ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ

ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ 2004 2009 Επιτροπή Πολιτικών Ελευθεριών, Δικαιοσύνης και Εσωτερικών Υποθέσεων 30.9.2008 ΕΓΓΡΑΦΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ σχετικά με το πρόβλημα του χαρακτηρισμού, κυρίως βάσει εθνότητας και φυλής, στην αντιτρομοκρατία, στην επιβολή του νόμου, στη μετανάστευση και στον τελωνειακό και συνοριακό έλεγχο Επιτροπή Πολιτικών Ελευθεριών, Δικαιοσύνης και Εσωτερικών Υποθέσεων Εισηγήτρια: Sarah Ludford DT\745085.doc PE413.954v02-00

1. Εισαγωγή Θεμελιώδης αρχή του κράτους δικαίου είναι ότι τα μέτρα επιβολής του νόμου θα πρέπει να βασίζονται στην προσωπική συμπεριφορά του ατόμου και όχι στην ταυτότητά του. Συνεπώς, κατά κανόνα τα άτομα μπορούν να επιλέγονται για έρευνα ή ελέγχους βάσει εύλογης υποψίας λόγω των πράξεών τους. Ωστόσο, τα κράτη μέλη και οι υπηρεσίες επιβολής του νόμου και ελέγχου των συνόρων εκφράζουν ολοένα και μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τον «χαρακτηρισμό» ως τεχνική που ενδέχεται να συνδράμει στον προορατικό εντοπισμό ομάδων ατόμων που χρήζουν περαιτέρω ελέγχου ή θεωρούνται εν δυνάμει δράστες αξιόποινων και τρομοκρατικών πράξεων. Ο χαρακτηρισμός διεξάγεται στο πλαίσιο του συστήματος αστυνόμευσης και ποινικής δικαιοσύνης και περιλαμβάνει έλεγχο, έρευνα και διακρίβωση ταυτότητας από την αστυνομία, επίσης λαμβάνει χώρα κατά τους ελέγχους ασφαλείας στα αεροδρόμια και άλλες πύλες εισόδου στη χώρα, καθώς και στην επιλογή ατόμων προς παρακολούθηση στο πλαίσιο αντιτρομοκρατικών ενεργειών. Όλα αυτά σε ένα πλαίσιο όπου οι ταχύτατα επεκτεινόμενες βάσεις δεδομένων για τη μετανάστευση και τον έλεγχο των συνόρων της Ευρώπης και η αυξανόμενη ανταλλαγή πληροφοριών παρέχουν μια νέα πηγή πληροφοριών για την επιβολή του νόμου και την καταπολέμηση της τρομοκρατίας, καθώς και για τον έλεγχο της μετανάστευσης. Μια μορφή χαρακτηρισμού, η κοινώς αποκαλούμενη εξόρυξη δεδομένων, είναι η χρήση αυτοματοποιημένων ερευνών σε βάσεις δεδομένων με χρήση προεπιλεγμένων κριτηρίων που ενδέχεται να περιλαμβάνουν στοιχεία περί φυλής, εθνότητας, θρησκείας και εθνικής καταγωγής (αλλά όχι μόνο αυτά). Η παρούσα έκθεση εκπονείται με την πεποίθηση ότι η χρήση του χαρακτηρισμού και της εξόρυξης δεδομένων αιτιολογεί μια δημόσια και κοινοβουλευτική συζήτηση. Δεν έχει αποδοθεί επαρκής σημασία στον κίνδυνο διακριτικής μεταχείρισης ή κατάχρησης κατά τη χρήση ευαίσθητων προσωπικών πληροφοριών στο πλαίσιο ενεργειών χαρακτηρισμού, και στην ανάγκη αυτά τα μέτρα να είναι αντικειμενικά, αναλογικά και απαραίτητα, προκειμένου να πληρούν τα νομικά κριτήρια της ευρωπαϊκής νομοθεσίας περί δικαιωμάτων του ανθρώπου και καταπολέμησης των διακρίσεων. Ο χαρακτηρισμός μπορεί να σημειώνεται άρρητα, όταν για παράδειγμα, κατά τη λήψη αποφάσεων από την αστυνομία σχετικά με ποια άτομα φαίνονται ύποπτα, αντανακλά τη χρήση στερεοτύπων περί της τάσης των μειονοτικών ομάδων να διαπράττουν αδικήματα. Έχουν πραγματοποιηθεί μελέτες για τον εντοπισμό της συχνότητας αυτού του φαινομένου σε σχέση, για παράδειγμα, με τους Ρομ. Άλλες μορφές χαρακτηρισμού είναι ρητές, όπως όταν χρησιμοποιείται συγκεκριμένο σύνολο κριτηρίων ως βάση για τη διεξαγωγή προανακρίσεων. Ελάχιστη σαφήνεια ή συναίνεση, ωστόσο, υπάρχει ως προς το ποιες πρακτικές συνιστούν πράγματι χαρακτηρισμό, σε ποιον βαθμό ενδέχεται να είναι σύννομες και ποια μέτρα διασφάλισης απαιτούνται ώστε να αποτραπεί ο παράνομος και διακρισιακός χαρακτηρισμός 1. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έχει επανειλημμένως εκφράσει τις ανησυχίες του σχετικά με τον χαρακτηρισμό, ιδιαίτερα όσον αφορά τα δεδομένα φυλής, εθνότητας και θρησκείας, στο πλαίσιο της προστασίας των δεδομένων, της συνεργασίας για την επιβολή του νόμου, της ανταλλαγής δεδομένων και πληροφοριών, της ασφάλειας της αεροπλοΐας και των μεταφορών, της διαχείρισης της μετανάστευσης και των συνόρων και της μεταχείρισης των μειονοτήτων. 1 Πρέπει να έχουμε επίσης κατά νου ότι ο χαρακτηρισμός βάσει υπηκοότητας μπορεί να υποκαθιστά τον εθνοτικό χαρακτηρισμό. PE413.954v02-00 2/8 DT\745085.doc

Εντούτοις, δεν έχουν εξεταστεί επαρκώς νομικά και άλλα ζητήματα που ενδέχεται να οδηγήσουν σε κάποια συμφωνία σχετικά με το τι είναι αποδεκτό και τι δεν είναι. 2. Καταλήγοντας σε έναν ορισμό του χαρακτηρισμού Είναι αναγκαίο να υπάρξει κάποια συμφωνία επί του ορισμού και στη συνέχεια μια καθοδήγηση ως προς το θεμιτό και νόμιμο συγκεκριμένων περιπτώσεων χαρακτηρισμού, ως βάση για τη διαμόρφωση μέτρων διασφάλισης και μηχανισμών λογοδοσίας. Δεν υφίσταται κοινοτικός ορισμός του χαρακτηρισμού, εθνοτικού ή άλλης φύσεως, ούτε υπάρχει συναίνεση ως προς το φάσμα των πρακτικών και των παραγόντων που ενδέχεται να καλύπτει. Η έλλειψη εννοιολογικής σαφήνειας παρακωλύει τη συζήτηση. Δύο μάλλον αποκλίνουσες προσεγγίσεις υπάρχουν ως προς τον ορισμό του χαρακτηρισμού σε ευρωπαϊκό πλαίσιο: η μία προσέγγιση προκύπτει από την οπτική γωνία της προστασίας των δεδομένων, ενώ η άλλη από μια οπτική γωνία αποφυγής των διακρίσεων. Δύο ορισμοί από την οπτική γωνία της προστασίας των δεδομένων είναι: «Μια ηλεκτρονική μέθοδος με χρήση εξόρυξης από αποθήκη δεδομένων, ώστε να καταστεί δυνατή ή να επιχειρηθεί να διευκολυνθεί η κατάταξη - με κάποιο περιθώριο σφάλματος - φυσικού προσώπου σε συγκεκριμένη κατηγορία προκειμένου να ληφθούν ειδικές αποφάσεις σχετικά με το πρόσωπο αυτό». 1 «Η διαδικασία συναγωγής σειράς χαρακτηριστικών (τυπικής συμπεριφοράς) σχετικά με φυσικό πρόσωπο ή συλλογική οντότητα και εν συνεχεία η μεταχείριση του εν λόγω προσώπου/οντότητας (ή άλλων προσώπων/οντοτήτων) βάσει των χαρακτηριστικών αυτών». 2 Οι ορισμοί αυτοί αντιμετωπίζουν τον χαρακτηρισμό ως μια ουδέτερη διαδικασία έρευνας, παραβλέποντας τις συνέπειες της χρήσης ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων και τους κινδύνους εισαγωγής διακρίσεων. Ούτε ορίζουν την επιβολή του νόμου ως το καίριο πεδίο όπου ο χαρακτηρισμός είναι λόγος ανησυχίας ως προς τις εν δυνάμει επιπτώσεις του στην εισαγωγή διακρίσεων. Άλλοι ορισμοί βασίζονται στην οπτική γωνία αποφυγής των διακρίσεων και εστιάζουν στον εθνοτικό χαρακτηρισμό: «Η χρήση από την αστυνομία, χωρίς στόχο και εύλογη αιτιολόγηση, δεδομένων όπως η φυλή, το χρώμα του δέρματος, η γλώσσα, η θρησκεία, η εθνικότητα ή η εθνική ή εθνοτική καταγωγή, σε δραστηριότητες ελέγχου, επιτήρησης ή έρευνας». 3 1 Βλ. την πρόσφατη μελέτη του Συμβουλίου της Ευρώπης σχετικά με τον χαρακτηρισμό. 2 L.A. Bygrave, Minding the machine: Article 15 of the EC Data Protection Directive and Automated Profiling, Computer Law & Security Report, 2001, vol. 17, σελ. 17-24 3 Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά του Ρατσισμού και της Μισαλλοδοξίας (ΕΕΡΜ) Γενική σύσταση πολιτικής αριθ. 11 για την καταπολέμηση του ρατσισμού και των φυλετικών διακρίσεων κατά τον αστυνομικό έλεγχο, εγκρίθηκε στις 29 Ιουνίου 2007, CRI/Συμβούλιο της Ευρώπης (2007) 39, παράγραφος 1. DT\745085.doc 3/8 PE413.954v02-00

«[Ο εθνοτικός χαρακτηρισμός είναι] η χρήση της εθνότητας, της φυλής, της εθνικής καταγωγής ή της θρησκείας και όχι της συμπεριφοράς του ατόμου ως βάση για τη λήψη αποφάσεων που αφορούν την επιβολή του νόμου και/ή τη διεξαγωγή ερευνών επί ατόμων που πιστεύεται ότι εμπλέκονται ή εμπλέκονταν σε αξιόποινες πράξεις». 1 «[Ο εθνοτικός χαρακτηρισμός είναι] η πρακτική της χρήσης της «φυλής» ή της εθνοτικής καταγωγής, της θρησκείας ή της εθνικής προέλευσης είτε ως του μοναδικού παράγοντα είτε ως ενός μεταξύ διαφόρων παραγόντων κατά τη λήψη αποφάσεων περί επιβολής του νόμου, σε συστηματική βάση, είτε τα εν λόγω άτομα εντοπίζονται μέσω αυτοματοποιημένων μέσων είτε όχι». 2 3. Πεδίο εφαρμογής του χαρακτηρισμού: αντιτρομοκρατία, επιβολή του νόμου, μετανάστευση, τελωνειακός και συνοριακός έλεγχος Ο χαρακτηρισμός χρησιμοποιείται σε πολλούς διαφορετικούς τομείς επιβολής του νόμου και διοικητικού ελέγχου, που κυμαίνονται από την αντιτρομοκρατία 3 και την επιβολή του νόμου σε εσωτερικό επίπεδο, έως τη μετανάστευση και τους τελωνειακούς και συνοριακούς ελέγχους. Τα όρια μεταξύ αυτών των διαφόρων τομέων είναι ολοένα και πιο ασαφή, καθώς οι πληροφορίες που συλλέγονται σε έναν τομέα κατανέμονται και σε άλλους, με τις υπηρεσίες να ανταποκρίνονται σε πιέσεις αύξησης της ανταλλαγής πληροφοριών βάσει της αρχής της διαθεσιμότητας, και με επίταση των προσπαθειών για αυξημένη συνεργασία και κοινές δράσεις. Οι βάσεις δεδομένων της ΕΕ, όπως το Σύστημα Πληροφοριών για τις Θεωρήσεις (VIS) 4, το Σύστημα Πληροφοριών Σένγκεν (SIS I και SIS II) και το Eurodac θεωρούνται πόροι για τη συνεργασία στον τομέα της ποινικής δικαιοσύνης όπως αντικατοπτρίζεται σε προτάσεις για χορήγηση πρόσβασης στις αρχές επιβολής του νόμου στις εν λόγω βάσεις δεδομένων και για τη δημιουργία επιχειρησιακών συνδέσμων μεταξύ των VIS, SIS II και Eurodac. Η πρόταση της Επιτροπής για ένα ευρωπαϊκό σύστημα μητρώου ονομάτων επιβατών (PNR) 5 προβλέπει τη συλλογή προσωπικών δεδομένων των επιβατών που ταξιδεύουν προς την ΕΕ. Η πρόταση αφορά την «αντιπαραβολή των δεδομένων PNR των επιβατών έναντι ενός συνδυασμού χαρακτηριστικών και μοτίβων συμπεριφοράς με σκοπό την αξιολόγηση κινδύνου». Μολονότι η Επιτροπή αρνήθηκε να αποδεχθεί τον όρο «χαρακτηρισμός» για την εν λόγω δραστηριότητα, σύμφωνα με την κοινή λογική μάλλον είναι εύλογη η αντιστοιχία. Ένας επιβάτης που ταιριάζει με το συναφές «προφίλ» αξιολόγησης κινδύνου θα εντοπίζεται ως επιβάτης υψηλού κινδύνου και πιθανότατα θα υπόκειται σε περαιτέρω λήψη μέτρων. Η ανακοίνωση της Επιτροπής σχετικά με τη δημιουργία ενός συστήματος καταχώρισης 1 Παρουσίαση της Rebekah Delsol, Open Society Institute, στη στρογγυλή τράπεζα της LIBE: «Ελευθερία και ασφάλεια στην ολοκληρωμένη διαχείριση των συνόρων», Βρυξέλλες, 30 Ιουνίου 2008. 2 De Schutter, Oliver and Ringelheim, Julie (2008), «Ethnic Profiling: A Rising Challenge for European Human Rights Law,» Modern Law Review, 71(3):358-384. 3 Απόφαση 2005/671/ΔΕΥ του Συμβουλίου σχετικά με την ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των κρατών μελών, Απόφαση-Πλαίσιο 2006/960/ΔΕΥ του Συμβουλίου για την απλούστευση της ανταλλαγής πληροφοριών και στοιχείων μεταξύ των αρχών επιβολής του νόμου και των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 4 ΕΕ L 218 της 13.8.2008, 23 Ιουνίου 2008, σελ. 60 και σελ. 129. 5 COM (2007) 654. PE413.954v02-00 4/8 DT\745085.doc

εισόδου-εξόδου 1 προβλέπει, στο πλαίσιο της εσωτερικής επιβολής του νόμου, τη δυνατότητα χρήσης πληροφοριών, περιλαμβανομένων βιομετρικών δεδομένων που συλλέγονται από ταξιδιώτες που εισέρχονται ή εξέρχονται του χώρου Σένγκεν στους εσωτερικούς, μη συνοριακούς ελέγχους διακρίβωσης ταυτότητας. Είναι πιθανόν η λήψη αποφάσεων με χρήση αυτών των βάσεων δεδομένων να καταφεύγει στα προφίλ που βασίζονται σε προσωπικά δεδομένα, μεταξύ των οποίων και ευαίσθητα δεδομένα. Το ηλεκτρονικό σύστημα άδειας ταξιδίου (ESTA) θα «εφαρμόζεται στους υπηκόους τρίτων χωρών που δεν υπόκεινται σε υποχρέωση θεώρησης [και] θα επιτρέπει στις εθνικές αρχές να αξιολογούν χωριστά τον κάθε επιβάτη πριν επιβιβαστεί σε αεροσκάφος με προορισμό την Ευρώπη». Εντούτοις, η διαδικασία πιστοποίησης του κατά πόσο ένα άτομο είναι καλόπιστος/χαμηλού κινδύνου ταξιδιώτης ή απειλή για τη δημόσια ασφάλεια και τάξη επαφίεται στα κράτη μέλη βάσει ακαθόριστων κριτηρίων. Πιθανολογείται ότι θα καταρτίσουν προφίλ αξιολόγησης κινδύνου ως βάση για τη λήψη αποφάσεων. Είναι ανησυχητικό το γεγονός ότι αυτές οι προτάσεις κινούνται πολύ γρήγορα ενώ υφίσταται σημαντικό πληροφοριακό κενό ως προς τις πρακτικές χαρακτηρισμού στα σύνορα ελάχιστες μελέτες υπάρχουν. Εν μέρει, αυτό αντικατοπτρίζει τις συγκεκριμένες προκλήσεις που συνεπάγεται ο ορισμός και η παρακολούθηση του χαρακτηρισμού στην περίπτωση της λήψης αποφάσεων σε θέματα μετανάστευσης, κάτι που εξ ορισμού βασίζεται πρώτα και κύρια στην εθνικότητα και στο καθεστώς θεώρησης του ατόμου που επιθυμεί να διέλθει των συνόρων 2. Οι μελέτες επίσης παρακωλύονται από τον δισταγμό των αρχών επιβολής του νόμου να μοιραστούν με άλλες αρχές κατευθύνσεις έρευνας και πληροφορίες επί συγκεκριμένων πρακτικών που χρησιμοποιούν ευαίσθητα κριτήρια. Επιπλέον, σαφώς υπάρχει ενδεχόμενο να προκύψει κενό ανάληψης ευθύνης όταν βάσεις δεδομένων όπως το PNR της ΕΕ και το σύστημα καταχώρησης εισόδου/εξόδου θεσπίζονται σε επίπεδο ΕΕ, αλλά τα κριτήρια για την ανάλυση κινδύνου επαφίενται στα κράτη μέλη. Υπάρχει αρμοδιότητα της ΕΕ να διασφαλίσει ότι θα θεσπισθούν επαρκείς εγγυήσεις; 4. Εδραιώνοντας το θεμιτό του χαρακτηρισμού Ο χαρακτηρισμός μπορεί να είναι αδιαμφισβήτητα θεμιτός, φερ ειπείν στη διαμόρφωση προφίλ για υποστήριξη ερευνών αξιόποινων πράξεων, όπως είναι τα «προφίλ υπόπτου» που περιγράφουν ένα συγκεκριμένο άτομο ή άτομα που αναζητούνται για συγκεκριμένο αδίκημα σε συγκεκριμένη χρονική στιγμή σε συγκεκριμένο τόπο. Αυτά τα προφίλ υπόπτου μπορεί να αφορούν και ομάδες, όταν υπάρχει αποδεδειγμένη σύνδεση μεταξύ εθνότητας ή εθνικής καταγωγής των ομάδων ή συμμοριών οργανωμένου εγκλήματος και η σύνδεση αυτή βασίζεται σε σαφείς, συγκεκριμένες και επικαιροποιημένες πληροφορίες 3. Σε αυτές τις περιπτώσεις η χρήση της εθνότητας ή άλλων προσωπικών παραγόντων ως αναγνωριστικών στοιχείων συνιστά θεμιτό μέσο επιβολής του νόμου. Εντούτοις, ο χαρακτηρισμός στις διάφορες μορφές του ενδέχεται να παραβιάζει διάφορα 1 Προετοιμασία των επόμενων σταδίων όσον αφορά τη διαχείριση των συνόρων στην Ευρωπαϊκή Ένωση COM (2008) 69, 13.02.08. 2 Γραπτή συνεισφορά του Open Society Institute στη στρογγυλή τράπεζα της LIBE: «Ελευθερία και ασφάλεια στην ολοκληρωμένη διαχείρισης των συνόρων της ΕΕ», Βρυξέλλες, 30 Ιουνίου 2008, σελ 4. 3 Γραπτή συνεισφορά του Open Society Institute στη στρογγυλή τράπεζα της LIBE: «Ελευθερία και ασφάλεια στην ολοκληρωμένη διαχείρισης των συνόρων της ΕΕ», Βρυξέλλες, 30 Ιουνίου 2008, σελ 2 DT\745085.doc 5/8 PE413.954v02-00

δικαιώματα που καλύπτονται από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, μεταξύ των οποίων το δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή, την ελευθερία μετακίνησης και θρησκείας και τη μη διακριτική μεταχείριση. Το άρθρο 14 απαγορεύει την εισαγωγή διακρίσεων, δυνάμει των δικαιωμάτων που προστατεύονται από τη Σύμβαση. Υπό αυτήν την προϋπόθεση, εάν δύο άτομα σε παρόμοια κατάσταση τυγχάνουν διαφορετικής μεταχείρισης απουσία αντικειμενικής και εύλογης αιτιολόγησης, σημαίνει ότι ο ένας υπόκειται σε άνομη διακριτική μεταχείριση 1. Η νομολογία του ΕΔΑΔ όρισε ότι όποτε η φυλή συνιστά αποκλειστική θεμελίωση για μέτρα επιβολής του νόμου, ισοδυναμεί με απαγορευμένη διάκριση. Οι πρακτικές εθνοτικού χαρακτηρισμού πρέπει να περάσουν τρεις ελέγχους, προκειμένου να διαπιστωθεί ότι πρόκειται για θεμιτή διαφορετική μεταχείριση που δεν συνιστά διάκριση: αποτελεσματικότητα, αναλογικότητα και αναγκαιότητα. Η οδηγία 2000/43/ΕΚ, η οδηγία περί φυλετικής ισότητας, θεσπίζει στο δίκαιο της ΕΕ την αρχή της ίσης μεταχείρισης των προσώπων ασχέτως φυλετικής ή εθνοτικής καταγωγής. 2 Ισχύει αναφορικά με την πρόσβαση σε αγαθά και υπηρεσίες 3. Το προοίμιο ορίζει ότι οι διακρίσεις μπορούν να υπονομεύσουν τον στόχο της ΕΕ ως χώρου ανάπτυξης, ασφάλειας και δικαιοσύνης 4,κάνοντας ορισμένους να ισχυρίζονται ότι ο αστυνομικός έλεγχος και η επιβολή του νόμου συνιστούν «δημόσια αγαθά και υπηρεσίες», τα οποία θα πρέπει να εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής της οδηγίας. Η αναφορά πράγματι μπορεί να υποδηλώνει ότι δεν αποκλείεται η εφαρμογή της οδηγίας περί φυλετικής ισότητας σε μέτρα επιβολής του νόμου. Ακόμη και εάν γίνει αποδεκτή η ισχύς αυτής σε μέτρα επιβολής του νόμου, σημαντική παρέκκλιση στην προστασία που παρέχει η οδηγία περί φυλετικής ισότητας θεσπίζεται στο άρθρο 3 παράγραφος 2, το οποίο επιτρέπει τη διαφορετική μεταχείριση λόγω υπηκοότητας. Μολονότι οι αποφάσεις στον τομέα της μετανάστευσης πρέπει να λαμβάνονται βάσει υπηκοότητας, αυτή η ευρεία εξαίρεση των διακρίσεων λόγω υπηκοότητας αφήνει ένα σημαντικό κενό προστασίας και μπορεί να «καλύψει» μορφές διακρίσεων λόγω φυλετικής ή εθνοτικής καταγωγής ως οιονεί θεμιτές διαφορές λόγω υπηκοότητας. Επί παραδείγματι, οι αρμόδιοι για τον έλεγχο των μεταναστών μπορεί να σταματήσουν άτομα που «μοιάζουν αλλοδαποί», το οποίο στην ουσία σημαίνει εμφάνιση άλλη από αυτή λευκού Ευρωπαίου. Σε μια ολοένα και πιο πολυεθνική κοινωνία, αυτή η πρακτική επιβάλλει αθέμιτο φόρτο επιβολής του νόμου ή εστίαση του ελέγχου σε μειονοτικές ομάδες. 5. Θέματα προστασίας δεδομένων Το άρθρο 15 παράγραφος 1 της οδηγίας 95/46/ΕΚ για την προστασία των δεδομένων 1 Timishev κατά Ρωσίας, αριθ. 55762/00, 55974/00, ΕΔΑΔ 13.12.2005. 2 ΕΕ L 180, της 19.7.2000, σελ. 22. 3 ΕΕ L 180, της 19.7.2000, άρθρο 3 παράγραφος 1 εδάφιο η. 4 Η παράγραφος 9 του προοιμίου ορίζει: «Οι διακρίσεις λόγω φυλετικής ή εθνοτικής καταγωγής μπορούν να υπονομεύσουν την επίτευξη των στόχων της συνθήκης ΕΚ, ειδικότερα δε την επίτευξη υψηλού επιπέδου απασχόλησης και κοινωνικής προστασίας, την άνοδο του βιοτικού επιπέδου και της ποιότητας ζωής, την οικονομική και κοινωνική συνοχή και αλληλεγγύη. Μπορούν επίσης να υπονομεύσουν τον στόχο ανάπτυξης της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως χώρου ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης.» Η οδηγία 2000/78/ΕΚ του Συμβουλίου για τη διαμόρφωση γενικού πλαισίου για την ίση μεταχείριση στην απασχόληση και την εργασία (οδηγία περί ισότητας στην απασχόληση), εντούτοις, ορίζει στο άρθρο 2 παράγραφος 5: «η παρούσα οδηγία δεν θίγει τα μέτρα που προβλέπει ο εθνικός νόμος και τα οποία σε μια δημοκρατική κοινωνία είναι αναγκαία για την ασφάλεια, την προάσπιση της τάξης και την πρόληψη ποινικών παραβάσεων, την προστασία της υγείας και των δικαιωμάτων και ελευθεριών άλλων». PE413.954v02-00 6/8 DT\745085.doc

αναγνωρίζει το δικαίωμα στα άτομα να μην υπόκεινται σε «αποφάσεις που παράγουν έννομα αποτελέσματα.. και που βασίζονται αποκλειστικά σε αυτοματοποιημένη επεξεργασία δεδομένων που αποβλέπει σε αξιολόγηση ορισμένων πτυχών της προσωπικότητάς τους». Προβάλλεται ο ισχυρισμός ότι ο χαρακτηρισμός ο οποίος απλώς επιλέγει τα άτομα για περαιτέρω ελέγχους, χωρίς να επιφέρει ο ίδιος δυσμενείς ή νομικές συνέπειες για αυτούς, δεν μπορεί να βλάψει τα συμφέροντά τους. Συνεπώς, η πρόταση της Επιτροπής για ένα σύστημα PNR στην ΕΕ διευκρινίζει ότι θα πρέπει να υπάρξει ένα επιπλέον στάδιο, ενδεχομένως μια αξιολόγηση αξιωματούχου ως προς τη συνάφεια διακρίβωσης ταυτότητας βάσει αξιολόγησης κινδύνου/χαρακτηρισμού, πριν την υλοποίηση ενός μέτρου επιβολής του νόμου: «Κανένα μέτρο επιβολής του νόμου δεν λαμβάνεται από τις αρμόδιες αρχές των κρατών μελών με αποκλειστικό αίτιο την αυτοματοποιημένη επεξεργασία δεδομένων PNR ή με βάση τη φυλετική ή εθνοτική καταγωγή, τις θρησκευτικές ή φιλοσοφικές πεποιθήσεις, τα πολιτικά φρονήματα ή τον ερωτικό προσανατολισμό ενός ατόμου». Εντούτοις, το άρθρο 8 του σχεδίου απόφασης-πλαίσιο του «τρίτου πυλώνα» σχετικά με την προστασία των δεδομένων στον τομέα της αστυνόμευσης και της ποινικής δικαιοσύνης χαλαρώνει αυτή τη διασφάλιση, προβλέποντας ότι μια δυσμενής απόφαση μπορεί να ληφθεί με μόνη θεμελίωση την εξόρυξη δεδομένων ή τον χαρακτηρισμό, εφόσον υπάρχει μια ορισμένη νομική προστασία για το θιγόμενο άτομο: Μια απόφαση που επιφέρει δυσμενείς νομικές συνέπειες για το υποκείμενο των δεδομένων, ή το θίγει σοβαρά, και η οποία βασίζεται αποκλειστικά σε αυτοματοποιημένη επεξεργασία δεδομένων για σκοπούς αξιολόγησης επιμέρους πτυχών της προσωπικότητας του υποκειμένου των δεδομένων θα επιτρέπεται μόνο εφόσον τα νόμιμα συμφέροντα του υποκειμένου των δεδομένων διασφαλίζονται από τον νόμο. Εντούτοις, δεδομένου ότι δεν θεσπίζονται συγκεκριμένες προδιαγραφές ή κριτήρια για αυτά τα μέτρα, η αξία της εν λόγω διάταξης είναι μάλλον περιορισμένη. Ο ρητός και συστηματικός χαρακτηρισμός εγείρει σημαντικά ζητήματα ως προς την προστασία των προσωπικών δεδομένων, των ιδιαίτερα ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων τα οποία υπόκεινται σε υψηλότερες προδιαγραφές προστασίας. Η εξόρυξη δεδομένων βασίζεται σε ένα σύνολο κριτηρίων, συχνά διεξάγεται σε μεγάλη κλίμακα και συνήθως περιλαμβάνει πτυχές ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων, όπως είναι η εθνότητα, η εθνική καταγωγή, η θρησκεία ή άλλες πληροφορίες που ουσιαστικά συνεπάγονται ευαίσθητα δεδομένα (για παράδειγμα, η επιλογή γεύματος στις πτήσεις μπορεί να εντοπίσει τα άτομα που ζητούν γεύμα τύπου χαλάλ ως μουσουλμάνους). Όταν τα άτομα εντοπίζονται μέσω διαδικασίας που βασίζεται στον χαρακτηρισμό, εντοπίζονται ως ύποπτοι βάσει κριτηρίων τα οποία δεν μπορούν να αλλάξουν. Στην ουσία πρόκειται για κάτι παρόμοιο με αντιστροφή της αθωότητας μέχρι αποδείξεως του εναντίου και επισημαίνεται η αναγκαιότητα ισχυρών μέτρων διασφάλισης της προστασίας των προσωπικών δεδομένων, των ιδιαίτερα ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων και περιορισμού του τρόπου κατά τον οποίο ενδέχεται να οδηγήσει σε καταχρήσεις κατά την επιβολή του νόμου. DT\745085.doc 7/8 PE413.954v02-00

Ο Ευρωπαίος Επόπτης Προστασίας Δεδομένων Peter Hustinx κατέστησε σαφή την άποψή του ότι η προτεινόμενη απόφαση-πλαίσιο για την προστασία των δεδομένων κατά την αστυνόμευση και την ποινική δικαιοσύνη «αποδυναμώνει σημαντικά την προστασία των προσωπικών δεδομένων των ευρωπαίων πολιτών». 1 Αντίθετα προς την οδηγία 95/46, το τελευταίο σχέδιο επί του οποίου το Συμβούλιο κατέληξε σε πολιτική συμφωνία πλέον δεν καλύπτει την εσωτερική επεξεργασία δεδομένων, και κατά συνέπεια δεν θα ισχύει για δραστηριότητες χαρακτηρισμού σε εσωτερικό επίπεδο. Μεταξύ των λοιπών απαραίτητων εγγυήσεων σχετικά με τη χρήση από τις αρχές επιβολής του νόμου προσωπικών δεδομένων περιλαμβάνονται 2 : Η επάρκεια και η αποτελεσματικότητα: προκειμένου συγκεκριμένες πρακτικές χαρακτηρισμού που ενέχουν την επεξεργασία δεδομένων να θεωρηθούν επαρκείς ή αποτελεσματικές, το προφίλ πρέπει να βασίζεται σε αντικειμενική, στατιστικά σημαίνουσα σύνδεση μεταξύ των κριτηρίων που χρησιμοποιούνται στο προφίλ (εθνότητα, ηλικία, γένος, υπηκοότητα, κλπ.) και του φαινομένου που αποπειράται να αντιμετωπίσει (αξιόποινες πράξεις, παράνομη μετανάστευση, τρομοκρατία, ασφαλιστική απάτη, κλπ.). 3 Αναλογικότητα: η χρήση των δεδομένων και το πεδίο εφαρμογής αυτής της χρήσης πρέπει να είναι ανάλογα του στόχου επιβολής του νόμου που επιδιώκεται μέσω της χρήσης αυτών. Ακρίβεια: πρέπει να υπάρχουν μηχανισμοί που επιτρέπουν την επαλήθευση της ακρίβειας και της αξιοπιστίας των προσωπικών δεδομένων που καταχωρούνται. Χρονικοί περιορισμοί: η συμπερίληψη ενός ατόμου σε βάση δεδομένων πρέπει να επαναξιολογείται σε τακτική βάση, και το ίδιο ισχύει για τα κριτήρια και τη λογική που διέπει τη συμπερίληψη του. Εάν δεν υπάρχουν βάσιμοι λόγοι, οι πληροφορίες πρέπει να διαγράφονται. Η φυλή, η εθνότητα και η θρησκεία δεν συνιστούν βάσιμους λόγους για συμπερίληψη απουσία άλλων ουσιαστικών γεγονότων. Επανόρθωση: δεδομένων των πιθανών συνεπειών για τα άτομα, η επανόρθωση πρέπει να είναι αποτελεσματική και προσβάσιμη. 6. Συζήτηση και συστάσεις Η εισηγήτρια ελπίζει ότι αυτές οι σκέψεις θα ωθήσουν σε διάλογο σχετικά με τον βαθμό στον οποίο ο χαρακτηρισμός είναι ή θα πρέπει να είναι θεμιτός και νόμιμος και θα υποβάλει συστάσεις βάσει συζητήσεων στην Επιτροπή Πολιτικών Ελευθεριών, Δικαιοσύνης και Εσωτερικών Υποθέσεων και συνεισφορών των ενδιαφερομένων μερών. 1 Τρίτη γνωμοδότηση του Ευρωπαίου Επόπτη Προστασίας Δεδομένων σχετικά με πρόταση απόφασης-πλαισίου του Συμβουλίου σχετικά με την προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα που υποβάλλονται σε επεξεργασία στο πλαίσιο της αστυνομικής και δικαστικής συνεργασίας σε ποινικές υποθέσεις, 27.08.2007. 2 Συνεισφορά του Peter Hustinx, Ευρωπαίου Επόπτη Προστασίας Δεδομένων, στη στρογγυλή τράπεζα της LIBE: «Ελευθερία και ασφάλεια στην ολοκληρωμένη διαχείριση των συνόρων της ΕΕ», Βρυξέλλες, 30 Ιουνίου 2008. 3 Βλέπε επίσης Δίκτυο Ανεξάρτητων Εμπειρογνωμόνων της ΕΕ για τα θεμελιώδη δικαιώματα, CFR-CDF. Πρώτη έκθεση, Μάιος 2003. PE413.954v02-00 8/8 DT\745085.doc