία. Γ. Οι αποδέκτες. Κύριος αποδέκτης της αρχής της ανθρώπινης αξίας είναι η ίδια η πολιτεία, όπως, σαφώς, προκύπτει από την συνταγµατική διατύπωση. Ακόµη, το δικαίωµα του άρθρου 2 1 Σ. εφαρµόζεται όχι µόνο στις σχέσεις κράτους πολιτών, αλλά και στις διαπροσωπικές σχέσεις. Η αρχή δεν εξαντλείται σε µια αρνητική υποχρέωση σεβασµού εκ µέρους της πολιτείας, αλλά εκτείνεται στη θετική εκ µέρους της προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, έναντι προσβολών, από την ίδια και τα όργανά της, αλλά και από ιδιώτες. Στο πλαίσιο αυτό, συνάγεται ότι ο κάθε πολίτης βαρύνεται µε την σχετική υποχρέωση. Ταυτόχρονα, όµως, γεννάται υποχρέωση του κράτους να λαµβάνει τα κατάλληλα εκείνα µέτρα για τον σεβασµό και την προστασία της ανθρώπινης αξίας. Σε αντίθετη περίπτωση, ο υφιστάµενος την προσβολή πολίτης δικαιούται να στραφεί κατά του κράτους, αξιώνοντας αποζηµίωση, κατά το άρθρο 105 ΕισΝΑΚ 15.. Η νοµική φύση της αρχής του άρθρου 2 1 Σ.. α. Γενικά: Το άρθρο 2 1 Σ. θεσπίζει ένα θεµελιώδες δικαίωµα. Η συνταγµατική διατύπωση υποδηλώνει ότι «η Πολιτεία δεν αποτελεί αυτοσκοπό, αλλά µέσο για την προστασία των δικαιωµάτων του ανθρώπου» 16. Αντίθετα, τα ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα αποτελούν αυτοσκοπούς 17, δηλαδή, ελεύθερα ο φορέας τους τα πραγµατώνει, όπως επιθυµεί. εν οφείλει να τα ασκήσει προς κάποιον σκοπό, εφόσον δεν συνδέονται ρητά από το Σύνταγµα, θετικά ή αρνητικά, µε συγκεκριµένους σκοπούς. 14 Π. αγτόγλου, Ατοµικά ικαιώµατα Β, 1991, 1140. 15 Κ. Χρυσόγονου, Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, 2002, σ.111. 16 Χ. Ανθόπουλου, Το πρόβληµα της λειτουργικής δέσµευσης των θεµελιωδών δικαιωµάτων, 1993, σ.152. 17 Οπ. παρ. σηµ. 15, Κ. Χρυσόγονου, Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, σ.49. 11
β. Η θεωρία των status: Για την κατανόηση της φύσης της αρχής του άρθρου 2 1 Σ. πρέπει να αναφερθούµε στην παραδοσιακή διάκριση των δικαιωµάτων, σε ατοµικά, κοινωνικά, πολιτικά, µε βάση την θεωρία των status 18. Σύµφωνα µε την διάκριση αυτή, τα ατοµικά δικαιώµατα συνιστούν αξιώσεις του ατόµου έναντι του κράτους για αποχή από παρεµβάσεις σε µια συνταγµατικά κατοχυρωµένη σφαίρα ιδιωτικής αυτονοµίας (status negativus, π.χ. η απαγόρευση σύλληψης ή φυλάκισης χωρίς δικαστικό ένταλµα του άρθρου 6 1 Σ.). Τα κοινωνικά δικαιώµατα, αντίθετα από τα ατοµικά, καθιερώνουν υποχρέωση του κράτους για παρέµβαση µε θετικές ενέργειες για παροχή αγαθών ή υπηρεσιών, χωρίς, όµως, αυτό να γεννά αντίστοιχες αξιώσεις κατά του κράτους, εκ µέρους των δικαιούχων πολιτών (status positivus / socialis, π.χ. η κρατική υποχρέωση φροντίδας για την απόκτηση κατοικίας όσων την στερούνται του άρθρου 21 4 Σ.). Tέλος, τα πολιτικά δικαιώµατα έχουν, ως αντικείµενο, την ενεργό συµµετοχή των πολιτών στην πολιτειακή λειτουργία και ταυτόχρονα, την υποχρέωση του κράτους, να αποδέχεται και να ενθαρρύνει αυτήν την συµµετοχή (status activus, π.χ. το δικαίωµα του εκλέγειν κατά το άρθρο 51 3 Σ.). Μεταγενέστερη της θεωρίας των status είναι η διαπίστωση της ύπαρξης µιας άλλης κατηγορίας δικαιωµάτων, αυτών, δηλαδή που απορρέουν από «θεσµικές εγγυήσεις» 19, οι οποίες µπορούν να συνυπάρχουν µε ένα ατοµικό, ένα κοινωνικό δικαίωµα ή και µε τα δύο µαζί. Αυτές µοιάζουν µε τα κλασικά ατοµικά δικαιώµατα, ως προς το ότι µπορούν να θεµελιώσουν αγώγιµες αξιώσεις κατά του κράτους, µε αντικείµενο την αποχή του τελευταίου από επεµβάσεις στην συνταγµατικά κατοχυρωµένη σφαίρα ελευθερίας και ανεξαρτησίας των ανθρώπων. Παράλληλα, όµως, διαφέρουν από αυτά καθώς σκοπός τους είναι η διασφάλιση του θεσµού και όχι του συγκεκριµένου φορέα της αξίωσης. Τέτοιες είναι οι διατάξεις των άρθρων 61 και 62 Σ. (βουλευτική ασυλία) και 87 1 Σ. (προσωπική και λειτουργική ανεξαρτησία των δικαστών). γ. Κριτική και άλλες προτάσεις: Πρέπει να σηµειωθεί ότι η διάκριση αυτή δεν είναι τόσο καθαρή και απλή, ούτε καλύπτει όλο το φάσµα των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Έτσι, υπάρχουν διατάξεις, που εµπεριέχουν στοιχεία και από τις τρεις κατηγορίες των ανωτέρω προαναφερόµενων status (π.χ. το δικαίωµα παροχής έννοµης προστασίας του άρθρου 20 1 Σ.). Η κριτική της παραδοσιακής θεωρίας των status είναι έντονη στην σύγχρονη νοµική επιστήµη, καθώς τα θεµελιώδη δικαιώµατα, παρά τις µεταξύ τους διακρίσεις, «παραµένουν µεταξύ τους παραπληρωµατικά» 20. Χαρακτηριστικά ο αγτόγλου παρατηρεί: «µέσα στο ίδιο δικαίωµα µπορούν να συνυπάρχουν τα στοιχεία της ελευθερίας και της αξιώσεως παροχής και συµµετοχής», ανάµεσα στις τρεις κατηγορίες συνταγµατικών δικαιωµάτων υπάρχει στενή αλληλεξάρτηση 21. Στην νοµική επιστήµη έχουν προταθεί και άλλες διακρίσεις των θεµελιωδών δικαιωµάτων µεταξύ των οποίων όσες διακρίνουν µε βάση το περιεχόµενο της 18 G. Jellinek, System der subjectiven offentlichen Rechte, 1905, 87 επ.. 19 Ε. Βενιζέλου, Μαθήµατα Συνταγµατικού ικαίου, I, 1991, σ. 111 - Κ. Χρυσόγονου, Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, σ.34. 20 Γ. Βλάχου, Κοινωνιολογία των δικαιωµάτων του ανθρώπου, σ. 130. 21 Π. αγτόγλου, Ατοµικά ικαιώµατα, Α, 1991, σ. 58. 12
ρυθµιζόµενης ύλης 22 ή µε βάση την πηγή των κινδύνων που απειλούν τον άνθρωπο 23, αυτή, όµως, η ανάλυση δεν είναι του παρόντος. δ. Η κατοχύρωση και η διασφάλιση της ανθρώπινης αξίας και των δικαιωµάτων του ανθρώπου: Πέρα από αυτήν την διάκριση των συνταγµατικών δικαιωµάτων σηµασία έχει να αναφερθούµε στην νοµοτεχνική διάκριση ανάµεσα στο διασφαλιστικό και το κατοχυρωτικό περιεχόµενό τους 24. Η διαπίστωση της πηγής των κινδύνων αποτελεί την βάση της νοµικής διαµορφώσεως των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Ακόµη περισσότερο σήµερα, η διαφοροποίηση της κατοχύρωσης από την διασφάλιση υπογραµµίζει την µεγάλη πρακτική και κοινωνική διαφορά που υπάρχει ανάµεσα στον συνταγµατικά αναγνωρισµένο προστατευτικό κοινωνικό ανθρωπισµό και στον µη αντίστοιχα διακηρυσσόµενο εξασφαλιστικό κοινωνικό ανθρωπισµό. Συνολικά, όµως, η αρχή της διασφαλίσεως και εκείνη της κατοχυρώσεως πλαισιώνουν την καταστατική συνταγµατοπολιτική αρχή του απαραβίαστου της ανθρώπινης αξίας ή της ακώλυτης ασκήσεως των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Συγκεκριµένα, ο όρος κατοχύρωση προσδιορίζει την διασφάλιση του ανθρώπου από επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων του. Αυτή αναλύεται στις ειδικότερες αρχές του σεβασµού και της προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Η πρώτη από αυτές, έχοντας απόλυτο χαρακτήρα, απευθύνεται σε κάθε παράγοντα της έννοµης τάξης, υποχρεώνοντας, έτσι, όλους τους κοινωνούς να σέβονται τα δικαιώµατα των άλλων (αµυντικό δικαίωµα). Η δεύτερη, όµως, απευθύνεται µόνο στο κράτος και όχι στους ιδιώτες και επιβάλλει την προστασία της ανθρώπινης αξίας και την εγγύηση της ελεύθερης άσκησης των θεµελιωδών δικαιωµάτων (προστατευτικό δικαίωµα). Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Α. ηµητρόπουλος: «Η τριτενέργεια των θεµελιωδών δικαιωµάτων αφορά µόνο στην υποχρέωση σεβασµού και αναφέρεται στο αµυντικό περιεχόµενό τους. εν έχει διεκδικητικό περιεχόµενο, δεν περιέχει αξίωση προστασίας» 25. Από την άλλη, ο όρος διασφάλιση υποδηλώνει την απειλή των ανθρωπίνων δικαιωµάτων από γενικότερα κοινωνικοοικονοµικά εµπόδια, που δυσκολεύουν την ακώλυτη άσκηση από όλους τους κοινωνούς. Τούτη, µε την σειρά της, αναλύεται στις αρχές της εξασφαλίσεως και της διεκδικήσεως. Η εξασφαλιστική διάσταση των θεµελιωδών δικαιωµάτων επιβάλλει την εξασφάλιση των µέσων, που είναι απαραίτητα για την ακώλυτη άσκησή τους. Πρόκειται για νέα διάσταση, που σηµατοδοτεί την εξέλιξη του κοινωνικού προστατευτικού κράτους, σε κοινωνικό εξασφαλιστικό και δεν αναγνωρίζεται συνταγµατικά, παρά µόνο περιπτωσιολογικά (π.χ. άρθρο 16 4 Σ., για την εξασφάλιση των µέσων της παιδείας). Αντίθετα, η διεκδικητική διάσταση των θεµελιωδών δικαιωµάτων αναγνωρίζεται σε πολλές διατάξεις του Συντάγµατος (άρθρα 23 2, 51 3 κ.α.). ιεκδικητικά δικαιώµατα ενυπάρχουν και περιέχονται σε όσα τα θεµελιώδη δικαιώµατα, αναφερόµενα στην υλοποίηση του εξασφαλιστικού περιεχοµένου τους που δεν έχει ακόµα πραγµατοποιηθεί. Πρόκειται, δηλαδή, για συνταγµατική αναγνώριση της αξιώσεως 22 Α. ηµητρόπουλου, Συνταγµατικά ικαιώµατα, παραδόσεις συνταγµατικού δικαίου, III, 2004, σ.44. 23 Α. ηµητρόπουλου, Κοινωνικός Ανθρωπισµός και ανθρώπινα δικαιώµατα, ανατύπωση, ΝοΒ, τ. 28, 1980, σ. 1656. 24 Α. ηµητρόπουλου, Η συνταγµατική προστασία του ανθρώπου από την ιδιωτική εξουσία, 1982, σ.90. 25 Οπ. παρ. σηµ. 23, Α. ηµητρόπουλου, Κοινωνικός Ανθρωπισµός, σ. 1845. 13
για την βελτίωση της καταστάσεως του ανθρώπου και συνταγµατική κατοχύρωση των απαραίτητων διαδικασιών. ε. Ειδικότερα η αρχή του άρθρου 2 1 Σ.: Πιο συγκεκριµένα, το άρθρο 2 1 Σ. δεν µπορεί να θεωρηθεί ότι κατοχυρώνει ένα ατοµικό δικαίωµα, αλλά «κανόνα δικαίου συνταγµατικού επιπέδου» 26. εν αποτελεί, βέβαια, ούτε απλή διακήρυξη. Πρόκειται για θετική δεσµευτική αρχή και όχι για προγραµµατική πρόταση 27. Βασικό περιεχόµενο του θεµελιώδους αυτού κανόνα είναι, σύµφωνα µε τον Άρειο Πάγο, η διπλή υποχρέωση όλων των πολιτειακών οργάνων, να σέβονται την αξία του ανθρώπου, που µε την εν λόγω διάταξη «αναγορεύεται σε ύπατο κριτήριο της έκφρασης και της δράσης τους» και να την προστατεύουν από προσβολές προερχόµενες από τρίτους 28. Φαίνεται, λοιπόν, ότι το ανώτατο δικαστήριο αναγνώρισε, τόσο τον αντικειµενικό χαρακτήρα, όσο και την άµεση ισχύ του άρθρου 2 1 Σ., εναρµονιζόµενος µε την διεθνώς δεκτή άποψη. Ο Άρειος Πάγος στήριξε την κρίση του αυτή, κατ αρχήν στην συστηµατική ερµηνεία, καθώς η διάταξη για την αξία του ανθρώπου εντάσσεται στο Α µέρος του Συντάγµατος, µε τίτλο «Μορφή του Πολιτεύµατος» και όχι στο Β µε τίτλο «Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα». Όµως, ουσιαστικά στηρίχθηκε στην φύση του περιεχοµένου της διάταξης, η οποία όπως διαφαίνεται από την διατύπωση αναφέρεται σε θεµελιώδη υποχρέωση της Πολιτείας και όχι σε δικαίωµα προσδιορισµένου υποκειµένου. Ακόµη, από την ίδια συνταγµατική αρχή, πηγάζουν ατοµικά δικαιώµατα, καθώς είναι κανόνας δικαίου άµεσης ισχύος, γεγονός γενικά αποδεκτό από την νοµική επιστήµη. Αναλυτικότερα, η αρχή του άρθρου 2 1Σ. εξειδικεύεται σε τέσσερις βασικές διαστάσεις εφαρµογής: (α.) Ως αµυντικό δικαίωµα εναντίον κάθε προσβολής που προέρχεται από το κράτος. (β.) Ως κοινωνικό δικαίωµα για παροχή θετικής προστασίας από το κράτος. (γ.) Ως πολιτικό δικαίωµα παροχής, µεν, έννοµης προστασίας από το κράτος αλλά και ανοχής της συµµετοχής των πολιτών στις κρατικές διαδικασίες παροχής της. (δ.) Τέλος, ως θεµελιώδης κανόνας αντικειµενικού δικαίου, που επιβάλλει στο κράτος την λήψη κατάλληλων µέτρων για την προστασία της αξίας του ανθρώπου σε διάφορα επίπεδα του κοινωνικού βίου. Συνεπώς, όταν υπάρχει προσβολή της αξίας του ανθρώπου, συγκεκριµένου προσώπου ή συγκεκριµένης οµάδας προσώπων, θεµελιώνεται στο Σύνταγµα, δικαίωµα και αντίστοιχη αξίωση δικαστικής και κάθε άλλης νόµιµης κρατικής προστασίας του υποκειµένου του 29. Ειδικότερα, η αµεσότητα ισχύος µιας συνταγµατικής διάταξης σηµαίνει υποχρέωση των πολιτειακών οργάνων να λειτουργούν µε γνώµονα την συγκεκριµένη διάταξη. Έτσι, τα όργανα άσκησης της νοµοθετικής εξουσίας οφείλουν κατά την θέσπιση οποιασδήποτε νοµοθετικής ρύθµισης να τηρούν την αρχή του άρθρου 2 1 Σ. αφενός, κατά την διαµόρφωση των κανόνων του Ιδιωτικού ικαίου, αφετέρου, καθιερώνοντας αστικές και ποινικές κυρώσεις, κατά όσων την προσβάλλουν. Οµοίως, τα όργανα της εκτελεστικής εξουσίας υποχρεούνται να απέχουν, από κάθε πράξη, που θα συνιστούσε παράβαση του συνταγµατικού κανόνα, να ασκούν την διακριτική τους 26 ΑΠ 40/1998, Ολ., ΤοΣ., 1999, σ. 103. 27 Π. αγτόγλου, Ατοµικά ικαιώµατα, Β, 1991, σ. 1137 - Αθ. Ραϊκου, Συνταγµατικό ίκαιο, Β, σ.15 αµφιβολίες εκφράζει ο Μάνεσης, Ατοµικές Ελευθερίες, 1982, σ. 111. 28 Άρθρο του Γ. Κασιµάτη για την ΑΠ 40/1998 στο Νοµικό Βήµα, Μάιος 1999, σ. 705. 29 Οπ. παρ. σηµ. 27, Γ. Κασιµάτη για την ΑΠ 40/1998 στο Νοµικό Βήµα, σ. 707. 14
ευχέρεια κατά τρόπο σύµφωνο µε την επιταγή σεβασµού και προστασίας της ανθρώπινης αξίας και να παρέχουν πλήρη προστασία, σε κάθε περίπτωση προσβολής των δικαιωµάτων τρίτων από τρίτους. Επίσης, κατά την χαρακτηριστική διατύπωση του γερµανικού Οµοσπονδιακού Συνταγµατικού ικαστηρίου, πρέπει να αντλούν από το άρθρο 2 1 Σ. «κατευθυντήριες γραµµές και παλµούς» 30. Τέλος, τα δικαστήρια οφείλουν να διαµορφώνουν την κρίση τους, κατά την ερµηνεία και την εφαρµογή όλων των κανόνων δικαίου, σύµφώνα µε την συνταγµατική αρχή, καθώς και να µην εφαρµόζουν τις νοµοθετικές διατάξεις που έρχονται σε αντίθεση από αυτή (άρθρα 87 2 και 93 4 Σ.). Σαφώς, λοιπόν, τα πολιτειακά όργανα δεσµεύονται να εφαρµόσουν την συγκεκριµένη διάταξη, εφόσον αυτή δεν αποκλείεται από κάποια ειδικότερη, που την συγκεκριµενοποιεί. Η ισχύς, λοιπόν, της συνταγµατικής αρχής είναι παραπληρωµατική. Ε. Η σχέση της έννοιας της αξίας του ανθρώπου µε την έννοια της προσωπικότητας. Η ίδια απόφαση του Αρείου Πάγου 31 µας απαντά και το επόµενο ερώτηµα στην αλληλουχία των προβληµατισµών µας. Στην έννοια της αξίας του ανθρώπου του άρθρου 2 1 Σ., σαφώς περιλαµβάνεται η έννοια της ανθρώπινης προσωπικότητας του άρθρου 5 1 Σ., «ως εσωτερικό συναίσθηµα τιµής και ως κοινωνική αναγνώριση υπόληψης». «Ως έννοια είδους η ανθρώπινη αξία ταυτίζεται µε την προσωπικότητα» και συνιστά τον «ειδικό συνδυασµό των γενικών υλικών, πνευµατικών και κοινωνικών γνωρισµάτων του ανθρωπίνου γένους σε συγκεκριµένο άτοµο» 32. Όλο, όµως, το σύστηµα των εγγυήσεων των θεµελιωδών δικαιωµάτων, τόσο σε πολιτειακό, όσο και σε διεθνές επίπεδο, συνιστά σύστηµα προστασίας της αξίας του ανθρώπου. Τούτο ισχύει και αντιστρόφως, καθώς η ίδια η αρχή της αξίας του ανθρώπου δεν νοείται χωρίς το σύστηµα των υπολοίπων θεµελιωδών δικαιωµάτων 33. Συνεπώς, η αρχή του άρθρου 2 1 Σ. διέπει όλο το δικαιικό και πολιτειακό σύστηµα, µε την έννοια ότι ο άνθρωπος έχει προτεραιότητα κάθε άλλης δικαιικής αξίας. Εποµένως, κανένας κανόνας δικαίου δεν µπορεί να ερµηνευτεί ή να εφαρµοσθεί σε αντίθεση µε την αρχή σεβασµού και προστασίας της ανθρώπινης αξίας. Πιο συγκεκριµένα, η ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας του άρθρου 5 1 Σ. εξειδικεύει την προστασία της ανθρώπινης αξίας. Οι βασικότερες διαφορές µεταξύ των δύο εννοιών είναι οι εξής: (α.) Η εγγύηση της αξίας του ανθρώπου περιορίζεται σε εκείνες µόνο τις ουσιώδεις ιδιότητες και τα ποιοτικά στοιχεία της ανθρώπινης οντότητας, που δεν υπόκεινται ούτε σε νόµιµους περιορισµούς χάριν του δηµοσίου συµφέροντος -, ούτε σε 30 Απόφαση Lüth, BverfG, 15. 1. 1958, BverfGE 7, σ. 198, η οποία παρατίθεται περιληπτικά µεταφρασµένη, µε σχόλια του Κ. Ζώρα, στο ΤοΣ., 5, 1979, σ. 357. 31 Οπ. παρ. σηµ. 26, ΑΠ 40/1998, Ολ, ΤοΣ., 1999, σ. 103. 32 Παρεµφερή ορισµό δίνει και ο Α. Μάνεσης, Ατοµικές Ελευθερίες, 1982, σ.116. 33 Χρήσιµο να παρατεθούν εδάφια της πρόσφατης διεθνούς «Σύµβασης για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωµάτων και της αξιοπρέπειας του ανθρώπου σε σχέση µε τις εφαρµογές της Βιολογίας και της Ιατρικής», όπου π.χ. στο Προοίµιο αναφέρεται: «Πεπεισµένοι για την ανάγκη σεβασµού του ανθρώπίνου όντος... και αναγνωρίζοντας την σηµασία της εξασφαλίσεως της αξιοπρέπειας του ανθρωπίνου όντος», στο δε άρθρο 2: «Το προβάδισµα του ανθρωπίνου όντος». Σύµβαση του Oviedo, 4 Απριλίου 1997, ν.2619/15. 6. 1998. 15
στάθµιση µε άλλα συνταγµατικά δικαιώµατα. Αντίθετα, η εγγύηση προστασίας της προσωπικότητας είναι ευρύτερη και περιορίζεται από τις ίδιες τις συνταγµατικές επιφυλάξεις δικαιώµατα των άλλων, Σύνταγµα, χρηστά ήθη. (β.) Η προστασία του άρθρου 5 1 Σ. περιορίζεται στον ζώντα άνθρωπο, ενώ του άρθρου 2 1 Σ. εκτείνεται και στο κυοφορούµενο και στον νεκρό. (γ.) Τέλος, η αρχή της αξίας του ανθρώπου δεν καλύπτει περιπτώσεις νοµικών προσώπων αναγνωριζοµένων από το δίκαιο, παρά µόνο φυσικά πρόσωπα. Συµπερασµατικά, η εγγύηση του άρθρου 2 1 Σ. αποτελεί τον εφαρµοστέο κανόνα δικαίου σε πράξεις προσβολής του ανθρώπου, οι οποίες λόγω της βαρύτητας και της φύσης τους, θίγουν τον πυρήνα του ανθρώπου, ως φυσικού και ως κοινωνικού όντος. Από την άλλη, η εγγύηση ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας αποτελεί τον εφαρµοστέο κανόνα δικαίου σε πράξεις προσβολής του προσώπου, που συνιστούν, κατά τις αντικειµενικές κοινωνικές αντιλήψεις, συνήθεις προσβολές στην κοινωνική και πολιτειακή συµβίωση µια δηµοκρατικής πολιτείας και υπόκειται σε σταθµίσεις µε τα άλλα συνταγµατικά δικαιώµατα. Οι διαφορές µεταξύ των εγγυήσεων αυτών δεν είναι πάντοτε ευδιάκριτες, γι αυτό, συνήθως, εφαρµόζονται ταυτόχρονα από την νοµολογία 34. Υποστηρίζεται, πάντως, και η άποψη, πως η φύση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ως υπέρτατης συνταγµατικής αρχής δεν έχει καµία ιδιαίτερη νοµική αξία και ότι δεν µπορεί να θεωρηθεί ιεραρχικά ανώτερη απέναντι στις άλλες συνταγµατικές διατάξεις και έτσι να τις υποσκελίσει. Το Σύνταγµα δεν καθιερώνει καµία ιεράρχηση των διατάξεών του. Ακόµη και οι θεµελιώδεις διατάξεις είναι τυπικά ισότιµες, τόσο µεταξύ τους, όσο και µε τις µη θεµελιώδεις. Συνεπώς, οποιαδήποτε σύγκρουση, µεταξύ της διατάξεως του άρθρου 2 1 Σ. και των άλλων συνταγµατικών διατάξεων, πρέπει να αίρεται σύµφωνα µε την αρχή της επικρατήσεως των ειδικών διατάξεων απέναντι στις γενικές (lex specialis derogat legi generali) 35. Ειδικότερα για την προστασία της προσωπικότητας, πρέπει να τονισθεί, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, ότι µπορεί αυτή να συνιστά ένα αµυντικό δικαίωµα, όµως, δεν περιορίζεται σ αυτήν την διάσταση. Αντιθέτως, γίνεται σήµερα ευρύτερα δεκτό ότι σε κάθε εγγύηση θεµελιώδους δικαιώµατος ενυπάρχει και η υποχρέωση προστασίας του συγκεκριµένου αγαθού. Σε πολλές συνταγµατικές διατάξεις τούτο αναφέρεται ρητά, π.χ. 2 1, 5 2 εδ. α,16 1 εδ. α κ.α.. Εξάλλου, το άρθρο 25 1 Σ. ρητά θεσπίζει την υποχρέωση του κράτους να διασφαλίζει την ακώλυτη άσκηση όλων των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Άρα, και για την ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας υπάρχει αντίστοιχη υποχρέωση της πολιτείας να την εξασφαλίζει. Συµπερασµατικά: Στην συγκεκριµένη περίπτωση του face control των νυχτερινών κέντρων διασκέδασης αδιαµφισβήτητα προσβάλλεται η αξία του ανθρώπου (2 1 Σ.), αφού αυτός αντιµετωπίζεται σαν αντικείµενο, υπό την αυθαίρετη κρίση των υπαλλήλων των νυχτερινών κέντρων. Ταυτόχρονα προσβάλλεται και η προσωπικότητα (5 1 Σ.) του υποψήφιου πελάτη. Θεωρώ, όµως, µετά την ανωτέρω ανάπτυξη, πως, κυρίως, θίγεται ο πυρήνας της ίδιας της ανθρώπινης αξίας και πως σ αυτήν, ως ανώτατη δικαιοπολιτική αρχή, ανήκει το προβάδισµα για τούτη την ανάλυση. Εξάλλου, και το άρθρο 5 1 Σ., αλλά και το σύνολο των θεµελιωδών δικαιωµάτων, στην περιφρούρηση της αξίας του ανθρώπου, προσβλέπουν τελικά. 34 Κυρίως από το Οµοσπονδιακό ιοικητικό ικαστήριο της Γερµανίας για την τακτική αυτή του οποίου βλ. P. Häberle, Die Menschenwürde als Grundlage der staatlichen Gemeinschaft στο Isensce/ Kirchhof, Handbuch des Staatsrechts, Band I, 2, 1995 σ. 828 επ.. 35 Αθ. Ραϊκου, Συνταγµατικό ίκαιο, 2 ος τόµος, 2002, σ. 265. 16
4. Η τριτενέργεια των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Το πρόβληµα, που µας απασχολεί εδώ, είναι κυρίως, αυτό που αποδίδεται στα ελληνικά µε τον µάλλον αδόκιµο όρο 36 τριτενέργεια των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Το ζήτηµα της τριτενέργειας αναφέρεται στην διερεύνηση του κύκλου των αποδεκτών κάθε συνταγµατικού δικαιώµατος, δηλαδή στο ποιοι υποχρεούνται να τηρούν τις συνταγµατικές επιταγές. Τίθεται, δηλαδή, το ερώτηµα αν τα θεµελιώδη δικαιώµατα στρέφονται αποκλειστικά κατά του κράτους ή ισχύουν άµεσα (όλα ή έστω, τα σπουδαιότερα από αυτά) και στις σχέσεις του ιδιωτικού δικαίου κατά οποιουδήποτε. Έτσι, η µεν πρώτη γνώµη αποκλείει οποιαδήποτε τριτενέργεια, η δε δεύτερη δέχεται την άµεση τριτενέργεια των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Ανάµεσα σ αυτές αναπτύχθηκε και επικράτησε στην επιστήµη µια ενδιάµεση γνώµη, που υποστηρίζει την έµµεση εφαρµογή των θεµελιωδών δικαιωµάτων στις διαπροσωπικές σχέσεις, µέσω των γενικών ρητρών και των αορίστων νοµικών εννοιών του Αστικού ικαίου. Την γένεση, την ανάπτυξη, την θεµελίωση και την εφαρµογή των απόψεων που αποδέχονται την τριτενεργό δράση των ατοµικών δικαιωµάτων και ελευθεριών στο πλαίσιο των ιδιωτικών εννόµων σχέσεων θα αναπτύξουµε εδώ. Αναφορικά µε την πρακτική του face control και την σκιαγραφούµενη παραπάνω προσβολή της ανθρώπινης αξίας και της προσωπικότητας, το ερώτηµα που ανακύπτει είναι το εξής: µπορεί ο θιγόµενος ιδιώτης να επικαλεσθεί την συνταγµατική προστασία, έναντι του ιδιώτη επιχειρηµατία νυχτερινών κέντρων, του οποίου η συµπεριφορά τον προσβάλει; Για να µπορέσουµε να απαντήσουµε αυτό το ερώτηµα θα πρέπει πρώτα να αναλύσουµε και να κατανοήσουµε τις θεωρίες της τριτενέργειας, αλλά να αναζητήσουµε και τις νεώτερες εξελίξεις πάνω στο θέµα. Α. Ιστορική προέλευση και ανάπτυξη της θεωρίας της τριτενέργειας. Η συζήτηση για το αν οι ιδιώτες στις µεταξύ τους διαφορές µπορούν να επικαλούνται τα συνταγµατικώς κατοχυρωµένα δικαιώµατα, είναι πρωτεύουσας σηµασίας στην σύγχρονη νοµική επιστήµη διεθνώς, αλλά και στην Ελλάδα, υπό το πρίσµα του Συντάγµατος του 1975 και κυρίως, µετά την τελευταία αναθεώρηση. Η παραδοσιακή αντίληψη, που περιόριζε την έκταση εφαρµογής των συνταγµατικών δικαιωµάτων στις σχέσεις πολίτη κράτους, είναι, µάλλον, ξεπερασµένη στην εποχή µας. Η δυαδιστική θεώρηση της εννόµου τάξεως, που διακρίνει αυστηρά το ηµόσιο από το Ιδιωτικό ίκαιο, έρχεται σε σύγκρουση µε την σύγχρονη, ενιαία, ανθρωπιστική έννοµη τάξη. Στο πλαίσιο αυτής, οι συνταγµατικές διατάξεις εφαρµόζονται στις διαπροσωπικές σχέσεις, ακριβώς γιατί υπαγορεύονται από τον καταστατικό µας χάρτη, ο οποίος υπέχει υπερέχουσα θέση στο νοµικό µας σύστηµα. 36 Α. ηµητρόπουλου, Η συνταγµατική προστασία του ανθρώπου από την ιδιωτική εξουσία, σ. 168επ.. 17
α. Ιστορική προέλευση: Η ιδέα της επέκτασης της συνταγµατικής προστασίας των θεµελιωδών δικαιωµάτων και ελευθεριών, όχι µόνο έναντι των φορέων δηµόσιας εξουσίας, αλλά και έναντι των ιδιωτών, δεν είναι καινούργια 37. Από την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης, τα ατοµικά δικαιώµατα δεν στρέφονταν, µόνο, κατά του κράτους, αλλά και κατά των προνοµίων ορισµένων τάξεων και του κλήρου. Χαρακτηριστικά το σύνθηµα Ελευθερία Ισότητα Αδελφότητα στρεφόταν προς κάθε κατεύθυνση. Όµοια, η ιακήρυξη των ικαιωµάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη του 1789 απαιτούσε από το κράτος την δηµιουργία των νοµικών θεµελίων, που θα επέτρεπαν την προστασία του πολίτη και στον χώρο του ιδιωτικού δικαίου. Η Γαλλική Επανάσταση και η διανόηση της εποχής του ιαφωτισµού, που συνεισέφεραν τα µέγιστα στην σύγχρονη ευρωπαϊκή σκέψη και στην διαµόρφωση των νεώτερων αστικών δηµοκρατιών, υπήρξαν και σ αυτόν τον τοµέα ριζοσπαστικές. β. Γένεση και ανάπτυξη της θεωρίας: i) ιεθνώς. Η σύγχρονη θεωρία, όµως, της τριτενέργειας αναπτύχθηκε στην Γερµανία µετά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο. Πρόσφορο έδαφος, για τον σκοπό αυτό, υπήρξε το Εργατικό ίκαιο 38 και η συνειδητοποίηση, πως στο σύγχρονο, φιλελεύθερα, δηµοκρατικό κράτος, µε την βιοµηχανική ανάπτυξη, τα δικαιώµατα του ανθρώπου δεν απειλούνται µόνο από την δηµόσια, αλλά και από την ιδιωτική εξουσία, στο πλαίσιο της οποίας ανοίγεται ευρύ πεδίο κοινωνικών συγκρούσεων 39. Έτσι, πρέπει να θεωρείται και κρατούσα στην Ελλάδα η άποψη, ότι η εφαρµογή της τριτενέργειας προϋποθέτει την ύπαρξη σχέσης ιδιωτικής εξουσίας 40, άποψη που δέχεται βάσιµη κριτική. Ένας ακόµη κοινωνιολογικός λόγος, που οδήγησε στην αναγνώριση της τριτενέργειας, είναι η φυσική κοινωνικότητα του ανθρώπου. Από την στιγµή, που ο άνθρωπος δεν ζει µόνος του, ο περιορισµός των δικαιωµάτων και των ελευθεριών του είναι αναµφίβολα συµφυής µε την έννοια της ελευθερίας 41. ii) Στην Ελλάδα. Η ελληνική θεωρία είχε δεχθεί και πριν το Σύνταγµα του 1975 την επίδραση των συνταγµατικών δικαιωµάτων στην διαµόρφωση των σχέσεων του ιδιωτικού δικαίου 42. Ιδιαίτερα υποστήριξαν την θεωρία της τριτενέργειας οι εργατικολόγοι, που, ήδη από το 1958, επεδίωξαν την απευθείας συνταγµατική δέσµευση του εργοδότη για πραγµατική απασχόληση του µισθωτού 43, αλλά και για ίση µεταχείριση των 37 Τζούλιας Ηλιοπούλου Στράγγα, Η Τριτενέργεια των Ατοµικών και των Κοινωνικών ικαιωµάτων του Συντάγµατος του 1975, 1990, σ. 5. 38 BAGE 1,185, σ. 191. 39 Γ. Κασιµάτη, Συνταγµατικό ίκαιο, II, τεύχος α, 1980, σ. 143. 40 Α. Μάνεση, Συνταγµατικά ικαιώµατα, α Ατοµικές Ελευθερίες, 1981, σ. 52. Τσάτσου, Συνταγµατικό ίκαιο, γ Θεµελιώδη ικαιώµατα, 1988, σ. 190 αντίθετα Κ. Μαυριά, Το συνταγµατικό δικαίωµα ιδιωτικού βίου, 1982, σ. 185. 41 Οπ. παρ. σηµ. 37, Τζούλιας Ηλιοπούλου Στράγγα, Η Τριτενέργεια των Ατοµικών και των Κοινωνικών ικαιωµάτων του Συντάγµατος του 1975, σ. 9. 42 Κ. Ξυπολιά, Η αναγκαστική σύµβασις, 1971, σ. 89. 43 Χ. Αγαλλόπουλου, Εργατικόν ίκαιον, Σχέσεις Εργασίας, 1958, σ. 239. 18
εργαζοµένων 44. Αλλά και οι δηµοσιολόγοι υποστήριξαν, άλλοι σε µικρότερο και άλλοι σε µεγαλύτερο βαθµό, την θεωρία της τριτενέργειας 45. Η Μεταπολίτευση και το Σύνταγµα του 1975 βρήκαν ενισχυµένη την δηµοκρατική ευαισθησία της ελληνικής κοινωνίας, αλλά και γενικότερα, της ελληνικής νοµικής σκέψης, καθώς είχε προηγηθεί η περίοδος της στρατιωτικής δικτατορίας, κατά την διάρκεια της οποίας τα δικαιώµατα του ανθρώπου παραβιάζονταν συχνά. Επιπλέον, οι διεθνείς εξελίξεις και η αναµενόµενη ένταξη της Χώρας στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες συνετέλεσαν στην ανάγκη κατοχύρωσης της έκτασης και των ορίων των ατοµικών ελευθεριών, ώστε να διασφαλίζονται πλήρως, έναντι επεµβάσεων της διοικήσεως, αλλά και άλλων κοινωνικών δυνάµεων 46. γ. Πεδίο εφαρµογής της θεωρίας: Το ζήτηµα που τίθεται είναι, αν αποδέκτες των θεµελιωδών δικαιωµάτων είναι, εκτός από τους φορείς δηµόσιας εξουσίας (του κράτους µε την ευρεία έννοιά του) και οι ιδιώτες, οι τρίτοι, τα νοµικά πρόσωπα Ιδιωτικού ικαίου και άλλες κοινωνικές οµάδες. Κατ αρχήν, κατά κάποιους συγγραφείς 47, το ζήτηµα τίθεται µόνο για εκείνα τα θεµελιώδη δικαιώµατα, τα οποία από την φύση τους µπορούν να αναπτύξουν τριτενέργεια. Τέτοια είναι, κατ αρχήν, τα ατοµικά, εν αντιθέσει προς τα κοινωνικά και τα πολιτικά 48. Όµως, πρέπει να γίνει δεκτό ότι στις διαπροσωπικές σχέσεις, για την άρση των διαπροσωπικών αντιθέσεων, τριτενεργούν όλα τα θεµελιώδη δικαιώµατα, δηλαδή εφαρµόζεται το αµυντικό περιεχόµενό τους. Εννοείται, πως η σύγχρονη έννοµη τάξη δεν µπορεί να αναγνωρίζει προστατευτικά δικαιώµατα κατά ιδιωτών, αλλά ούτε εξασφαλιστικά δικαιώµατα µε την νοµικοτεχνική-χρονική έννοια του όρου. Η ανάγκη προστασίας του ιδιώτη από τον ιδιώτη µπορεί να έχει τις ρίζες της στις σχέσεις ιδιωτικής εξουσίασης και εξαρτήσεως, όµως, το πεδίο εφαρµογής της θεωρίας της τριτενέργειας δεν εξαντλείται εκεί. Αντίθετα, στις φιλελεύθερες δηµοκρατίες, όπως σε τούτη, όπου διαβιούµε, η δυναµική θέση, που κατέχουν οι κοινωνικές και οι οικονοµικές δυνάµεις ή και τα µεµονωµένα άτοµα, καθώς και η αλµατώδης πρόοδος της τεχνολογίας και της έρευνας, που γεννούν - µαζί µε τα καλά - καινούργιους κινδύνους για την ανθρώπινη ελευθερία και αξιοπρέπεια, µας επιβάλλουν, να επεκτείνουµε το πεδίο εφαρµογής της θεωρίας της τριτενέργειας και πέρα από τις σχέσεις εξουσίασης οικονοµικής υφής. Υποστηρίχθηκε, µάλιστα, η άποψη, ότι τα θεµελιώδη δικαιώµατα κινδυνεύουν σήµερα περισσότερο από τις µη 44 Α. Καρακατσάνη, Η έννοµος τάξις της εκµεταλλεύσεως, 1969, σ. 211. 45 Βλ. µεταξύ άλλων: Θ. Τσάτσου, Το πρόβληµα της ερµηνείας εν τω συνταγµατικώ δικαίω, 1970, σ.35 -. Κόρσου, Τα ατοµικά δικαιώµατα εν τω ιδιωτικώ δικαίω, 1973, σ. 199 - Γ. Κασιµάτη, Τα συνταγµατικά όρια της ιδιοκτησίας, 1972, σ. 79. 46 Βλ. εισήγηση του. Παπασπύρου, Εκ της γενικής εισηγήσεως της πλειοψηφίας επί του κυβερνητικού σχεδίου Συντάγµατος, ΤοΣ, 1975, σ.205. 47 Κυρίως, γίνεται λόγος για τους οπαδούς της άµεσης τριτενέργειας, βλ. παρακάτω H.C. Nipperdey, σηµ. 75, 76 και J. Schwabe, σηµ. 85. 48 Γ. Κασιµάτη, Το ζήτηµα της τριτενέργειας των ατοµικών και των κοινωνικών δικαιωµάτων, ΤοΣ, 1981,σ. 15, όπου ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι οι κοινωνικές εγγυήσεις τριτενεργούν στο µέτρο που απορρέουν από αυτές αµυντικά δικαιώµατα Αθ. Ραϊκου, Η συνταγµατική κατοχύρωση της τοπικής αυτοδιοικήσεως εις τα σύγχρονα Κράτη, σ. 63, όπου υποστηρίζει πως τριτενέργεια δεν µπορούν από την φύση τους να έχουν και οι θεσµικές εγγυήσεις. 19
κρατικές κοινωνικές εξουσίες, φορείς των οποίων είναι οι ιδιώτες, παρά από το κράτος 49. Το πρόβληµα της τριτενέργειας είναι πρόβληµα δεσµεύσεως της ιδιωτικής εξουσίας, πρόβληµα δεσµεύσεως των µη κρατικών εξουσιών, των φυσικών προσώπων, στο πλαίσιο της ιδιωτικής δραστηριότητας, των νοµικών προσώπων Ιδιωτικού ικαίου, που δεν ασκούν δηµόσια εξουσία, των οµάδων προσώπων, ανεξάρτητα αν έχουν περιβληθεί νοµική προσωπικότητα. Επιπλέον, η εξουσία που ασκούν µπορεί να είναι πολιτικού, οικονοµικού ή κοινωνικού χαρακτήρα, άµεσα αναγνωριζόµενη από το δίκαιο ή και έµµεσα (de facto). Έτσι, η ύπαρξη εξωκρατικών εξουσιών οδηγεί σε πολλές περιπτώσεις στην παράβαση των θεµελιωδών δικαιωµάτων, καθόσον ο κατώτερος βρίσκεται στην διάθεση του ανώτερου και εξαρτάται από την θέλησή του 50. Περαιτέρω, όµως, αν και οι ιδιωτικές σχέσεις εξουσίασης αποτελούν πρόσφορο έδαφος παραβίασης των συνταγµατικών διατάξεων, είναι εντούτοις δυνατή η προσβολή αυτών και χωρίς την ταυτόχρονη ύπαρξη εξουσιαστικής σχέσης. Συνεπώς, είναι επιβεβληµένη στην εποχή µας η εγκατάλειψη του άκρατου φιλελευθερισµού και η κοινωνική δέσµευση όλων, µε την ανάπτυξη της τριτενέργειας των θεµελιωδών δικαιωµάτων 51. Ενδεικτικά θα πρέπει να αναφερθούν οι κίνδυνοι από την αλµατώδη αύξηση της χρήσης των ηλεκτρονικών υπολογιστών, από την εξέλιξη των µέσων παρακολούθησης, από την οικολογική καταστροφή και, βέβαια, από την πρόοδο της βιο-ιατρικής και της βιο-γενετικής. Β. Ο όρος τριτενέργεια. Με δεδοµένο, ότι η αρχικά τα θεµελιώδη δικαιώµατα αναφέρονταν, κυρίως, στις σχέσεις κράτους πολίτη, η επέκταση του πεδίου εφαρµογής τους στις σχέσεις µε τους άλλους ιδιώτες, τους τρίτους, οδήγησε τον Hans Peter Ipsen 52 να ονοµάσει την θεωρία της επέκτασης των συνταγµατικών δικαιωµάτων στις ιδιωτικές σχέσεις, τριτενέργεια (drittwirkung). Ο όρος δεν έτυχε καθολικής αποδοχής και νεώτεροι συγγραφείς χρησιµοποιούν τον όρο οριζόντια ενέργεια 53 κατ αντίθεση προς την κάθετη ενέργεια (ανάµεσα στο κράτος και στον πολίτη) ή, ακόµα περιφραστικότερα: ισχύ των θεµελιωδών δικαιωµάτων στο ιδιωτικό δίκαιο 54. Στην ελληνική νοµική επιστήµη χρησιµοποιούνται, µαζί µε τον όρο τριτενέργεια 55, ο οποίος τα τελευταία χρόνια συναντάται και σε δικαστικές 49 Fr. Mayer, στο Mang Maung Mayer Obermayer, Staats und Verwalttungsrecht in Bayern, 1975, σ. 85. 50 Α. ηµητρόπουλου, Η συνταγµατική προστασία του ανθρώπου από την ιδιωτική εξουσία, σ. 126. 51 Οπ. παρ. σηµ. 48, Γ. Κασιµάτη, Το ζήτηµα της τριτενέργειας των ατοµικών και των κοινωνικών δικαιωµάτων, ΤοΣ, 1981, σ. 1. 52 H. P. Ipsen, Gleichheit, in F. Neumann/ H. C. Nipperdey/ U. Scheuner, Die Gryndrechte. Handbuch der Theorie und Praxis der Grundrechte, τόµος II, 1954, σ. 111. 53 Τον όρο αυτό προτιµούσαν οι E. Denninger, H. Bethge, P. Saladin. 54 Τον όρο αυτό προτιµούσαν οι W. Leisner, H. U. Erichsen, K. D. Borchardt. 55 Τον όρο τριτενέργεια χρησιµοποιεί η πλειονότητα της ελληνικής νοµικής σκέψης, ενδεικτικά αναφέρονται: Γ. Κασιµάτης, Π. Παραράς, Θ. Λιακόπουλος, Γ. Σιούτη, Ε. Βουζίκας, Μ. Σταθόπουλος, Ι. Σπυριδάκης και άλλοι. 20
αποφάσεις 56, και φράσεις όπως θεωρία των αντανακλαστικών απενεργειών των συνταγµατικώς καθιδρυόµενων ατοµικών δικαιωµάτων και ελευθεριών στην περιοχή του Ιδιωτικού ικαίου 57 ή θεωρία της έναντι τρίτων ισχύος των ατοµικών δικαιωµάτων 58. Εν χρήση, είναι και ο επικρατών στην άγγλο-αµερικάνικη ορολογία όρος, οριζόντιο αποτέλεσµα 59. Κριτική: Αν και ο όρος τριτενέργεια είναι αποσπασµατικός, εύχρηστος και έχει επικρατήσει στην νοµική επιστήµη, δεν παύει να είναι προβληµατικός. Η αναγνώριση της επενέργειας των θεµελιωδών δικαιωµάτων και στις σχέσεις µεταξύ ιδιωτών, θεµελιώνει την έναντι όλων ισχύ των δικαιωµάτων αυτών. Συνεπώς, οι ιδιώτες, που δεσµεύονται από τις συνταγµατικές διατάξεις, στις σχέσεις τους µε άλλους ιδιώτες, δεν µπορούν να χαρακτηρίζονται ως τρίτοι, στους οποίους επενεργούν τα συνταγµατικά δικαιώµατα. Αντίθετα, η εν λόγω θεωρία υποστηρίζει την erga omnes, την απόλυτη ισχύ των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Άρα, ο όρος απόλυτη ισχύς ή απόλυτη ενέργεια των θεµελιωδών δικαιωµάτων θα ήταν, µάλλον, πληρέστερος από τον επικρατήσαντα όρο τριτενέργεια 60. Ο όρος αυτός θα ακριβολογούσε µόνο στο πλαίσιο της παλαιάς µορφής φιλελεύθερου κράτους, το οποίο όφειλε να µην παραβιάζει το ίδιο, όχι, όµως και να προστατεύει τη ανθρώπινη αξία. Υπό αυτές τις συνθήκες και µόνο, η επενέργεια των θεµελιωδών δικαιωµάτων στις ιδιωτικές σχέσεις θα ήταν ενέργεια προς τρίτους. Αντίθετα, στο σύγχρονο, κοινωνικό, προστατευτικό κράτος ο όρος αυτός δεν έχει νόηµα, όπως επίσης στερείται βασιµότητας και η ουσία του προβλήµατος της τριτενέργειας. Είναι αλήθεια πως η µεταφύτευση ξένων όρων στην ελληνική γλώσσα δεν αποτελεί την καταλληλότερη επιστηµονική µέθοδο, καθώς, παρά την οµοιοµορφία της διαχρονικής εξελίξεως της νοµικής σκέψης διεθνώς, οι εθνικές συνταγµατοπολιτικές πραγµατικότητες διαφέρουν και συνεπώς, δεν συνιστούν, πάντα, γόνιµο έδαφος για την εισαγωγή αλλοδαπών νοµικών θεωριών και όρων. Το ίδιο συµβαίνει και µε τον συγκεκριµένο όρο drittwirkung, του οποίου η ελληνική απόδοση τριτενέργεια κάθε άλλο παρά πετυχηµένη είναι. Η δε συνέχιση της χρήσης του, έστω και ως terminus technicus, δεν παύει να δίνει την εντύπωση της ουδετερότητας του κράτους, ενός κράτους αποµακρυσµένου από τον χώρο δράσης των πολιτών και τις µεταξύ αυτών σχέσεις, ενός κράτους ατοµικιστικού, µακριά από το πρότυπο του σύγχρονου κοινωνικού κράτους 61. Γ. Η δογµατική θεµελίωση της τριτενέργειας. Σηµαντικές είναι οι διαφωνίες σχετικά µε την νοµική θεµελίωση της δέσµευσης των ιδιωτών στις µεταξύ τους σχέσεις από τις συνταγµατικές διατάξεις που κατοχυρώνουν θεµελιώδη δικαιώµατα και ελευθερίες. Το ζήτηµα τίθεται, ενόψει 56 Βλ. χαρακτηριστικά την απόφαση 128/1985 του Μονοµελούς Πρωτοδικείου Χαλκίδας, ΕΕργ, 1985, σ. 734. 57 Γ. Πλαγιανάκου, Το δικαίωµα επί της ιδίας προσωπικότητας, Ελλ νη, 1966, σ,101. 58 Θ. Τσάτσου, Το πρόβληµα της ερµηνείας εν τω Συνταγµατικώ ικαίω, 1970, σ. 35. 59 B. Markezinis, Privacy, Freedom of expression and the Horizontal Effect of the Human Rights Act, The Law Quarterly Review, vol. 115, 1999, σ. 49. 60 Τζούλιας Ηλιοπούλου Στράγγα, Η Τριτενέργεια των Ατοµικών και των Κοινωνικών ικαιωµάτων του Συντάγµατος του 1975, 1990, σ. 32. 61 Α. ηµητρόπουλου, Συνταγµατικά ικαιώµατα, παραδόσεις συνταγµατικού δικαίου, III, 2004, σ.41. 21
του γεγονότος, ότι τα σύγχρονα Συντάγµατα, συνήθως, δεν προσδιορίζουν µε µια γενική διάταξη τους αποδέκτες των δικαιωµάτων που αυτά αναγνωρίζουν. α. ιεθνώς: i) Συνταγµατικά ερείσµατα για την θεµελίωση της θεωρίας της τριτενέργειας. Σηµαντικές είναι οι διαφωνίες σχετικά µε την νοµική θεµελίωση της δέσµευσης των ιδιωτών στις µεταξύ τους σχέσεις από τις συνταγµατικές διατάξεις που κατοχυρώνουν θεµελιώδη δικαιώµατα και ελευθερίες. Το ζήτηµα, κατ αρχάς ανακύπτει στις χώρες, όπου το Σύνταγµα δεν δίνει σαφές και γενικό έρεισµα για την δέσµευση των ιδιωτών από τα συνταγµατικά δικαιώµατα άλλων ιδιωτών. Η νοµική επιστήµη σε αυτές τις χώρες έχει αναζητήσει, µέσα στους ίδιους τους καταστατικούς τους χάρτες, βάσεις επέκτασης της δράσης των ατοµικών δικαιωµάτων και ελευθεριών στον χώρο των ιδιωτικών εννόµων σχέσεων. Το σχετικό συνταγµατικό έρεισµα µπορεί να κατοχυρώνει, σαφώς, την τριτενέργεια όλων των συνταγµατικών δικαιωµάτων, είναι, όµως, δυνατό να την κατοχυρώνει ρητά µόνο για κάποια από αυτά. Χαρακτηριστικό παράδειγµα είναι η διάταξη του άρθρου 9 3 του Θεµελιώδους Νόµου της Βόννης, όπου κατοχυρώνεται ρητά η τριτενέργεια της συνδικαλιστικής ελευθερίας 62. Όµοια, η συνταγµατική διάταξη του άρθρου 1 1 του οµοσπονδιακού νόµου της Αυστρίας της 18.10.1978 για την προστασία των προσωπικών δεδοµένων κατοχυρώνει ρητά την απόλυτη ενέργεια του συγκεκριµένου δικαιώµατος. Αντίστοιχα, στο Προοίµιο του Γαλλικού Συντάγµατος του 1946, καθιερώνεται η αρχή της µη διάκρισης και της ισότητας στις εργασιακές σχέσεις, ισχύουσα και στον ιδιωτικό τοµέα. Από την άλλη, το αµερικανικό Σύνταγµα δεν είναι από αυτά που προσφέρονται εύκολα για την θεµελίωση της τριτενέργειας. Μόνο η 13 η Τροπολογία του (απαγόρευση της δουλείας και της καταναγκαστικής εργασίας) µπορεί να ερµηνευθεί ότι κατοχυρώνει την προστασία της ατοµικής ελευθερίας από ιδιωτικές προσβολές. Από τις λίγες χώρες, όπου µια γενική διάταξη του Συντάγµατος αντιµετωπίζει το θέµα είναι η Ελβετία. Εκεί το Σύνταγµα ορίζει χαρακτηριστικά στο άρθρο 25: «I. Νοµοθεσία και δικαιοσύνη φροντίζουν για να γίνονται τα θεµελιώδη δικαιώµατα αναλόγως ενεργά και µεταξύ ιδιωτών. - II. Όποιος ασκεί θεµελιώδη δικαιώµατα οφείλει να σέβεται τα θεµελιώδη δικαιώµατα άλλων. Προπάντων κανένας δεν µπορεί να προσβάλλει θεµελιώδη δικαιώµατα µε κατάχρηση της δυναµικής θέσεώς του». Για να δώσουµε ακόµα ένα παράδειγµα από την διεθνή συνταγµατική πραγµατικότητα, στο αγγλικό δίκαιο, από το οποίο απουσιάζει το γραπτό Σύνταγµα, γίνεται δεκτό ότι η αρχή του Κράτους ικαίου εµπεριέχει την ισότητα ενώπιον του νόµου ή την ίδια υπαγωγή όλων των τάξεων στο γενικό και, από τα τακτικά δικαστήρια, εφαρµοζόµενο δίκαιο και έτσι, θεωρείται ότι οι ιδιώτες και οι φορείς δηµόσιας εξουσίας έχουν κοινή υποχρέωση να ακολουθούν το ίδιο δίκαιο 63. 62 Πράγµατι, το άρθρο 9 2 εδ. β του Θεµελιώδους Νόµου της Βόννης, το οποίο επαναλαµβάνει κατ ουσίαν την διάταξη του άρθρου 159 2 του Συντάγµατος της Βαϊµάρης ορίζει ότι «Συµφωνίες, οι οποίες περιορίζουν ή επιδιώκουν να εµποδίσουν το δικαίωµα αυτό (την συνδικαλιστική ελευθερία) είναι άκυρες και µέτρα που επιδιώκουν τον σκοπό αυτό είναι παράνοµα». 63 Βλ. αναλυτικότερη παρουσίαση Τζούλιας Ηλιοπούλου Στράγγα, οπ. παρ. σηµ. 59, Η Τριτενέργεια των Ατοµικών και των Κοινωνικών ικαιωµάτων του Συντάγµατος του 1975, σ. 33. 22