Η ενανθρώπηση του Λόγου ως «προεπινοούμενον τέλος» κατά τον άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Τμήμα : Θεολογίας Κλάδος : Συστηματικής Θεολογίας Η ενανθρώπηση του Λόγου ως «προεπινοούμενον τέλος» κατά τον άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή Μεταπτυχιακή εργασία Σύμβουλος Καθηγητής : κ. Γεώργιος Μαρτζέλος Φοιτήτρια : Αλεξάνδρα Τοπάλοβιτς Αριθ. Μητρ. 1032 Θεσσαλονίκη 2007.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ: ΕΙΣΑΓΩΓΗ 3 Σελ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η δημιουργία του κόσμου και του ανθρώπου α. Η μεγάλη Βουλή του Θεού 4 β. Οι λόγοι των όντων και η κτίση 6 γ. Η αιτία της δημιουργίας του κόσμου 15 δ. Η σημασία της δημιουργίας από το μη ον 18 ε. Ο σκοπός της δημιουργίας 30 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Ελευθερία και πτώση του ανθρώπου 1. Η ελευθερία του ανθρώπου α. Ο χαρακτήρας της ελευθερίας του ανθρώπου 38 β. Η παράχρηση της ελευθερίας 43 γ. Ελευθερία και προορισμός του ανθρώπου 50 2. Το προπατορικό αμάρτημα και το πρόβλημα του θανάτου α. Το κακό δεν υπάρχει καθ εαυτό 58 β. Η δουλεία στην αμαρτία 63 γ. Θνητότητα και θάνατος των κτιστών όντων 76 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Ενανθρώπιση του Λόγου και θέωση του ανθρώπου α. Η ενσάρκωση του Λόγου ως προεπινοούμενον τέλος 90 β. Το τριαδολογικό πλαίσιο της σαρκώσεως του Λόγου 102 γ. Το ανθρωπολογικό πλαίσιο της σαρκώσεως του Λόγου 109 δ. Το είναι ~εν Χριστ~ο κοινωνία ως προεπινοούμενο τέλος 126 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ 131 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 134 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 135 2

Εισαγωγή Το οντολογικό περιεχόμενο της υπάρξεως της κτίσης, και ιδιαίτερα της υπάρξεως του ανθρώπου, βάσει των κειμένων του αγίου Μαξίμου του Ομολογητή, αποτελεί το θέμα της δικής μας μελέτης. Ο κεντρικός άξονας όλων των έργων του αγίου Μαξίμου έγκειται στα εξής θέματα: ο λόγος της ανθρώπινης υπάρξεως και το προ των αιώνων αποκεκρυμμένο μυστήριο του σκοπού της δημιουργίας, και μετά, πώς πραγματοποιείται αυτός ο προαιώνιος σκοπός της υπάρξεώς μας μέσα στην ιστορική εξέλιξη των πραγμάτων. Για να μπορέσουμε να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα, πρέπει να παρακολουθήσουμε την ιστορική πορεία των πραγμάτων, και σε αυτήν τη συνάφεια επεξεργαζόμαστε τα θέματα της χριστιανικής ανθρωπολογίας και χριστολογίας. Για τους λόγους αυτούς χωρίσαμε θεματικά την εργασία μας σε τρία κεφάλαια. Τα δύο πρώτα κεφάλαια έχουν ως θέμα την ιστορική εξέλιξη του ανθρώπινου γένους: τη δημιουργία του ανθρώπου, τη θέση του στην κτιστή φύση, την αξιοπρέπειά του ως θεοειδές ον, το χαρακτήρα και τη χρησιμοποίηση της ελευθερίας του, μέχρι και την αμαρτία και το θάνατό του. Αυτή η τραγική εξέλιξη της ιστορίας αποζητούσε αναγκαστικά τη διόρθωσή της, την οποία επετέλεσε ο δεύτερος Αδάμ, ο ενσαρκωμένος Υιός και Λόγος του Θεού. Επομένως, στο τρίτο κεφάλαιο της μελέτης αυτής γίνεται λόγος περί της ιστορίας της οικονομίας της σωτηρίας, που περιλαμβάνει όχι μόνο τη διόρθωση του σφάλματος του πρώτου Αδάμ, αλλά και την πραγματοποίηση της θέωσής μας, που επιτυγχάνεται με την ένωση των όλων στο Χριστό και παριστάνει τον σκοπό της ύπαρξεώς μας. 3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η δημιουργία του κόσμου και του ανθρώπου α. Η μεγάλη Βουλή του Θεού Πριν ασχοληθούμε με τις ιδιότητες των δημιουργημάτων και την ιστορία της σωτηρίας, θα αναπτύξουμε κατά τον άγιο Μάξιμο θέματα σχετικά με τον προαιώνιο στοχασμό και την πρόνοια του Θεού για την δημιουργία, ήτοι τη Μεγάλη Βουλή του Θεού. Αρχίζουμε την εργασία μας με το θέμα αυτό, επειδή η Μεγάλη Βουλή του Θεού αποτελεί την προαπαρχή της δημιουργίας μας, το σχέδιο σύμφωνα με το οποίο ήθελε ο Θεός να μας δημιουργήσει, και επομένως, εκείνο που μας έδωσε τη δυνατότητα της ύπαρξεώς μας. Ο Θεός δεν μας δημιούργησε χωρίς λόγο και σκοπό. Πριν αρχίσουμε να υπάρχουμε, υπήρχε προαιώνια ο σκοπός της ύπαρξής μας στη θέληση του Θεού, βάση του οποίου και μας έπλασε στο χρόνο. Αυτός ο σκοπός που μας δίνει τη μεγαλύτερη, θεϊκή αξιοπρέπεια είναι να γίνουμε ένα με τον Θεό και να θεοποιηθούμε. 1 Η ένωση της κτίσεως με τον άκτιστον Θεό πραγματοποιείται στο μυστήριο του Χριστού. Άρα, το μυστήριο του Χριστού υπάρχει κρυμμένο πριν από τους αιώνες στον Θεό. 2 Ο άγιος Μάξιμος λέει ότι ο Χριστός εκπληρώνει εκείνο που μας 1 Βλ. PG 91, 25A. 2 "Και γ`ὰρ π~ασι κατ`άδηλ`όν[ εστιν, ]ως τὸ [εν Χριστ~ω γενόμενον [επ`ι τέλει το~υ αι~ωνος μυστήριον [αναμφιβόλως το~υ `εν [αρχ~η το~υ αι~ωνος [εν τ~ω προπάτορι παρεθέντος απόδειξις κα`ι [αποπλήρωσίς [εστιν", Μαξίμου του Ομολογητού, PG 91, 1097D, βλ. Εφ. 1, 10-11, βλ. και Епископ Атанасије (Јевтић), Христос Алфа и Омега, иѕд. Братство Св. Симеона Мироточивог, Врњци Требиње 2004, σ. 13, και "То је Благовест Свете и Човекољубиве Тројице, Предвечног Великог Савета Благовољења и Љубави Божије...то јест Живоначалне Тројице као Архетипа Сабора=Цркве=Вечне заједнице. Јер се, по богонадахнутим речима Светог и Великог Фотија, "Јединство Свете Тројице сацрквило (εκκλησιάσασα) јединственом одлуком воље Своје" у Своме Предвечном Великом Савету (Ис.9,6) и тако је Тројица створила сав свет и род људски, наменивши га да постане у Христу Тело=Црква=Сабор све деце Божије и свеколике творевине Свете Тројице", ίδιο, σ. 16. 4

ετοίμασε ο Θεός 3 "Το~υτό [εστι τὸ μέγα κα`ι [απόκρυφον μυστήριον. Το~υτό [εστιν ]ο τ~ης [αρχ~ης τ~ων [{οντων προεπινοούμενος θε~ιος σκοπός, {ον ]ορίζοντες ε~ιναί φαμεν, "προεπινοούμενον τέλος, ο~υ ενεκα μ`εν πάντα, α[υτ`ο δ`ε ο[υδεν`ος ενεκα". Πρ`ος το~υτο τὸ τέλος [αφορ~ων, τ`ας τ~ων }οντων ]ο Θε`ος παρήγαγεν ο[υσίας". 4 Αυτό το μυστήριο του Χριστού, η ένωση του κτιστού με το άκτιστο, επιτελείται στην ενσάρκωση του Υιού του Θεού, ο οποίος έλαβε την ανθρώπινη φύση και την ένωσε με τη θεϊκή του φύση στο πρόσωπό του. Έτσι, ο ενσαρκωμένος Λόγος του Θεού μας φανερώνει το προαιώνιο μυστήριο της Μεγάλης Βουλής του Θεού 5, "το σεσιγημένον κα`ι {αγνωστον τ~ης ο[ικονομίας μυστήριον" 6 και για αυτό "κα`ι μεγάλης βουλ~ης {αγγελος λέγεται", επειδή "[αποκαλύπτει ον {εγνω Πατέρα", 7 όπως λέει ο άγιος Μάξιμος. Η ένωση ολόκληρης της κτίσεως με τον Θεό, λοιπόν, στο θεανδρικό πρόσωπο του ενσαρκωμένου Λόγου του Θεού ως σκοπός της ύπαρξής μας ήταν προορισμένη πριν από τη δημιουργία του κόσμου στην προαιώνια βουλή του Θεού 8. Για το λόγο αυτό και μας έφερε ο Θεός στην ύπαρξη, για να πραγματοποιηθεί στον κατάλληλο χρόνο το σχέδιό του για την κτίση. Ο Λόγος του Θεού είναι αρχή και τέλος του σύμπαντος, "[εξ ο~υ κα`ι δι[ ο~υ κα`ι ον τ`α πάντα". 9 Με το πρόβλημα περί απροϋπόθετης και εμπροϋπόθετης ενσάρκωσης του Λόγου θα ασχοληθούμε στο τρίτο κεφάλαιο, στην παράγραφο 'Η ενσάρκωση του Λόγου ως "προεπινοούμενον τέλος"'. Αυτό το πρόβλημα αφορά την εξής απορία: εάν ο Θεός ως μυστήριο της οικονομίας προόρισε την ενσάρκωση του Θεού Λόγου στη Μεγάλη 3 Βλ. PG 91, 1309CD. 4 PG 90, 621A. 5 "Το~~~~~~~~~~~υτο [εστι τ`ο πάντας περιγράφον τοὺς α[ι~ωνας καὶ τ`ην ]υπεράπειρον κα`ι [απειράκις [απείρως προϋπάρχουσαν τ~ων α[ιώνων μεγάλην το~υ Θεο~υ βουλ`ην [εκφα~ινον μυστήριον, ~ης γέγονεν {αγγελος α[υτὸς ]ο κατ[ ο[υσίαν το~υ Θεο~υ Λόγος γενόμενος {ανθρωπος, κα`ι α[υτόν, ε[ι θέμις ε[ιπε~ιν, τὸν [ενδότατον πυθμένα τ~ης πατρικ~ης [αγαθότητος φανερὸν καταστήσας κα`ι τ`ο τέλος [εν α[υτ~ω δείξας, δι[ ο τ`ην πρ`ος τὸ ε~ιναι σαφ~ως [αρχ`ην {ελαβον τὰ πεποιημένα", PG 90, 621 AB, βλ. και PG 91, 1097AB. 6 PG 90, 1136A. 7 Ίδιο. 8 "καθ`ως προωρίσθημεν πρὸ τ~ων α[ιώνων [εν ]αυτ~ω ε~ιναι ]ως μέλη το~υ σώματος α[υτο~υ", PG 91, 1097B. 9 PG 91, 1377A. 5

Βουλή του πριν τους αιώνες, αφού γνώριζε εκ των προτέρων την πτώση του ανθρώπου και έπρεπε να ενσαρκωθεί ο Λόγος για να τον απελευθερώσει από το θάνατο ή αν η ενσάρκωση του Λόγου ως μοναδικός τρόπος ένωσης του κτιστού και του άκτιστου και της πραγματοποίησης του σκοπού της ύπαρξής μας ήταν προορισμένη από το Θεό, ανεξάρτητα από την πτώση του ανθρώπου. Πάντως, ο Θεός προαιώνια καθόρισε τον τρόπο της ύπαρξης και της θέωσής μας μέσω του Λόγου του, μέσω του οποίου και μας έπλασε. Το πώς όμως σχεδίασε ο Θεός να μας πλάσει και τί είδους να μαστε, το πώς και το από πότε μας γνωρίζει, θα μιλήσουμε στην επόμενη παράγραφο, περί των λόγων των όντων. β. Οι λόγοι των όντων και η κτίση. Το θέμα περί των λόγων των όντων είναι χαρακτηριστικό για τον άγιο Μάξιμο, και διαπερνά όλα τα έργα του. Πρόκειται για μία διδασκαλία που κληρονόμησε από τον άγιο Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη, αλλά την ανέπτυξε ακόμη περισσότερο. Ακριβώς αυτοί οι λόγοι των όντων μας αποκαλύπτουν την αιτία και το σκοπό της δημιουργίας μας. 10 Αντίθετα από τον πλατωνισμό και το νεοπλατωνισμό, οι λόγοι αυτοί για τον άγιο Μάξιμο δεν είναι ανεξάρτητες και αυθύπαρκτες ουσίες 11 ούτε 10 Βλ. PG 90, 296A, και "Логос бића бивствујућег јесте сам разлог бића тог истог бивствујућег", Петар Јевремовић, Прокло и Свети Максим Исповедник, у: ΑΡΧΗ ΚΑΙ ΤΕΛΟΣ, Аспекти философске и теолошке мисли Максима Исповједника, Луча XXI-XXII (2004-2005), Никшић 2006, σ. 354. 11 Βλ. "Οι προϋπάρχοντες λόγοι...", Παναγιώτη Κ. Χρήστου, Το μυστήριο του Θεού, εκδ. ΟΙΚΟΣ ΚΥΡΟΜΑΝΟΣ, Θεσσαλονίκη 1991, σ.74. Αυτό ήταν το λάθος στην κοσμολογία του Ωριγένη, επειδή ήξερε ότι ο Θεός ως παντοδύναμος έπρεπε να γνωρίσει τα όντα από πάντα, αλλά δεν ήξερε για τους άκτιστους λόγους των όντων, και να λύσει αυτό το πρόβλημα απόδωε την αιωνιότητα στην κτίση. 6

προέρχονται από την ουσία του Θεού, αλλά είναι αΐδια θεία βουλήματα περί της ύπαρξης και του προορισμού των όντων. Ο Φίλων και ο νεοπλατωνισμός προχωρούν ένα βήμα μπροστά σε σύγκριση με τον πλατωνισμό. Έτσι, ο Φίλων μεταφέρει αυτές τις πλατωνικές αυθύπαρκτες ουσίες - τις ιδέες του Πλάτωνα οι οποίες συνυπάρχουν με τον Θεό - μέσα στο νου του Θεού. Με αυτό τον τρόπο εξασφαλίζει την ελευθερία του Θεού από τις αυθύπαρκτες, ανεξάρτητες από τον Θεό ιδέες του Πλάτωνα, κατά τις οποίες ο Θεός είναι υποχρεωμένος να δημιουργεί. 12 Αν και "απελευθέρωσε" όμως τον Θεό από την εξάρτηση των συνυπαρχόντων του όντων, ωστόσο ο Φίλων δεν κατορθώνει να απελευθερωθεί από την αναγκαιότητα δημιουργίας για τον Θεό, και επαναλαμβάνει το πλατωνικό σφάλμα, το οποίο θα κληρονομήσει και ο Ωριγένης, ότι η δημιουργία δηλαδή είναι αναγκαία για τον Θεό. Μόνο που αυτήν την φορά ο Θεός δε δημιουργεί βάσει των ιδεών που βρίσκονται έξω απ αυτόν, αλλά οι λόγοι των όντων του Φίλωνα, βάσει των οποίων ο Θεός πάλι αναγκαία δημιουργεί, τώρα βρίσκονται στην ουσία του. Επομένως, ο Θεός θα ήταν αδιανόητος χωρίς τον κόσμο μέσα του, αφού κατ ανάγκη σκέφτεται πάντα τη δημιουργία και δεν μπορεί να υπάρχει αλλιώς. Συνεπώς, κατά την διδασκαλία του Ωριγένη και του Φίλωνα είναι αδύνατο να μιλήσουμε για τον Θεό χωρίς να μιλήσουμε ταυτόχρονα και για τον κόσμο. Για τον άγιο Μάξιμο, όμως, μόνο ο Θεός υπάρχει αιώνια, και τίποτα δεν συνυπάρχει με αυτόν. 13 Οι λόγοι βρίσκονται μέσα στον Θεό και για αυτό είναι άκτιστοι. 14 Σωστή είναι η διαπίστωση του π. 12 Βλ. Ιωάννης Ζηζιούλας, Μαθήματα χριστιανικής δογματικής, μέρος δεύτερο, εκδ. Υπηρεσία Δημοσιευμάτων, χ.τ. και χ. ε., σ. 5. και 7. 13 Βλ. PG 90, 1026AB, και PG 90, 1049A, και PG 90, 1085AB. 14 Βλ. Παναγιώτη Χρήστου, Το μυστήριο του ανθρώπου,, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 20. Ο Ζηζιούλας τονίζει την διάκριση των λόγων των όντων, οι οποίοι είναι η θέληση του Θεού, από τους λογισμούς του Θεού, και με διάκριση αυτή οι λόγοι καθιστούν την κτίση συνέπεια της θέλησης του Θεού, δηλαδή της ελευθερίας του, και όχι τους λογισμούς, σκέψεις, οπότε ο κόσμος θα ήταν αναγκαίος του Θεού: "Свети Максим учи о појму логоса бића, али те логосе поистовећује са жељама Божијим, а не са Његовим мислима. Поистовећени са вољом, а не са мислима Божијим, логоси чине да свет буде последица воље Божије, а не мисли Божијих. А пошто је свет последица воље, а не мисли, он је 7

Λουδοβίκου ότι η έννοια του τρόπου ύπαρξης των όντων γενικά, δηλ. η έννοια του προσώπου στη θεολογία του αγίου Μαξίμου έχει καθοριστικές συνέπειες στην θεωρία του περί των λόγων των όντων, επειδή "η εκπλήρωση των λόγων των όντων, η σφαίρα της κατά φύσιν υποστάσεώς τους, είναι το πρόσωπο". 15 Με αυτήν την έννοια, ο Θεός μας ήξερε και πριν μας δημιουργήσει επί τη βάση των λόγων των όντων μας. 16 Μπορούμε να πούμε ότι προϋπάρχουμε στο θέλημα του Θεού πριν από τους αιώνες, επειδή εκείνος ήθελε να μας δημιουργήσει από πάντα, αλλά μας δημιούργησε την κατάλληλη ώρα. 17 Εάν δεν είχε τους λόγους των όντων μέσα του, ως αΐδια θέλησή του για εμας, πώς θα μας ήξερε και πριν τη γένεσή μας; Πώς θα μας δημιουργούσε, αν δεν ήξερε τι να δημιουργήσει; Στην περίπτωση αυτή δεν θα μας ήξερε από πάντα, επειδή δεν θα υπήρχαμε από πάντα στη θέλησή του, πράγμα που είναι παράλογο και αδύνατο. Επομένως, η γένεσή μας δεν είναι ταυτόχρονη με τους λόγους των όντων μας, οι οποίοι ως αΐδια θέληση του Θεού περί των δημιουργημάτων του υπάρχουν αΐδια όπως αΐδια υπάρχει και ο Θεός. Αντίθετα, τα κτιστά όντα λαμβάνουν την αρχή της υπάρξεώς τους την κατάλληλη ώρα, που ο Θεός θέλησε να τα πλάσει. Αυτό βεβαιώνει ο άγιος Μάξιμος στην εξήγησή του της Β απορίας στα έργα του αγίου Γρηγορίου Θεολόγου προς τον Ιωάννη αρχιεπίσκοπο Κυζίκου, όπου λέει: "Παρ[ ~ω βεβαίως πάντων ο]ι λόγοι πεπήγασι καθ[ ο υς κα`ι γινώσκειν τ`α πάντα πρ`ιν γενέσεως α[υτ~ων λέγεται, ]ως [εν α[υτ~ω κα`ι παρ[ α[υτ~ω {οντων, α[υτ~η τ~η [αληθεία τ~ων πάντων. Κ{αν ε[ι α[υτ`α τ`α πάντα, τά τε {οντα κα`ι τ`α истовремено последица слободе, а не нужности", Јован Зизјулас, Догматске теме, изд. БЕСЕДА, Нови Сад, 2001, σ. 265. 15 Νικολάου Λουδοβίκου, Η ευχαριστιακή οντολογία (τα ευχαριστιακά θεμέλια του είναι ως εν κοινωνία γίγνεσθαι, στην εσχατολογική οντολογία του αγίου Μαξίμου του Ομολογητή), Έκδοσεις Δόμος, Αθήνα 1992, σ. 150. 16 Βλ. PG 90, 1317B, βλ και Νίκου Ι. Νικολαΐδη, Αναλεκτά (Περί του όντος Όντος και των όντων), τόμος Α, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 35, και Polycarp Sherwood, The earlier Ambigua of Saint Maximus the Confessor and his refutation of origenism, Studia Anselmiana (fasciculus XXXVI), Romae 1955, σ. 26. 17 Βλ. PG 90, 625A, βλ. και Π. Χρήστου, Το μυστ. του Θεού, σ. 73. 8

νου. 22 Σε σχέση με τον Θεό, οι λόγοι των όντων δεν είναι από την ουσία [εσόμενα, ο[υχ αμα το~ις ]εαυτ~ων λόγοις, {η τ~ω γνωσθ~ηναι ]υπ`ο Θεο~υ ε[ις τ`ο ε~ιναι παρήχθησαν, [αλλ[ εκαστα τ~ω [επιτηδείω καιρ~ω κατ`α τ`ην το~υ ημιουργο~υ σοφίαν πρεπόντως κατ`α το`υς ]εαυτ~ων λόγους δημιουργούμενα κα`ι καθ[ ]εαυτ`α ε~ιναι τ~η [ενεργεία λαμβάνη". 18 Ο Θεός είναι αιώνιος δημιουργός μόνο και μόνο επειδή οι λόγοι των όντων αποτελούν αιώνια θέληση του Θεού περί της κτίσεως. 19 Δεν δημιουργεί αιώνια, ούτε αιώνια φέρνει τα όντα από το μη ον στο ον, ούτε είναι αιωνίως δημιουργός με την έννοια ότι η αιωνιότητα των λόγων των όντων προέρχεται από το γεγονός ότι οι λόγοι αυτοί είναι από την ουσία του Θεού. 20 Είναι δυνατό να πούμε ότι και τα δημιουργήματα υπάρχουν αιώνια, ως δημιουργική θέληση του Θεού περί των κτιστών όντων "τ`α δ`ε δυνάμει μέν [εστιν, [ενεργεία δ`ε ο[υκ {ετι" 21. Γιατί, όμως, ο Θεός δημιουργεί την ώρα που δημιουργεί και όχι πριν ή μετά ο άγιος Μάξιμος λέει ότι δεν είναι δικό μας θέμα να το γνωρίζουμε, επειδή είναι ανεξερεύνητη η σοφία του Θεού και ακατανόητη για τον ανθρώπινο του Θεού οπότε οι λόγοι μας θα ήταν Θεός και θα συνυπήρχαν με αυτόν, αλλά βρίσκονται στη θέλησή του και εκφράζονται μέσω των προσώπων της Αγίας Τριάδος όχι όμως στη θέληση ως ιδιότητα της 18 PG 91, 1081A. 19 Βλ. το ίδιο, και Π. Χρήστου, ίδιο, σ. 75. 20 Την διαπίστωση του Ζηζιούλα ότι "όταν λέμε δηλ. ότι ο κόσμος δημιουργήθηκε εκ του μηδενός εννοούμε ότι δεν υπήρχε ούτε σαν σκέψη στον Θεό, σαν αιώνια σκέψη του Θεού. Δεν έχουμε λοιπόν μόνο απόρριψη της προϋπάρξεως της ύλης αλλά και απόρριψη της προϋπάρξεως των ιδέων και της σκέψεως του κόσμου μέσα στο μυαλό του Θεού" (Ιωάννης Ζηζιούλας, Μαθήματα χριστιανικής δογματικής, σ. 12), θεωρούμε ότι είναι απόρριψη της διδασκαλίας ότι οι λόγοι των όντων ως αιώνια πρόγνωση του Θεού περί της κτίσεως είναι από την ουσία του Θεού. Η αιωνιότητα των λόγων των όντων συνδέεται όχι με την ουσία του Θεού αλλά με τη θέλησή του, την παντοδυναμία του και την παντογνωσία του. Βλ. και Γεωργίου Δ. Μαρτζέλου, Ορθόδοξο δόγμα και θεολογικός προβληματισμός Β, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2000, σ. 65-66. 21 Ιδιο, βλ. και PG 4, 200B, και Παναγιώτου Κ. Χρήστου, Άνθρωπος άναρχος και ατελεύτητος από την ανθρωπολογίαν του Μαξίμου Ομολογητού, στο: "ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ" 12, Θεσσαλονίκη 1980, σ. 257-258. 22 "[Εξ [αϊδίου δημιουργὸς ]υπάρχων ]ο Θεός, }οτε βούλεται δημιουργε~ι Λ]ογω ]ομοουσίω κα`ι Πνεύματι δι[ {απειρον [αγαθότητα. Κα`ι μ`η ε{ιπης, ]Τίνι τ~ω λόγω ν~υν [εδημιούργησεν [αε`ι [αγαθὸς]υπάρχων; [ Επεί, κ[αγώ σοι λέγω, οτι ]η τ~ης [απείρου ο[υσίας [ανεξιχνίαστος σοφία τ~η [ανθρωπίνη ο[υχ ]υποπίπτει γνώσει.", PG 90, 1048C. 9

ουσίας του Θεού, 23 οπότε θα ήταν και αναγκαίοι για τον Θεό. 24 Όλοι οι λόγοι μας είναι συναθροισμένοι στον Λόγο του Θεού (για αυτό και λέγονται λόγοι από τον Λόγο), 25 μέσω του οποίου και μας έπλασε ο Θεός. Το πρόσωπο του Λόγου είναι πηγή του λόγου και κάθε κτιστού όντος. Σαν αΐδια θέληση του Θεού περί των κτιστών όντων, οι λόγοι των όντων δεν είναι μόνο η αγαθή θέληση του Θεού περί της δημιουργίας, αλλά και περί του σκοπού της δημιουργίας και ύπαρξης των δημιουργημάτων από πάντα. Έτσι, ο άγιος Μάξιμος φανερώνει ότι στον Θεό υπάρχει όχι μόνο ο λόγος του είναι, αλλά και του αεί είναι και του μακάριου είναι, ως σκοπός για τον οποίο μας έπλασε ο Θεός απ την αρχή. 26 Όπως σωστά λέει ο επ. Μάξιμος Βασιλίεβιτς, ο λόγος είναι τελικός σκοπός, αλλά την πραγματοποίηση αυτού του σκοπού ο Θεός την άφησε στην ελευθερία της ανθρώπινης υπόστασης. 27 Το κάθε ον που υπάρχει έλαβε την ύπαρξή του κατά τους αΐδιους λόγους των όντων. 28 Ο Θεός Πατήρ δημιουργεί βάσει των λόγων των όντων, οι οποίοι είναι κατά την αγαθή βούλησή του, δημιουργεί μέσω του Λόγου του και για τον Λόγο του, και για αυτό δημιουργεί λογοειδώς. Όπως παρατηρούμε στην κτίση όλα είναι εναρμονισμένα, τίποτα δεν 23 Οι λόγοι των όντων "πάντοτε αποδίδουν στην θέλησι του Θεού και όχι στην ουσία του", Π. Χρήστου, Το μυστ. του Θεού, σ. 73, βλ. και Αθανασίου Β. Βλέτση, Το προπατορικό αμάρτημα στη θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 71-74. 24 Καλή εξήγηση του Χρήστου: "Οι έννοιες υπόκεινται όχι μόνο στην δημιουργική, αλλά και την βουλητική ενέργεια του Θεού, και γι αυτό περιορίζονται μόνο στα υπαρκτά πράγματα δηλαδή μόνο των δημιουργουμένων πραγμάτων, αυτών που αναφάνηκαν ήδη κι αυτών που θ αναφανούν στο μέλλον, έχει ο Θεός έννοιες. Αλλοιώς οι έννοιες θ αποτελούσαν ανάγκη μέσα στον Θεό και θα καθίσταντο αχώριστες από την φύσι του.", ίδιο, σ. 75. 25 Και αντίθετο. Όλα τα ονόματα εμείς δίνουμε στον Θεό από την δική μας προοπτική. Ο άγιος Μάξιμος λέει ότι ο Λόγος του Θεού όνομάζεται Λόγος, επειδή η ονομασία αυτή δηλώνει ότι περιέχει μέσα του τις αιτίες των όντων, δηλαδή όλους τους λόγους των όντων, και μέσω αυτού έγιναν τα πάντα. βλ. PG 4, 353AB, και Αθανασίου Β. Βλέτση, ίδιο, σ. 75-77, και Χρήστου Γιανναρά, Το οντολογικόν περιεχόμενον της θεολογικής έννοιας του προσώπου, διδ. διατ., Αθήναι 1970, σ. 63, 26 Βλ. PG 91, 1084BC, και PG 90, 617D. 27 "Логос коначно назначење чије је остварење остављено слободи људске личности", еп. Максим Васиљевић, Сила у немоћи. "Начин постојања" и "закон природе": допринос Светога Максима Исповедника теми превазилажења стварности, στο: ΑΡΧΗ ΚΑΙ ΤΕΛΟΣ, Аспекти философске и теолошке мисли Максима Исповједника, Луча XXI-XXII (2004-2005), Никшић 2006, σ. 429. 28 Βλ. PG 91, 1133D. 10

υπάρχει χαοτικά 29 (τουλάχιστον δεν είναι πλασμένο χαοτικά, αν και έγινε χαοτικό λόγω της αμαρτίας). Ό, τι άρχισε να υπάρχει την κατάλληλη ώρα, είχε τον λόγο του, που προϋπήρχε μέσα στον Θεό. Αυτό σημαίνει ότι τίποτα δεν έγινε χωρίς τη θέληση του Θεού. 30 Ο άγιος Μάξιμος λέει ότι "Ο[υδεν γ`αρ τ`ο παράπαν {εστι τ~ων {οντων ο~υ μ`η παρ`α τ~ω Θε~ω πάντως ]ο λόγος προ]ενεστιν, ~ων δ`ε παρ`α τ~ω Θε~ω προϋπάρχουσιν {οντες τ~ης ο[υσίας ο]ι λόγοι, τούτων δηλαδ`η κατ`α πρόθεσιν θείαν [πάντως εστ`ιν ]η γένεσις". 31 Δεν μας δημιουργεί μόνο ο Θεός κατά τους λόγους των όντων, αλλά και συγκρατεί τα πάντα με τους λόγους τους, αφού δεν μας εγκατέλειψε όταν μας δημιούργησε, αλλά είναι πάντα παρών στην κτίση συγκρατώντας την με την παρουσία του. 32 Χωρισμένα από τους λόγους, τα όντα θα γινόταν μη όντα, θα επέστρεφαν στο μη ον. Πέρα, δηλαδή, από τη δημιουργία μας, οι λόγοι των όντων μας εξασφαλίζουν και την παραμονή στην ύπαρξη, και για αυτό τον λόγο καθίσταται αδύνατο να επιστρέψουμε από το ον στο μη ον. 33 Οι λόγοι κατά τους οποίους είμαστε πλασμένοι και οι οποίοι προσδιορίζουν τη σύσταση και τη φύση του κάθε όντος, 34 βρίσκονται στην ίδια τη φύση μας, και δεν είναι ανωτέρα αυτής. Οι λόγοι εξασφαλίζουν την ουσία των όντων, και ως προς αυτούς τα όντα 29 Ακόμα και "απρόσωπη πραγματικότητα, η οποία αφού έχει την τάξη και τη διάταξη του δημιουργού κατέχει μια λογικότητα ή μια λογική συγκρότηση της δομής της", Νίκου Ματσούκα, Κόσμος, άνθρωπος, κοινωνία κατά τον Μάξιμο Ομολογητή, εκδ. ΓΡΗΓΟΡΗ, Αθήνα 1980, σ. 85. 30... και ότι έγινε κατά την θέληση του Θεού είναι καλό επομένως, όλα έγιναν καλά. 31 Βλ. PG 91, 1329B. 32 Βλ. PG 90, 401A, και "And the world exists and stands precisely through this communion with the Divine Logos, through the Divine energies, through a kind of participation in the Divine perfections", Georges Florovsky, The Byzantine Fathers of the sixth to eighth century, σ. 208. Κατά το CPG τα σχόλια στο έργο Προς Θαλάσσιον, Περί διαφορών αποριών (PG 90, 224-785) πιθανόν προσαρτηθήκαν στο Χ-ΧΙ αιώνα "Scholia, quae in hoc opera inuenies, scripta uidentur s. X-XI.", CPG III, σ. 431. Το υποστηρίζει και ο Χρήστου στην εισαγωγή του ΕΠΕ, 14 Β, σ. 8. Αφού είναι στο πνεύμα όλου του κείμενου και δεν είναι σίγουρο αλλά πιθανόν ότι προσαρτηθήκαν μετά, τα χρησιμοποιούμε σε αυτή την εργασία. 33 "~Ων δ`ε κατὰ πρόθεσιν θείαν [εστ`ιν ]η γένεσις, τούτων ]η κατ[ ο[υσίαν υπαρξις μένει πρὸς τὸ μ`η {ον [απ`ο το~υ {οντος [αμεταχώρητος", PG 91, 1329B. 34 Βλ. Νίκου Ματσούκα, Κόσμος...σ. 84, και Αθηνά Φλωρδέλλη, Θεολογική γνωσιολογία στα "Κεφαλαία περί αγάπης" του αγίου Μαξίμου του Ομολογητού, μεταπτυχιακή εργασία, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 72. 11

διαφέρουν μεταξύ τους, 35 αλλά και ενώνονται όλα στον ένα Λόγο του Θεού, όπου όλοι οι λόγοι είναι συναθροισμένοι. 36 Μόνο που κανένας λόγος δεν είναι ανώτερος της φύσεως, δηλαδή τίποτα από τη θεϊκή φύση δεν υπάρχει στην κτιστή φύση, αλλά ούτε και εναντιώνεται σ αυτήν. "] Ως γ`αρ ο[υδε`ις [εν τ~η φύσει λόγος το~υ ]υπ`ερ φύσιν, ο\υτως ο[υδ`ε το~υ παρ`α φύσιν κα`ι στασιάζοντος". 37 Έτσι, ο άγιος Μάξιμος λέει ότι στο λόγο της φύσεως δεν υπάρχει τίποτα παράλογο (δεν είναι δυνατό ο λόγος να είναι παράλογος, όπως είναι αδύνατο το φως να είναι σκοτάδι) 38, αλλά είναι κατά τον Θεό, ο οποίος δημιούργησε την ίδια την φύση. 39 Τα έργα που βλέπουμε να γίνονται στη φύση μας και δεν είναι κατά φύσιν, γίνονται εξαιτίας της αμαρτίας. 40 Οι λόγοι της φύσεως αποτελούν την ουσία της φύσεως "τ~ης φύσεως ε~ιναι γεννήματα", 41 κατά τα λόγια του αγίου Μαξίμου. Γι αυτό, όπως ο λόγος της φύσεως είναι ακίνητος και αμετάβλητος, και η ουσία της φύσεως παραμένει αμετάβλητη, ανεξάρτητα από την αμαρτία. Εκείνο που αλλάζει είναι τρόπος ύπαρξής μας. 42 Επομένως, το κακό δεν υπάρχει εκφύσεως ούτε υπάρχει μέσα στη φύση, αλλά είναι παρά φύσιν, επειδή, όπως λέει ο αγ. Μάξιμος "] Ως γ`αρ ο[υδε`ις [εν τ~η φύσει λόγος το~υ ]υπ`ερ φύσιν, ο υτως ο[υδ`ε το~υ παρ`α φύσιν κα`ι 35 "Κα`ι ε[ι διάφορά [εστι τὰ πολλ`α, διαφόρους κα`ι το`υς ο~ις κατ ο[υσίαν ]υπάρχουσι λόγους νοητέον, ο~ις μὰλλον κα`ι δι ο\υς διαφέρουσι τ`α διαφέροντα ο[υ γ`αρ {αν διέφερον [αλλήλων τὰ διαφέροντα, μ`η τ~ων λόγων ο~ις γεγόνασιν [εχόντων διαφοράν.", PG 91, 1256D, βλ. και PG 91, 301AB. 36 "Сви логоси творевине проналазе јединство у Логосуʺ, Жан-Клод Ларше, Схватање божанских енергија и логоса код Светог Максима Исповедника и платоновска теорија идеја, στο: ΑΡΧΗ ΚΑΙ ΤΕΛΟΣ, Аспекти философске и теолошке мисли Максима Исповједника, Луча XXI-XXII (2004-2005), Никшић 2006, σ. 335. 37 PG 91, 236C. 38 Βλ. PG 90, 709AB. 39 ʺ ο[υδ`εν πέφυκεν [ενθεωρε~ισθαι παράλογον τ~ω λόγω τ~ης φύσεως, \ος καὶ νόμος [εστ`ι φυσικός τε καὶ θε~ιοςʺ, PG 91, 901D. 40 Βλ. PG 90, 1312C. 41 PG 4, 296D. 42 ʺистински λόγος наше природе је непромењив, потребно је њен τρόπος искварен слободном вољом још од Адамовог греха, изнова родити у Христуʺ, Протопрезвитер Јован Мајендорф, Слободна воља (γνώμη) по Св. Максиму Исповеднику, ʺБеседаʺ књ. 2. 1992, σ. 76, βλ. και Π. Χρήστου, Άνθρωπος άναρχος σ. 258, και ʺгрех (αμαρτία) није оштетио ʺлогосʺ (природе) него начин њеног постојања (сетимо се: пад постоји на нивоу не логоса закона него начина...), еп. Максим Васиљевић, Сила у немоћи, σ. 429. 12

στασιάζοντος". 43 Η φυσική θέλησή μας ως ιδιότητα της φύσεως βρίσκεται σε αρμονία με το λόγο της. Τότε, η αμαρτία αντιτίθεται προς το λόγο μας 44 και πηγάζει από τη γνωμική και όχι από τη φυσική θέληση. Ενώ όταν ενεργούμε σύμφωνα με τους λόγους, δηλαδή σύμφωνα με τη θέληση του Θεού, τότε οδηγούμαστε στην πριν από τους αιώνες προορισμένη για μας θέωση. Η δεκτικότητα του κάθε όντος για τελείωση είναι σύμφωνη με το λόγο της δημιουργίας του. 45 Δεν μπορούν άλογα ζώα ή άψυχα φυτά να είναι θεοειδή όντα, όπως είναι τα νοερά και τα νοητά όντα άγγελοι και άνθρωποι κατά τους λόγους της δημιουργίας τους, οι οποίοι καθόρισαν την ουσία τους, και συνεπώς τη δεκτικότητά τους για τη θέωση. Όλη η δημιουργία είναι η εικόνα του Θεού, επειδή όλα είναι πλασμένα κατά τους λόγους του και κατέχουν την λογικότητα της θείας βουλήσεως, 46 αλλά είναι επιδεκτικά της θεώσεως μόνο στο μέτρο της φύσεως τους. Όπως ο Θεός γνωρίζει όλα τα όντα ως την ίδια τη θέλησή του 47 κατά τους λόγους τους γι αυτό μας γνωρίζει και πριν τη δημιουργία μας, με τον ίδιο τρόπο μας γνωρίζει και θα αναγνωρίσει στη Βασιλεία των Ουρανών τα όντα τα οποία δρουν κατά τη θέλησή του. Συνεπώς, οι λόγοι μέσα μας μάς καθιστούν μετόχους του Θεού. 48 Ότι ο Θεός Πατήρ μας γνωρίζει ως την ίδια τη θέλησή του, σημαίνει ότι μας γνωρίζει ως τον Υιό του και μέσα στον Υιό του, στον οποίο και βρίσκονται όλοι οι λόγοι μας. Με πολή ακρίβεια ο Μίντιτς λέει: "εν τω Υιό δια του Αγίου Πνεύματος ο Θεός γνωρίζει τα πάντα ως Εαυτόν. Το πρότυπον του κόσμου είναι ο ίδιος ο Θεός, η Αγία Τριάς. Εν άλλαις λέξεσιν, 43 PG 91, 236C. 44 Βλ. όπου ο άγιος Μάξιμος λέει ότι η αμαρτία ʺμηδ`ε τ~ης φύσεως ~ην, [αλλ`α γνώμης, παρ`α τ`ον λόγον κα`ι τὸν νόμον κεκινημένης τ~ης φύσεως, [εκτροπ`η κα`ι [ολίσθημαʺ, PG 91, 192A. 45 Βλ. Δέσπω Αθ. Λιάλιου, Εκκλησία κόσμος άνθρωπος, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2000, σ. 51. 46 Βλ. Νίκου Ματσούκα, Κόσμος, σ. 302. 47 "ο Θεός γνωρίζει πάντα όσα εποίησε ως ίδια θελήματά Του", Ντόμπριβογιε Μίντιτς, Το μυστήριον της Εκκλησίας, διδ. διατρ. Αθήναι 1989, σ. 72. 48 "Τα όντα και τα αντικείμενα ", βλ. Παναγιώτη Κ. Χρήστου, Το μυστήριο του Θεού, σ. 91. 13

«προϋπάρχουσα γνώσις» του Θεού περί των όντων ουδέν άλλο είναι παρά η αιώνιος γνώσις του Υιού υπό του Θεού Πατρός. Ο Θεός Πατήρ γιγνώσκει τα πάντα ως τον Υιόν Αυτού και εν τω Υιώ Του". 49 Οι λόγοι των όντων περιέχουν την αλήθεια περί όλων των όντων, επειδή τα όντα έλαβαν την ύπαρξη κατά τους λόγους και η αιτία και ο σκοπός της ύπαρξής τους αποκαλύπτεται μέσω των λόγων τους, της φυσικής θεωρίας τους. 50 Μόνο στην ένωση με τον Λόγο, ο οποίος περιλαμβάνει όλους τους λόγους μέσα του, τα λογικά όντα μπορούν να γνωρίσουν αυτούς τους λόγους και τα όντα στην ουσία τους, 51 και να αναγνωριστούν από τον Θεό ως θέλησή του. Γνωρίζοντας τους λόγους των όντων αποκτούμε τη γνώση του θείου θελήματος για εμας. Ο Ματσούκας ορθά παρατηρεί: "η γνώση των λόγων, που έχουν τα όντα, οδηγεί στη γνώση του θείου θελήματος. Με άλλα λόγια το θείο θέλημα, ως λογική αιτία και συγκρότηση της κτιστής πραγματικότητας, βρίσκεται ενυλωμένο στο λόγο κάθε όντος. Έτσι οι λόγοι των όντων γίνονται πηγή γνώσεως του θείου θελήματος." 52 Ως προς τη διαμόρφωση της φύσεως μας, οι λόγοι των όντων είναι οντολογικά δεδομένα για εμας, αφού κανένα ον δε διάλεξε πώς θα γεννηθεί. Ως θέληση όμως του Θεού, όσον αφορά στο σκοπό της υπάρξεώς μας, οι λόγοι των όντων δεν είναι απλώς οντολογικά δεδομένα για εμας. Ως ελεύθερα όντα επιλέγουμε μόνοι μας, αν θα ζήσουμε κατά τους λόγους μας, προκειμένου να επιτύχουμε το σκοπό για τον οποίο είμαστε πλασμένοι, την αγαπητική σχέση μας με τον Θεό, ώστε να γίνουμε αληθινά πρόσωπα. 53 49 Ντόμπριβογιε Μίντιτς, Το μυστήριον της Εκκλησίας, σ. 74. 50 Βλ. PG 90, 1217D 1220A. 51 Βλ. PG 91, 681B. 52 Νίκου Ματσούκα, Κόσμος, σ. 83-84. 53 Βλ. "οι λόγοι των όντων έχουν ένα βαθύτατα δυναμικό περιεχόμενο ", Νικολάου Λουδοβίκου, Φιλοσοφικές «εκκλησιολογίες» στο φως της εκκλησιολογίας του αγίου Μαξίμου του Ομολογητή, στο: ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΙΔ Θεολογικού Συνέδριου με θέμα:η μήτηρ ημών Ορθόδοξος Εκκλησία, Νοέμβριος 1993, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 287. 14

γ. Η αιτία της δημιουργίας του κόσμου Αν και δεν είναι στα πλαίσια των δυνατοτήτων μας να μάθουμε γιατί μας έπλασε ο Θεός την ώρα που μας έπλασε και όχι πριν ή μετά, όμως την αιτία και το σκοπό για τον οποίο μας δημιούργησε, ο άγιος Μάξιμος υποστηρίζει ότι μπορούμε και πρέπει να διερευνούμε. 54 Ο Θεός ως άκτιστο ον δεν έχει καμία εξάρτηση, είναι απολύτως ελεύθερος. Ακόμη και η ίδια η ύπαρξή του είναι εξαιτίας της αγαθής βουλής του. Αυτό σημαίνει ότι ο Θεός υπάρχει, επειδή θέλει να υπάρχει, όχι όμως από κάποια άλλη αιτία. Εφόσον, λοιπόν, και η ίδια ύπαρξη του Θεού εξαρτάται μόνο από τη θέλησή του, συμπεραίνουμε ότι και όλα όσα κάνει ο Θεός, τα κάνει, επειδή θέλει να τα κάνει, και όχι αναγκαστικά. Το ότι τίποτα δεν συνυπάρχει αΐδια με τον Θεό 55 και επομένως τίποτα δεν τον περιορίζει, 56 σημαίνει ότι αυτός είναι αίτιος του κάθε πράγματος, το οποίο έλαβε την ύπαρξή του μετά από αυτόν. Δεδομένου δε, ότι όλα όσα κάνει ο Θεός τα κάνει επειδή τα θέλει, η αιτία της δημιουργίας μας πηγάζει επίσης από την απόλυτη ελευθερία του. 57 Ως απολύτως ελεύθερος, ο Θεός δεν έχει ανάγκη ούτε από τα κτιστά όντα, τα οποία έπλασε. Ο Θεός υπήρχε και πριν την ύπαρξη των όντων, και θα μπορούσε να υπάρχει χωρίς αυτά, όπως το τονίζει ο άγιος Μάξιμος. 58 Επομένως, την ύπαρξή μας χρωστούμε μόνο στην αγαθή 54 ʺ ι ἣν μὲν αἰτίαν ὁ Θεὸς ἐδημιούργησε ζήτει ἔστι γὰρ γνῶσις. Τὸ δὲ πῶς καὶ διὰ τί προσφάτως μὴ ζήτει οὐκ ἔστι γὰρ τῷ σῷ ὑποπίπτουσα νῷʺ, PG 90, 1048D. 55 Όπως το είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο. 56 Εάν κάτι συνυπήρχε αΐδια με τον Θεό, τότε θα μιλούσαμε για το πολυθεϊσμό, που είναι αδύνατο, αλλά δεν θα συζητήσουμε αυτό το θέμα σε αυτή την εργασία. 57 ʺτόν πάντα μόνῃ ῥοπῇ τοῦ θελήματος καί ποιήσαντα καί συνέχονταʺ, PG 91, 468A, βλ. και PG 4, 317A. 58 " Θεόν γάρ πάντως εἶναι, τῷ δεῖσθαι παντελῶς τοῦ παντός τῶν ὄντων πρός τό εἶναι, ὧν χωρίς καί ἦν καί ἔστι, καί ἀεί εἶναι δυνήσεται, μᾶλλον δέ ἔστιν ἀεί. Οὐ γάρ θέσειν ἔχει τά ὄντα ὁ καί πρίν εἶναι τά ὄντα ὑπάρχων.ʺ, PG 91, 1233B. 15

θέληση του Θεού. 59 Η θέληση του Θεού είναι η ίδια η σχέση του Θεού με την κτίση γενικά, το σημείο της συνάντησης του Θεού με τον κόσμο, κατά τα λόγια του πατέρα Γεωργίου Φλορόφσκυ. 60 Εάν θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι η δημιουργία ήταν αναγκαία για τον Θεό, τότε η δημιουργία θα ήταν οπωσδήποτε από την ουσία του Θεού, και θα ήταν ο ίδιος ο Θεός. Τότε δεν θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για τον Θεό ως δημιουργό, επειδή η δημιουργία απαιτεί την ουσιαστική διαφορά από τον ποιητή της. Ο άγιος Μάξιμος διασαφηνίζει "Ποιητής γάρ οὐκ ἄν εἴη Θεός, θελήσεως καί ἐνεργείας φυσικῆς ἐστερημένος, εἴπερ θελήσας, ἀλλ οὐκ ἀναγκασθείς ἐποίησε τόν οὐρανόν καί τήν γῆν". 61 Μόνο όταν κάνουμε λόγο για τη γέννηση και όχι για τη δημιουργία μιλάμε για την ίδια ουσία του γεννητού και του γονέα. Όταν, όμως, αναφερόμαστε στη δημιουργία, τότε οπωσδήποτε μιλούμε για τη διαφορετική ουσία και, συνεπώς, για το αποτέλεσμα της θελήσεως, και όχι για ταυτότητα της ουσίας. 62 Η ελευθερία είναι πάντα αδιαίρετα συνδεδεμένη με την αγάπη. Δεν υπάρχει, λοιπόν, αναγκαία αγάπη προκαλούμενη με την βία. Κανείς δεν μπορεί να πιέσει κάποιον να τον αγαπάει, εάν αυτός δεν το θέλει ελεύθερα. Έτσι, ο Θεός ως απολύτως ελεύθερος και ως Αγάπη η αγάπη είναι το ίδιο είναι του Θεού, όπως το επισημένει ο άγιος Μάξιμος, 63 ήθελε να μοιράσει το αγαθό της υπάρξεως και σε άλλους, πέρα από την αγαπητική κοινωνία της Αγίας Τριάδος. Καθώς η αγάπη έχει πάντα την 59 ʺη φύσις είναι ʺουσιωμένηʺ θέλησις του Θεού Πατρός, και αυτή δια του Υιού εν Αγίο Πνεύματιʺ, Ντόμπριβογιε Μίντιτς, το ίδιο, σ. 74. 60 "The world is creatural that is, it was created and came into being, it was created by the will of God. The will of God is God s very relationship to the world in general, the point of contact and meetingʺ, Georges Florovsky, The Byzantine Fathers, σ. 222. 61 PG 90, 116D. 62 Βλ. Νίκου Ι. Νικολαΐδη, Αναλεκτά, σ.16, και Νίκου Α. Ματσούκα, Ο Σατανάς, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 58, και Νίκου Ματσούκα, Κόσμος, σ. 48. 63 ʺ Ἐκ τῆς τοῦ Θεοῦ ὑπεραγαθότητός φησιν, ἥτις ἐστίν αὐτό τό εἶναι αὐτοῦ τοῦ Θεοῦ, ἡ ὕπαρξις τῶν ὄντων καί ἡ τούτων διαμονή.ʺ, PG 4, 321B. 16

δυνατότητα να αυξάνεται, κατά τα λόγια του άγιου Μαξίμου 64 ο Θεός ήθελε ο αγαθοεργός έρως του να μη μείνει άγονος και με την δημιουργία μας εκδήλωσε και εκδηλώνει αυτήν την κίνηση της αγάπης του. 65 Γι αυτό το λόγο από την ανυπαρξία φέρνει τα όντα στην ύπαρξη. Έτσι, λοιπόν, το κίνητρο, που οδήγησε την ελεύθερη βούληση του Θεού στο να μας χαρίσει την ύπαρξη, ήταν η αγάπη. 66 Κι αφού είμαστε πλασμένοι από την αγαθότητα του Θεού, σημαίνει ότι είμαστε πλασμένοι ως αγαθοί. Τίποτα απ όσα έπλασε ο αγαθός Θεός δεν πλάστηκε κακό, δηλαδή κανένα δημιούργημα δεν είναι κακό ως προς την ουσία του, αλλά μόνο καλό. 67 Ο Θεός μας δημιουργεί από την αγάπη του και την ελεύθερη βούλησή του, και λόγω αυτής της αγάπης μας δημιούργησε, δηλαδή λόγω της αγαπητικής κοινωνίας μαζί του και της αγαπητικής μεταξύ μας κοινωνίας. 68 Ο Θεός ως Αγάπη είναι και αρχή και τέλος της κτίσεως, η αλήθεια των κτιστών όντων, "ὅθεν ὡς ἀρχή πάντων, ἅτε αἴτιος, λέγεται, οὕτω καί μέσον, ὡς τήν εἰς τό συνεστάναι παράτασιν διδούς, καί τελευτή, ὡς, ἐν τῷ θελήματι αὐτοῦ περατουμένων τῶν ὄντων, ἐφ' ὄν καί ἐπέστραπται, καθό καί τελικόν αὐτόν φησιν, ὡς ἀρχήν ὄντα καί τέλος". 69 Το ότι μας δημιούργησε από την αγάπη, σημαίνει ότι έχει και μία προσωπική σχέση με την κτίση. 70 Πιο συγκεκριμένα, δεν μας άφησε ο 64 ʺὁ γάρ ἀγαθοεργός ἔρως ἐκίνησε τό Θεῖον εἰς πρόνοιαν, εἰς σύστασιν ἡμῶν, ἵνα καί πρακτικόν ἦ κονούμενον, καί μή μείνῃ ἄγονον ʺ, PG 4, 261B. Σε αυτή την έννοια αντιλαμβάνονται τα λόγια του αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου ότι η Μονάδα κινήθηκε, ξεπέρασε την Δυάδα και σταμάτησε στην Τριάδα. 65 "Τουτέστι τήν κτίσιν παρήγαγεν, ὥστε περί αὐτήν τά τῆς ἀγαπητῆς ἐπιδείκνυσθαι κινήσεως.", ίδιο. 66 ʺ δι ἀγαθότητα ὁ ἄνθρωπος γέγονε παρά τοῦ Θεοῦʺ PG 91, 1092B, βλ. και PG 91, 1304D-1305A. 67 ʺ πάντα μέν γάρ τά ὄντα δι' ἀγαθότητα Θεοῦ παρήχθη πρός ὕπαρξιν, καί εἰσίν ἀγαθάʺ, PG 4, 312B. 68 Βλ. PG 90, 317BC. 69 PG 4, 253B. 70 ʺΟ Θεός έχει σχέση προσωπική με τον κόσμοʺ, Ιωάννης Ζηζιούλας, Μαθήματα χριστιανικής δογματικής, σ. 2. και εξ. 17

Θεός μετά από την πλάση μας, αλλά είναι πάντα παρών στην κτίση "διά τῆς προνοίας, ὥσπερ τις νοητός ἥλιος τῆς πρός διαμονήν συνεχούσης τό πᾶν δυνάμεως" 71. Προνοεί γι' αυτήν, ενώ η προσωπική σχέση, που έχει με τα πλάσματά του, είναι αποτέλεσμα της έκστασης του θείου έρωτος, που καθιστά το πλάσμα πρόσωπο, όπως σωστά παρατηρεί ο Ματσούκας. 72 Με αυτό τον τρόπο ο Θεός δίδει και σε εμάς την υπόσταση, δηλαδή μας υποστασιάζει σε σχέση μαζί του, και έτσι μας κάνει θεοειδή όντα. 73 δ. Η σημασία της δημιουργίας από το μη ον Η διάκριση του κτιστού και του ακτίστου έχει τη βάση της στη δημιουργία από το μη ον. Ο άκτιστος Θεός ως αυθύπαρκτος δεν έχει κανέναν περιορισμό σε σχέση με το είναι του. Η κτίση, όμως, πλασμένη από το μη ον έχει την ύπαρξή της περιορισμένη σχετικά με το μη ον, από το οποίο τη δημιούργησε ο Θεός. Κατά τον άγιο Μάξιμο, ο όρος 'κτίση' χρησιμοποιείται ως υποστατικός όρος για όλα όσα παράγονται από το μη ον, 74 δηλαδή για ό,τι δεν έχει τη ζωή καθ εαυτήν. Συνεπώς, διαιρούμε οντολογικά όλη την πραγματικότητα σε δύο μέρη τον άκτιστο Θεό και τον κτιστό κόσμο. 71 PG 91, 1357A. Ότι μας έπλασε από την αγάπη του φαίνεται και από την πρόνοια του Θεού για την κτίση "Προνοεί κανείς μόνον για ό, τι ελεύθερα θέλει και μόνον τότε μεριμνά για την ολοκλήρωσή του στο κατά φύσιν. Ο οντολογικός χαρακτήρας της πρόνοιας και της κρίσεως καταδεικνύει το εθελούσιο της εξ ουκ όντων παραγωγής της κτίσεως, την απόλυτη δημιουργική ελευθερία του Θεού.", Νικολάου Λουδοβίκου, Η ευχαριστιακή οντολογία, σ. 142. 72 "Η έκσταση του θείου έρωτα, κατά τη θεολογία του Μαξίμου, είναι η ορμή του αγαθού που σπάζει το φράγμα του μηδενισμού και της ανυπαρξίας και κάνει το πλάσμα πρόσωπο.ʺ, Νίκου Ματσούκα, Κόσμος, σ. 131. 73 ʺἐξ ἧς κατά ἀπειρόδωρον χύσιν ἀγαθότητος τά ὄντα ἐκ τοῦ μή ὄντος παραγαγεῖν τε καί ὑποστήσασθαιʺ, PG 91, 1288D-1289A. 74 "Ἡ δέ κτίσις ἐστί, τῶν κατά παραγωγήν ἐξ οὐκ ὄντων ὑπόστασις.", PG 90, 625C, βλ. και PG 90, 1100CD. 18

Αυτό το μη ον, από το οποίο έπλασε ο Θεός την κτίση, δεν είναι κάτι που συνυπάρχει με τον Θεό. Υφίσταται ως στέρηση του είναι, ήτοι είναι ανυπαρξία, και το χρησιμοποιούμε ως τεχνικό όρο, "ἀνείδεον ἄν εἴη καί ἀνούσιον, λόγῳ μόνῳ θεωρητόν", 75 για να εκφράσουμε τη δημιουργία της κτίσεως ως κάτι καινούριο, και όχι από κάτι που προϋπήρχε. 76 Οτιδήποτε υπάρχει εκτός από τον Θεό είναι δημιουργία, και τίποτα δεν συνυπήρχε με τον Θεό πριν από την αρχή της υπάρξεως της δημιουργίας. 77 Εάν μπορούσε κάτι να συνυπάρχει με τον Θεό και να μην είναι ο ίδιος ο Θεός, θα έπρεπε οπωσδήποτε να είναι αΐδιο, για να συνυπάρχει πάντα με τον αΐδιο Θεό, δηλαδή να μην άρχιζε κάποτε να υπάρχει. Εάν όμως κάτι δεν άρχισε να υπάρχει, είναι οπωσδήποτε και άπειρο και ακίνητο, λέει ο άγιος Μάξιμος 78 και τότε οπωσδήποτε θα υπάρχουν δύο άπειρα και ακίνητα, ο Θεός και η κτίση (ή κάτι που προϋπήρχε της κτίσεως), πράγμα που είναι αδύνατο και παράλογο, επειδή η μονάδα πάντα προηγείται του πλήθους. " υάς γάρ οὔτε ἄπειρος, οὔτε ἄναρχος, οὔτε ἀκίνητος, οὔτε μή ἀρχή καθόλου τινός εἶναι δυνήσεται, καθ ἕνωσίν τε καί διαίρεσιν περιγραφομένη, καθ ἕνωσιν μέν ὡς ὕπαρξιν ἔχουσα τῶν μονάδων τήν σύνθεσιν, ὑφ ὧν ὡς μερῶν περιέχεται καί εἰς ἅς ὡς μέρη τέμνεσθαι δύναται". 79 Κάθε δυάδα, λοιπόν, μπορούμε να τη διαιρέσουμε, και συνεπώς δεν είναι άπειρη και 75 PG 4, 272AB. Βλ. Νίκου Α. Ματσούκα, Δογματική και συμβολική θεολογία Β, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 146. Επειδή το 'μη ων' δεν υπάρχει και είναι ένας τεχνικός όρος για την στέρηση του είναι, και επειδή η κτίση δεν είναι αναίτια αλλά έχει την αιτία της ύπαρξής της στον Θεό, δεν το λέμε 'μηδέν' αλλά το 'μη ον' ως απουσία του όντος., βλ. Νίκου Α. Ματσούκα, ίδιο, σ. 147. 76 "стварање "из ничега" управо означава акт који производи нешто изван Бога, стварање апсолутно новог сижеа, који није заснован ни на Божанској природи, ни на било каквој материји, нити на могућности било каквог бића изван Бога. Може се рећи да актом стварања "из ничега" Бог даје могућност појављивања нечег изван Њега самог, тј. да само "изван" и само "небиће" поставља поред своје пуноте.", Владимир Лоски, Оглед о мистичком богословљу источне Цркве, изд. Манастир Хиландар 2003, σ. 76, βλ. και Νίκου Ματσούκα, Κόσμος σ.47 και σ. 49, και Γεωργίου Δ. Μαρτζέλου, Ορθόδοξο δόγμα... Β, σ. 64, και Γεωργίου Δ. Μαρτζέλου, Ορθόδοξο δόγμα... Γ, σ. 72. 77 Βλ. Ιωάννης Ζηζιούλας, Μαθήματα χριστιανικής δογματικής σ. 8. 78 Βλ. PG 91, 1184B. 79 PG 91, 1184BC. 19

άναρχη, επειδή το άπειρο είναι αχώρητο κατά την ουσία του. Στη δυάδα, όμως, από πάντα συνυπάρχει κάτι διάφορο στην ουσία, δηλαδή είναι σύνθετη και περιγραφόμενη. 80 Επομένως, τίποτα δεν συνυπάρχει από πάντοτε με τον Θεό, αλλά όλα αρχίζουν να υπάρχουν μετά από αυτόν την κατάλληλη ώρα. Όπως είπαμε στην προηγούμενη παράγραφο, ο Θεός είναι απολύτως ανεξάρτητος, και το ίδιο το είναι του δεν είναι αναγκαίο για τον Θεό, αλλά υπάρχει επειδή θέλει να υπάρχει. Δηλαδή, ο ίδιος ο Θεός είναι ο χορηγός της υπάρξεώς του, και όχι κάποιος άλλος, όπως συμβαίνει με την κτίση. Ως άκτιστο ον, ο Θεός αΐδια υπάρχει, δεν έχει ούτε αρχή ούτε τέλος της υπάρξεώς του υφίσταται ως απεριόριστο ον. Η δημιουργία αρχίζει να υπάρχει τη στιγμή που ο Θεός, ο οποίος κατέχει τη ζωή καθ εαυτήν, της δίνει την ύπαρξη. 81 Η ύπαρξη της κτίσεως λοιπόν, δεν είναι οντολογικά απαραίτητη ο Θεός μπορούσε και να μην πλάσει τον κόσμο, όπως κάποτε, πριν από τη δημιουργία, υπήρχε ο ίδιος δίχως της κτίσεως. 82 Το ότι ο Θεός έπλασε την κτίση σημαίνει δύο πράγματα πρώτον, ότι η δημιουργία δεν υπάρχει αΐδια όπως ο Θεός, αλλά έχει αρχή της υπάρξεώς της, κάποτε δηλαδή άρχισε να υπάρχει και δεύτερον ότι έχει εξαρτημένη ύπαρξη από εκείνον, ο οποίος της δίνει το είναι της. Το ότι η κτίση κάποτε άρχισε να υπάρχει σημαίνει ότι κάποτε δεν υπήρχε "ἦν πάντως ποτέ ὅτε τι τῶν ὄντων οὐκ ἦν εἰ δέ οὐκ ἦν, πάντως γέγονεν, εἴπερ οὐκ ἦν". 83 Επομένως, ο Θεός δεν την έπλασε από καμία προϋπάρχουσα ύλη, αλλά την έπλασε από το απόλυτο μη ον, από το τίποτα. Το ότι η κτίση κάποτε δεν υπήρχε, δε σημαίνει ότι ο Θεός δεν την 80 Βλ. PG 91, 1184B-1185C. 81 "ὁ Θεός ἀρχή καί τέλος ἐστί τῶν ὄντων, καί λόγος, ᾧ τά πάντα συνέστηκεν", PG 90, 781A. 82 "In accordance with biblical theology, of which the Fathers cannot have been ignorant, the world is not ontologically necessary", John D. Zizioulas, Being as communion, St Vladimir s Seminary Press Crestwood, NY 10707, 1997, σ. 39. 83 PG 91, 1181B. 20

ήξερε πριν τη δημιουργήσει. 84 Η κτιστή φύση της κτίσεως, το ότι δηλαδή έχει αρχή της υπάρξεώς της, δεν επηρεάζει την παντοδυναμία του Θεού. Όπως είπαμε σε προηγούμενη παράγραφο, ο Θεός από πάντα έχει τους λόγους των δημιουργημάτων μέσα του και σύμφωνα με την αγαθή θέλησή του την κατάλληλη ώρα πλάθει τον κόσμο από το μη ον. 85 Ο άγιος Μάξιμος επεξεργάζεται τη σύνθεση του «είναι» των κτιστών όντων, ως τη συνέπεια της αρχής της υπάρξεώς τους. Έτσι, όταν λέμε ότι το άναρχο Θείο υπάρχει, δεν λέμε με ποιον τρόπο υπάρχει, δηλαδή δε λέμε το «πώς» υπάρχει, αλλά το «είναι» το λέμε για το Θείο γενικά και αόριστα και απόλυτα. 86 Όμως, για εκείνο που άρχισε να υπάρχει μπορούμε να περιγράψουμε το είναι του «Πᾶν γάρ ὅπερ καθ ὁτιοῦν τόν τοῦ πῶς ἐπιδέχεται λόγον, κἄν εἰ ἔστιν, ἀλλ οὐκ ἦν». 87 Τα κτιστά όντα, τα οποία υπάρχουν με κάποιο τρόπο εκτός από τον Θεό, του οποίου η ύπαρξη είναι πάνω από το ίδιο το είναι, έχουν σύνθετο το είναι τους, και προϋποθέτουν το «πού» και το «πότε» στο είναι τους, τονίζει ο άγιος Μάξιμος. 88 Όλα τα κτιστά όντα, λοιπόν, βρίσκονται μέσα στον τόπο και στο χρόνο στον τόπο, επειδή υπάρχουν (είναι δηλαδή μέσα στην περιοχή της φύσεως) και στο χρόνο, επειδή άρχισαν να υπάρχουν, και έχουν διάρκεια του «είναι» τους από τότε που άρχισαν να υπάρχουν. 89 Το ότι στην κτίση είναι δοσμένο το είναι της, δηλαδή δεν υπάρχει επειδή θέλει να υπάρχει αλλά «συναντά» το είναι της, σημαίνει ότι η ζωή δεν είναι στην εξουσία της, δεν την έχει καθ εαυτήν, αλλά της 84 Βλ. κεφάλαιο 'οι λόγοι των όντων'. 85 "Τούς γάρ λόγους τῶν γεγονότων ἔχων πρό τῶν αἰώνων ὑφεστῶτας βουλήσει ἀγαθῇ κατ αὐτούς τήν τε ὁρατήν καί ἀόρατον ἐκ τοῦ μή ὄντος ὑπεστήσατο κτίσιν". PG 91, 1080A. 86 Βλ. PG 91, 1180D. 87 PG 91, 1180D, βλ. και PG 91, 1181B. 88 Βλ. PG 91, 1180BCD-1181A. 89 "Πᾶν γάρ κινητόν τε καί γενητόν ὑπάρχει, καί διά τοῦτο πάντως καί ὑπό χρόνον ἐστί, κἄν εἰ μή τόν κινήσει μετρούμενον. Ἀρχήν γάρ ἔχει τοῦ εἶναι πᾶν γενητόν ὡς ἠργμένον τοῦ εἶναι, καί διάστημα, ἀφ οὗ τοῦ εἶναι ἤρξατο. Εἰ δέ καί ἔστι καί κινεῖται πᾶν γενητόν, καί ὑπό φύσιν πάντως ἐστί καί χρόνον, τήν μέν διά τό εἶναι, τόν δέ διά τό κινεῖσθαι", PG 91, 1397AB. 21

παραχωρήθηκε. 90 Ακολουθώντας τον άγιο Διονύσιο, ο άγιος Μάξιμος εκτός από το να σημαδέψει την ανυπαρξία με τον όρο 'μη ον', τον χρησιμοποιεί και για την ύλη και για τον Θεό. Την ύλη επωνομάζει 'μη ον', όχι επειδή δεν υπάρχει, αλλά επειδή δεν υπάρχει από μόνη της, δεν κατέχει την ζωή καθ εαυτήν. 91 Την ύλη επίσης την ονομάζει το 'μη ον' "κατά ἀντιπαράθεσιν τῆς θείας κατά οὐσίαν ὑπάρξεως". 92 Εξάλλου, αν ο Θεός κατά την ουσία του είναι το ον, όπως πράγματι και είναι, τότε η κτίση είναι το μη ον, όπως πράγματι και είναι κατά την ουσία της. Μόνο ο Θεός όντως υπάρχει, είναι ο μόνος αυθύπαρκτος και η πηγή της ζωής για όλη την κτίση. Όταν, όμως, για τον Θεό λέει ότι είναι το 'μη ον', το λέει για να τον αντιπαραθέσει με τα κτιστά όντα, επειδή δεν είναι κάποιο από τα όντα, αλλά είναι πάνω από όλα τα όντα. 93 Έτσι, εάν λέμε για τα κτιστά όντα ότι είναι όντα, ο Θεός ο οποίος είναι απολύτως διαφορετικός στην ουσία του από την κτίση δεν είναι το ον, αλλά το μη ον. Το γεγονός της έλλειψης της εξουσίας πάνω στη ζωή, αποκλείει τη δυνατότητα στην κτίση να μπορεί από μόνη της να ξαναγυρίσει στην ανυπαρξία, 94 καθώς και να κρατηθεί στην ύπαρξη με τις δικές της 90 " Ἀσθενεῖν δέ ταῦτα πρός τό μετέχειν τῆς ζωῆς ταύτης φησί, διά τό μή οἴκοθεν καί παρ' ἑαυτῶν ἔχειν τήν ζωήν, ἀλλ ἐπακτήν ἐκ Θεοῦ", PG 4, 337A. 91 "Λέγεται δέ μή ὄν ἡ ὕλη, οὐχ ὅτι παντελῶς οὐδέν ἐστιν, ἀλλ ' ὅτι μή ἐστι τό γάρ ὄντως ὄν ὁ Θεός, καί αὐτό τό ἀγαθόν ", PG 4, 272B. 92 PG 4, 277A. Ο Ματσούκας έχει δίκαιο όταν στη Β του Δογματική λέει ότι η θεολογία είναι σύμφωνη με το 'nihil ex nihilo fit' τίποτα δεν γίνεται από το τίποτα, επειδή ουσιαστικά ο Θεός είναι το μόνο ων και η κτίση το μη ων. Βλ. Νίκου Α. Ματσούκα, Δογματική και συμβολική θεολογία Β, σ. 145. και σ. 149. 93 Βλ. PG 4, 253D-256A, και PG4, 260D-261A, και "God and creatures can in no way be included in the same affirmation or negation. If we assert that God is, then creatures are not; if we affirm of creatures that they exist, then God does not exist", Polycarp Sherwood, St. Maximus the Confessor. The ascetic life, The four centuries on charity. Translated and annotated. Ancient Christian Writers No21, London 1955, σ. 30, βλ. και Νίκου Ι. Νικολαΐδη, Αναλεκτά,σ. 18. 94 Ο αυτοκτόνος αποτυχαίνει τον στόχο του θέλει την ανυπαρξία αλλά δεν μπορεί να την πραγματοποιήσει γιατί δεν εξουσιάζει πάνω στη ζωή. Επομένως, όταν αυτοκτονεί δεν ξαναγυρίζει στο μη ον όπως ήθελε, και θα αναστηθεί όπως όλοι οι άλλοι νεκροί στη Δευτέρα Παρουσία, ανεξάρτητα από την θέλησή του. Αλλά, η ζωή 'των κολασμένων', δηλαδή εκείνων, οι οποίοι απορρίπτουν την κοινωνία με τον Θεό και με όλη την κτίση, θα είναι πράγματι μηδενισμός για τους εαυτούς τους, παρ όλο που θα υπάρχουν θέλοντάς το ή όχι. Για αυτό ο π. Φλορόφσκυ έχει δίκαιο όταν λέει "The possibility of metaphysical suicide is open to Creation. But the power of self-annihilation is not given" (Georges Florovsky, Creation and Redemption, Nordland Publishing Company 1976, Belmont, σ. 49.), επειδή τα κτιστά όντα δεν έχουν εξουσία πάνω στο ον και στο μη ον, αλλά έχουν την δυνατότητα 22

δυνάμεις. Η κτίση κατά το είναι της είναι εντελώς εξαρτημένη από το ζωοδότη της. Ο άγιος Μάξιμος αναφέρει ότι ο Θεός χάρισε στα νοερά και λογικά όντα τέσσερα θεία ιδιώματα το είναι, το αεί είναι, την αγαθότητα και τη σοφία. Από αυτά τα δύο, το είναι και το αεί είναι, τα έδωσε στην ουσία και τα άλλα δύο, την αγαθότητα και τη σοφία, στη θέλησή μας. Επομένως, το είναι και το αεί είναι, τα οποία σχετίζονται με την ουσία μας, δεν υπόκεινται στην εξουσία μας, είναι δεδομένα στην κτίση ανεξάρτητα από τη θέλησή μας. Η αγαθότητα όμως και η σοφία εξαρτώνται από εμάς, επειδή είναι στη θέλησή μας να τα αποκτήσουμε ή όχι, προκειμένου να γίνουμε όμοιοι με τον Θεό. 95 Τα λογικά όντα, δηλαδή, αν και δεν μπορούν να αρνηθούν το είναι τους, μπορούν να ζήσουν την μηδενιστική κατάσταση, όταν απομακρύνονται από τον Θεό, δεν μπορούν να εξαφανιστούν κατά τη θέλησή τους, αλλά μπορούν να ζήσουν το μη είναι. 96 Λόγω της προέλευσής της από την ανυπαρξία, η κτίση ουσιαστικά έχει το μη ον μέσα της και βρίσκεται πάντα μπροστά σ αυτό, με τη δυνατότητα να πέσει κάθε στιγμή στο μη ον, από το οποίο προήλθε. Από τη φύση της, λοιπόν, η δημιουργία έχει τάση προς το μη ον. 97 Αυτή, όμως, η μετάπτωση δεν συμβαίνει αποκλειστικά χάρη στην κοινωνία της με το ζωοδότη Θεό, ο οποίος "ὡς παρήγαγε πάντα, οὕτω συντηρεῖ αὐτά". 98 Επομένως, για να ζήσει και να υπάρχει η δημιουργία, μεταφυσικής αυτοκτονίας, δηλαδή να μην θέλουν το ευ είναι, την αληθινή ζωή σε αγαπιτή σχέση με τον Θεό και όλη την κτίση, που είναι η 'αναζωογόνηση' του μη ων. Με αυτό το νόημα βλ. και Παναγιώτη Κ. Χρήστου, Το μυστήριο του ανθρώπου, σ. 22. 95 Βλ. PG 90, 1024BC, και Παναγιώτη Κ. Χρήστου, ίδιο, σ. 22 "Το είναι και το αεί είναι ". 96 " Πάντων μόνο τα λογικά όντα έχουν το σκληρό προνόμιο να βιώνουν με ποικίλους τρόπους τον κίνδυνο ενός εκμηδενιστικού αφανισμού ", Νίκου Ματσούκα, Κόσμος, σ.52. 97 Αλλά επίσης, από την άλλη πλευρά, ο άνθρωπος επειδή κτίστηκε κατά την εικόνα του Χριστού έχει τάση προς τον Θεό "како је из не бића природа створеног с једне стране тежи не бићу, али с друге је човек по лику Христовом и тежи Богу", Епископ Атанасије (Јевтић), ίδιο, σ. 21,βλ. και Νίκου Ι. Νικολαΐδη, ίδιο, σ.15, και Νίκου Ματσούκα, Κόσμος, σ.51. 98 PG 4, 368D, βλ. και PG 4, 336B, και PG 4, 404AB. Βλ. και Јован Зизјулас, Догматске теме, изд. БЕСЕДА, Нови Сад 2001, σ. 278, και Georges Florovsky, Creation, σ. 45, και Ιωάννης Ζηζιούλας, Μαθήματα, σ. 14-15, και Νίκου Ματσούκα, Κόσμος, σ. 106, και Георгије Флоровски, О смрти на крсту, у: Теолошки Погледи, 1990, 1-3, σ. 75, και Georges Florovsky, The concept of Creation in Saint Athanasius, Studia Patristica vol. VI, Akademie Verlag, Berlin 1962, σ.46, και σ. 52. Εάν και εξουσιάζει πάνω στο είναι, ο Θεός όμως δεν διστάζει, επειδή δεν έχει γνωμική βούληση όπως εμείς, 23

αναγκαστικά απαιτεί τη σχέση με τον Θεό. 99 Ο άγιος Μάξιμος αναφέρει ότι ακόμη και τα πράγματα, τα οποία είναι χωρίς ζωή, όπως είναι π.χ. οι πέτρες, μετέχουν της πρόνοιας του Θεού ως προς το απλό είναι τους. 100 Όταν μας δημιούργησε, λοιπόν, δεν μας εγκατάλειψε ο Θεός, αλλιώς θα ξαναπέφταμε στο μη ον, αλλά μας συντηρεί στην ύπαρξη. Μόνο το κακό δεν μετέχει του Θεού, και γι αυτό είναι ανύπαρκτο "Ὅτι πάντα τά ὄντα τῆς τοῦ Θεοῦ προνοίας μετέχει οὐδέ γάρ οὔτε ἐν τοῖς οὖσίν ἐστι τό μή μετέχον τοῦ Θεοῦ ὥστε ἀνυπόστατον τό κακόν, ἐπειδή μή μετέχει τοῦ Θεοῦ κατά στέρησιν ἕξεως φαινόμενον. Ἀλλ' οὐκ αὐτό, πρωτοτύπως ὄν ἐν οὐσίᾳ ʺ. 101 Στα πλαίσια του θέματος της δημιουργίας από το μη ον, ο άγιος Μάξιμος αφιέρωσε μεγάλη προσοχή στην εξήγηση της ακινησίας του Θεού και της κινήσεως των κτιστών όντων. Η ακινησία του Θεού έχει τη βάση της στην ακτιστότητά του, καθώς και η ασταμάτητη κίνηση των κτισμάτων έχει τη βάση της στη δημιουργία των κτισμάτων από το μη ον. Ο Θεός είναι απόλυτα ακίνητος στην ουσία του, επειδή είναι άπειρος και αόριστος. 102 Αυτή η απειρία του Θείου όντος υπάρχει σε σχέση με την χωρίς αιτία ύπαρξή του. Όπως κάτι που έχει αρχή και αιτία αλλά φυσική, και επομένως δεν πρόκειται να μετανιώσει για το ότι μας δημιούργησε και να μας εξαφανίσει και επιστρέψει στο μη ον. Για αυτό το θέμα βλ. Νίκου Α. Ματσούκα, Δογματική Β, σ. 175. 99 Σε αυτό το κεφάλαιο μιλάμε περί της τάσεως των κτιστών όντων προς το μη ον μόνο στα πλαίσια της δημιουργίας από το μη ον, δηλαδή μόνο για την δυνατότητα των κτιστών όντων να έχουν τάση προς το μη ον. Πως όμως πραγματοποιείται αυτή η τάση, θα μιλήσουμε στο κεφάλαιο 'περί της εσφαλμένης χρησιμοποιήσεως της ελευθερίας'. 100 "Ὅτι καί τά ἄζωα μετέχει τῆς προνοίας τοῦ Θεοῦ κατ' αὐτό τό εἶναι", PG 4, 53 B. Βλ. και Νίκου Α. Ματσούκα, Δογματική και συμβολική θεολογία Β, σ. 148, και σ. 150-151. 101 PG 4, 53 A. Το ότι κάτι μετέχει το χρησιμοποιούμε πάντα για την κτίση, η οποία μετέχει στις ενέργειες του Θεού για να συγκρατεί στην ύπαρξη. Ο Θεός όμως ποτέ δεν μετέχει στην κτίση, επειδή έχει την ζωή κατ εαυτό του, και ως άκτιστο ον είναι διαφορετικός στην ουσία από την κτίση, αλλά είναι μετεχόμενος, δηλαδή μετέχεται από την κτίση, και μάλιστα μόνο κατά τις ενέργειες και όχι ουσιαστικά. Βλ. "participation is used only for creatures in their relation with God, and never for God in his relation to creation", John D. Zizioulas, Being as Communion, σ. 94, και με τέτοια έννοια τον Georges Florovsky, The Byzantine Fathers..., σ 221, και Торстејн Толефсен, Да ли код Светог Максима Исповедника постоји појам причествовања?, στο: ΑΡΧΗ ΚΑΙ ΤΕΛΟΣ, Аспекти философске и теолошке мисли Максима Исповједника, Луча XXI-XXII (2004-2005), Никшић 2006, σ. 338. 102 Βλ. PG 91, 1260B. 24