Η Τουρκία στον 20 ο αιώνα Ενότητα 6: Δημήτριος Σταματόπουλος Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών 1
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 2
Η Τουρκία στον 20 ο αιώνα 3 Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ 12η Μαρτίου του 1881 στην Πάνω Πόλη της τότε τουρκοκρατούμενης Θεσσαλονίκης και το όνομα του ήταν Μουσταφά. Η ακριβής ημερομηνία γέννησης δεν είναι γνωστή. Όταν ρωτήθηκε από τα μέλη συγγραφικής ομάδας εγκυκλοπαίδειας απάντησε πως γεννήθηκε τη 19η Μαΐου του 1919, δηλαδή την ημέρα που αποφάσισε να γίνει αντάρτης. Πατέρας του ήταν ο Αλβανός μουσουλμάνος Αλή Ριζά ή Ριζί, τελωνειακός υπάλληλος, που πέθανε όταν ο Μουσταφά ήταν επτά ετών, και μητέρα του η Ζουμπεϊντέ Χανίμ. Μετά τον θάνατο του πατέρα του, η μητέρα του κατέφυγε στο σπίτι του αδερφού της στην επαρχία, και συγκεκριμένα στο χωριό Χρυσαυγή του Λαγκαδά, απ'όπου έφυγε μετά από λίγα χρόνια, επιστρέφοντας πάλι στη Θεσσαλονίκη. 1893: ο Μουσταφά εισήχθηκε στην κατώτερη στρατιωτική σχολή της Θεσσαλονίκης και στη συνέχεια φοίτησε στη Στρατιωτική Σχολή του Μοναστηρίου 1899-1902 στην Αυτοκρατορική Στρατιωτική Ακαδημία της Κωνσταντινούπολης 1902-1904: εισήχθηκε στη Σχολή Ειδικής Εκπαίδευσης του Γενικού Επιτελείου. 1905: διορίστηκε υπαρχηγός του Γενικού Επιτελείου της Ακαδημίας στην Κωνσταντινούπολη αλλά θεωρήθηκε αντίθετος προς την Οθωμανική Αυτοκρατορία με αποτέλεσμα να φυλακιστεί για λίγους μήνες και έπειτα να σταλεί, ουσιαστικά να εξοριστεί, στο 5ο τάγμα Δαμασκού. Εκεί ίδρυσε ένα μυστικό πολιτικό σωματείο, το οποίο ονόμασε Vatan ve Hürriyet. 1911: στάλθηκε στη Λιβύη για να οργανώσει την αντίσταση ενάντια στους Ιταλούς και σύντομα διακρίθηκε στον Ιταλοτουρκικό πόλεμο. Παρά την ήττα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, το 1912, προβιβάσθηκε σε ταγματάρχη. 3
1915: Καλλίπολη, μεγάλη διάκριση ήρθε στις πολεμικές επιχειρήσεις της χερσονήσου της Καλλίπολης ή των Δαρδανελίων το 1915, όταν ο Κεμάλ κατάφερε να αποκρούσει τις δυνάμεις της Αντάντ, και συγκεκριμένα τις Αγγλογαλλικές, εισπράτοντας σχόλια του τουρκικού τύπου όπως «υπερασπιστής του Ισλάμ» και «σωτήρας της Κωνσταντινούπολης» 1916-7: διοικητής του 2ου Σώματος Στρατού, με το οποίο υπηρέτησε στον Καύκασο με συνέπεια να προαχθεί σε Πασά. Νίκησε τους ήδη ανοργάνωτους από την επανάσταση, Ρώσους, στο μέτωπο του Καυκάσου, και ανέκοψε την προέλαση κάποιας Ρωσικής στρατιωτικής δύναμης αποσπώντας τις περιοχές Μπίτλις και Μους. 28 Αυγούστου 1918: στη Παλαιστίνη, όπου μελέτησε αναλυτικά την κατάσταση στη Συρία. Ο ερχομός των Άγγλων ήταν θέμα χρόνου ενώ οι Οθωμανικές δυνάμεις ήταν φανερό ότι δεν μπορούσαν να τους αναχαιτίσουν. Σχολιάζοντας την όλη κατάσταση είπε: «είμαστε όπως ένα νήμα βαμβακιού που σύρεται στο μονοπάτι του». Μέσα σε λίγες μέρες ο Οθωμανικός στρατός είχε υποχωρήσει στην Ιορδανία ενώ χιλιάδες ήταν οι νεκροί. Αξίζει να σημειωθεί ότι την υποχώρηση την είχε οργανώσει ο Κεμάλ ενώ ταυτόχρονα είχε αναλάβει και τη διοίκηση του Νότιο Ανατολικού μετώπου χωρίς όμως καμία επιτυχία. 19η Μαΐου του 1919: στρατιωτικός επιθεωρητής των Ανατολικών Επαρχιών. Ιούλιος 1919: Εθνικό Συνέδριο της Ερζερούμ. Σεπτέμβριος 1919: Εθνικό Συνέδριο Σεβάστειας. 23 Απριλίου 1920: εγκαταστάθηκε στην Άγκυρα και ο Κεμάλ, ο οποίος είχε καταδικαστεί από τον Σουλτάνο σε θάνατο, συγκάλεσε την Μεγάλη Εθνοσυνέλευση, η οποία εξέλεξε προσωρινή κυβέρνηση με πρόεδρο τον ίδιο, αναλαμβάνοντας παράλληλα και την ηγεσία του στρατού. 4
1η Αυγούστου1921: ανακόπηκε η προέλαση του ελληνικού στρατού από τον τακτικό στρατό του Κεμάλ. 13 Αυγούστου 1922: ο τουρκικός στρατός σπάει τη γραμμή του Αφιόν Καραχισάρ, αιφνιδιάζοντας τον ελληνικό στρατό για την ποιότητα του και γρήγορα κατάφερε να τον διασπάσει και τον στρέψει σε φυγή. 27 Αυγούστου 1922: αφού οι Ιταλοί είχαν εκκενώσει την Έφεσσο, ο τουρκικός στρατός υπό την ηγεσία του Κεμάλ κατέλαβε την Σμύρνη, σφάζοντας τον ελληνικό και αρμενικό πληθυσμό και πυρπολώντας την ελληνική και αρμενική συνοικία. 17 Νοεμβρίου 1922: ο τελευταίος Σουλτάνος Μωάμεθ Στ εγκατέλειψε την Κωνσταντινούπολη, ουσιαστικά παραδίδοντάς την στην κυβέρνηση της Άγκυρας. 29 Οκτωβρίου 1923: ο Κεμάλ ορκίστηκε πρώτος πρόεδρος της, ενωμένης πια, Τουρκίας, θέση στην οποία παρέμεινε μέχρι και το 1938, ημερομηνία θανάτου του, αφού προηγουμένως είχε κερδίσει τις εκλογές του 1927, 1931 και 1935. 10ης Νοεμβρίου 1938: πέθανε από κίρρωση του ήπατος στο Παλάτι Dolmabahçe στην Κωνσταντινούπολη Μεταρρυθμίσεις Κεμάλ 1. 29 Οκτωβρίου 1922: Κατάργηση Σουλτανάτου 2. 3 Μαρτίου 1924: Κατάργηση Χαλιφάτου 3. 1924: Κατάργηση θρησκευτικών αδελφοτήτων (tarikat) 4. Αντικατάσταση του Ισλαμικού Οθωμανικού δικαίου από τον Ελβετικό Αστικό Κώδικα και τον Ιταλικό Ποινικό Κώδικα 5. Απαγόρευση της πολυγαμίας, του φερετζέ και του φεσιού 5
6. Αναβάθμιση με δικές του νομοθετικές ρυθμίσεις, του ρόλου των γυναικών, δίνοντάς τους το δικαίωμα ψήφου, και θέσπιση της ισότητας των δύο φύλων 7. 1934: επέτρεψε την εκλογή γυναικών στα δημόσια αξιώματα. 8. 1 Ιανουαρίου 1928: Επιβολή υποχρεωτική του λατινικού αλφαβήτου 9. Καθιέρωση του Γρηγοριανού Ημερολογίου 10. 1936: με νόμο υποχρέωσε τον κάθε Τούρκο να αποκτήσει οικογενειακό επώνυμο, κρατώντας για τον εαυτό του το Ατατούρκ, δηλαδή πατέρας των Τούρκων 11. 1930: Επιβολή μονοκομματικού καθεστώτος Τουρκικός εθνικισμός Συγκροτείται με βάση δύο μοντέλα μετά το 1922: Α) το «Ανατολικό»: όχι με βάση όμως την Ισλαμική Ανατολή αλλά την αντιμετώπιση του Δυτικού Ιμπεριαλισμού από την Ρωσία: συνέπεια η αντικατάσταση του χαλιφάτου από ένα καθεστώς βασισμένο στην λαϊκή κυριαρχία. Όχι πάντως κομμουνιστές, αλλά πατριώτες Β) το «Δυτικό»: Σουλτανάτο ελεγχόμενο από συνταγματικό καθεστώς με πρότυπο την πρώτη φάση του Νεοτουρκικού κινήματος. Ο Ισλαμικός πάντως χαρακτήρας ήταν κοινός και στους δύο, αν και εκκοσμικευμένος για αυτό και είχαν την υποστήριξη του ισλαμικού ιερατείου. 6
Ο Κεμάλ ενέργησε συνθετικά αποδεχόμενος: Α) τα ριζοσπαστικά προγράμματα των Ανατολικών, χωρίς όμως τις μπολσεβίκικες προεκτάσεις τους Β) τον συνταγματικό φιλελευθερισμό των Δυτικών, χωρίς όμως τον Σουλτάνο Kεμαλικός Εθνικισμός Συνέχεια ή ασυνέχεια μεταξύ Κεμαλικού τουρκικού εθνικισμού και Νεοτούρκων: Η Εκδοχή της Ασυνέχειας: Οκτώβριος 1927: Nutuk (=η Ομιλία), η βάση της σύγχρονης τουρκικής εθνικής ιδεολογίας Η Εκδοχή της Συνέχειας: o Συνέχεια στις μεταρρυθμίσεις (Dankwart A. Rustov) o Σχέση του Κεμάλ με Νεότουρκους (Eric J. Zürcher): μέλος της Επιτροπής για την Ένωση και την Πρόοδο, 85% των δημοσίων υπαλλήλων και 93% των αξιωματικών διατήρησαν τις θέσεις τους H. Poulton (J. McCarthy): - Το Τανζιμάτ και οι μεταρρυθμίσεις των Νεότουρκων μη ριζοσπαστικό χαρακτήρα - Οι μεταρρυθμίσεις της δεκαετίας του 20 είχαν λαϊκή βάση λόγω i. αποτυχημένων πολέμων, ii. αυξημένη θνησιμότητα iii. μετανάστευση 7
- Ενίσχυση των εθνικιστικών ιδεών από την Ανατολία (εναντίον Ρώσων και Αρμενίων) στα δυτικά παράλια (εναντίον Ελλήνων): Ο Κεμάλ ως Γαζής - Απονομιμοποίηση του Σουλτανάτου (1908-9, 1919-1923) Κατάργηση Χαλιφάτου 1. Το Ισλάμ ως στοιχείο συσπείρωσης έναντι των ξένων 2. Ζιγιά Γκιοκάλπ: συμφιλίωση Ισλάμ και Εθνικισμού: πρόταση για διατήρηση του Χαλιφάτου ως μη πολιτικού πνευματικού σώματος για τους μουσουλμάνους αντίστοιχο του Παπισμού παρά i. Κάλεσμα Επιτροπής για Ιερό Πόλεμο ii. Αραβική εξέγερση Σύνταγμα 1921: καμία αναφορά στον σουλτάνο-χαλίφη 1924: Επιτροπή που συστήθηκε από Κεμάλ, η οποία προσπαθεί να το απαξιώσει (τέλος Χαλιφάτου: 1258) Επέμβαση Αγά Χαν (μουσουλμάνου ηγέτη των Ινδών) με τα αντίθετα αποτελέσματα Σύνταγμα 1924: άρθρο 2: Το Ισλάμ θρησκεία της Τουρκίας (αποσύρθηκε το 1928), άρθρο 26: Αντιπολίτευση στον Κεμάλ για την επιλογή αυτή: Αλί Φουάτ, Κιαζίμ Καραμπεκίρ, Ραούφ Το Ισλάμ για τον Κεμάλ: πιθανή πηγή αντιπολίτευσης (επίσημη θρησκευτική ιεραρχία, ταρικάτ) αλλά και πηγή νομιμοποίησης (από τον φετφά του Σεϊχουλ-ισλάμ στον φετφά του Μουφτή της Άγκυρας) 8
Το Έθνος για τον Κεμάλ: η εδαφική ή εθνοτική εκδοχή: α) αυτό που μπορείς να υπερασπιστείς με τις ξιφολόγχες β) Δυτική Θράκη Ανατολική Θράκη γ) Αναγκαστικές ανταλλαγές πληθυσμών με βάση τη θρησκεία, όχι την εθνότητα, τη φυλή ή τη γλώσσα δ) Αλβανοί και Άραβες: αποστασιοποιούνται από το τουρκικό μοντέλο ε) Κούρδοι: 1919: ίδρυση του Συνδέσμου για την Αναγέννηση των Κούρδων με έδρα την Κωνσταντινούπολη: - Συνθήκη Σεβρών: «Κουρδιστάν» ανατολικά του Ευφράτη - 1919: Κοινός δεσμών Τούρκων και Κούρδων το Ισλάμ (öz kardeş) - Ιζμίτ 1923: υπόσχεση αυτονομίας - Σεΐχης Σάιντ 1925: εξέγερση Κούρδων: εθνικιστική ( αδελφοκτόνος πόλεμος ) ή φυλετική; Πιθανότατα το δεύτερο με έντονα θρησκευτικά χαρακτηριστικά - αυτοί που τον στήριξαν: οι φυλετικά οργανωμένοι, - αυτοί εναντιώθηκαν ήταν οι Αλεβίτες Κούρδοι, όπως οι φυλές Γιορμέκ και Λολάν - 1925: Νόμος 677 και απαγόρευση των ταρικάτ, των τεκέδων και των τουρμπέ (χώρων αφιερωμένων σε άγιους-σεΐχηδες) Το πρόβλημα της συντριβής της τοπικής λαϊκής κουλτούρας από την εθνική - Şerif Mardin: η κατάργηση των Ταρικάτ δείγμα αποδέσμευσης από την ασφυκτική Gemeinschaft (=κοινότητα) - Hugh Poulton: το έθνος είναι επίσης μία μορφή Gemeinschaft (=κοινότητα) - Cemal Kafadar: ο σουφισμός δεν αντιπροσώπευε μία χαμηλή αλλά την κυρίαρχη κουλτούρα: η σημερινή αναγέννηση αποτελεί επιστροφή στην κουλτούρα εκείνη 9
Ρόλος του Ισλάμ σε σχέση με τον τουρκικό εθνικισμό: Mardin: Δυνατότητα Κεμάλ απομάκρυνσης από το Ισλάμ μετά την απόσχιση των Αράβων Poulton: Το Ισλάμ στην κεμαλική εκδοχή: στοιχείο συγκρότησης της εθνικής συνείδησης Κεμαλικός Εθνικισμός: σύνθεση εδαφικού ( ξιφολόγχες, έλλειψη αλυτρωτισμού) και εθνοτικού μοντέλου (ανταλλαγές πληθυσμών). 10