Περίληψη : Ο ναός του Τσαρικλί στα Κόραμα της Καππαδοκίας, που εντάσσεται στην ομάδα των «εκκλησιών με κίονες» ( églises à colonnes ), παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, λόγω της υψηλής ποιότητας του γραπτού του διακόσμου, αλλά κυρίως λόγω της σύλληψης του εικονογραφικού του προγράμματος, όπου κεντρική θέση φαίνεται ότι κατέχει ο Τίμιος Σταυρός, στον οποίο ίσως ήταν αφιερωμένος ο ναός. Κατά την παράδοση, οι κτήτορες του Τσαρικλί φέρεται ότι δώρισαν τμήμα του Τιμίου Ξύλου στο ναό, καθιστώντας τον έτσι τόπο προσκυνήματος. Χρονολόγηση περίπου μέσα 11ου αιώνα Γεωγραφικός εντοπισμός Καππαδοκία, κοιλάδα Κοράμων, σημ. Göreme Vadisi, κεντρική Τουρκία 1. Διατήρηση Οι τοιχογραφίες του Τσαρικλί Κιλισέ (Çarıklı kilise, Κόραμα 22) στα Κόραμα της Καππαδοκίας σώζονται σε καλή κατάσταση, με εξαίρεση τα πρόσωπα των αγίων, που είτε φέρουν φθορές είτε έχουν καταστραφεί. 2. Εικονογραφικό πρόγραμμα, περιγραφή τοιχογραφιών Ο ναός απαρτίζει, μαζί με τους ναούς Ελμαλί Κιλισέ (Elmali kilise, Κόραμα 19) και Καρανλίκ Κιλισέ (Karanlik kilise, Κόραμα 23), μια ομάδα που παρουσιάζει ομοιότητες τόσο στην αρχιτεκτονική όσο και στον γραπτό της διάκοσμο και είναι γνωστή στη βιβλιογραφία με την επωνυμία églises à colonnes ή «εκκλησίες με κίονες». Στο ναό του Τσαρικλί Κιλισέ (Κόραμα 22) οι τοιχογραφίες καλύπτουν το Ιερό Βήμα και τον κυρίως ναό. 2.1. Ιερό Βήμα Στην κεντρική αψίδα του Ιερού Βήματος το πρόγραμμα διατάσσεται σε δύο ζώνες: στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας απαντά η Δέηση με τον Χριστό ένθρονο και εκατέρωθέν του, σε πολύ μικρότερη κλίμακα, τη Θεοτόκο στα αριστερά και τον Ιωάννη Πρόδρομο στα δεξιά και έξι ιεράρχες σε μετωπική στάση κάτω από γραπτή τοξοστοιχία στον ημικύλινδρο της αψίδας. Ο Ιωάννης Χρυσόστομος κατέχει κεντρική θέση πάνω από την Αγία Τράπεζα και πλαισιώνεται από τους αγίους Βασίλειο και Νικόλαο. Οι Γρηγόριος ο Θεολόγος και άγιος Βλάσιος συμπληρώνουν τη βόρεια πλευρά και ο άγιος Υπάτιος τη νότια. Στη δυτική όψη του τέμπλου σώζονται ίχνη της παράστασης του Ευαγγελισμού, με τον αρχάγγελο Γαβριήλ και τη Θεοτόκο. Στο τεταρτοσφαίριο της βόρειας αψίδας παριστάνεται η Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα σε προτομή, στο λεγόμενο τύπο της Ελεούσας, με στοιχεία από τον τύπο της Οδηγήτριας. Δύο μορφές αγίων σε προτομή και εντός μεταλλίων κοσμούσαν τη δυτική όψη των θωρακίων της αψίδας. Ίσως πρόκειται για την αγία Άννα, μητέρα της Θεοτόκου Μαρίας, στα αριστερά και τον άγιο Ιωακείμ στα δεξιά. 1 Tο τεταρτοσφαίριο της νότιας αψίδας κοσμεί η μεγάλης κλίμακας μορφή του αρχαγγέλου Μιχαήλ σε προτομή. Ο αρχάγγελος φορά αυτοκρατορικά ενδύματα (συγκεκριμένα λώρο πάνω από ερυθρό σκαραμάγκιο) και κρατά τη σφαίρα και το σκήπτρο. Τα θωράκια κοσμούνταν, όπως και στη βόρεια αψίδα, με προτομές αταύτιστων αγίων μέσα σε μετάλλια. 2.2. Κυρίως ναός Στον τρούλο δεσπόζει στο κέντρο η μορφή του Χριστού Παντοκράτορα σε προτομή και περιμετρικά, στο τύμπανο, μετάλλια με τις προτομές πέντε αρχαγγέλων (των Μιχαήλ, Ουριήλ, Μισραήλ, Ραφαήλ και Γαβριήλ) και του Χριστού Εμμανουήλ. Στα σφαιρικά τρίγωνα παριστάνονται οι τέσσερις Ευαγγελιστές. Στους ανατολικούς τρουλίσκους εικονίζονται τρεις αρχάγγελοι: ο Δημιουργήθηκε στις 14/9/2017 Σελίδα 1/8
Μιχαήλ στον τρουλίσκο του ανατολικού σκέλους, ο Γαβριήλ στο βόρειο τρουλίσκο και ο Ουριήλ στο νότιο. Στις καμάρες και τα τύμπανα των κεραιών του σταυρού απαντούν οι εξής σκηνές από το χριστολογικό κύκλο: Γέννηση (τύμπανο δυτικού σκέλους), Προσκύνηση των Μάγων (βόρειο τμήμα δυτικής καμάρας), Βάπτιση (βόρειο τύμπανο βορειοανατολικού διαμερίσματος), Μεταμόρφωση (νότιο τμήμα δυτικής καμάρας), Έγερση του Λαζάρου (βόρειο τόξο ανατολικού σκέλους), Βαϊοφόρος (δυτικό τμήμα βόρειας καμάρας), Προδοσία (ανατολικό τμήμα βόρειας καμάρας), Άνοδος στο Γολγοθά (νότιο τόξο ανατολικού σκέλους), Σταύρωση (τύμπανο βόρειου σκέλους), Ανάσταση (νότιο τύμπανο νοτιοανατολικού διαμερίσματος), Μυροφόρες (τύμπανο νότιας αψίδας), Ανάληψη (νότιο σκέλος). Ας σημειωθεί ότι η παράσταση του Μυστικού Δείπνου εικονίζεται στην τράπεζα του μοναστηριακού συγκροτήματος. 2 Μία μόνο σκηνή από την Παλαιά Διαθήκη, η Φιλοξενία του Αβραάμ, καταλαμβάνει το τύμπανο πάνω από τη βόρεια αψίδα. Στις υπόλοιπες επιφάνειες του ναού παριστάνονται οι ακόλουθοι άγιοι και αγίες: αταύτιστος έφιππος που κρατά με το αριστερό του χέρι σταυρό με την επιγραφή «Τίμιος Σταυρός» (ανατολικό άκρο νότιου τοίχου), η Θεοτόκος στον τύπο της Ελεούσας κάτω από γραπτή τοξοστοιχία και μεταξύ των αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ (νότιος τοίχος), οι Κωνσταντίνος και Ελένη (δυτικός τοίχος νότιου σκέλους), οι άγιοι Γεώργιος και Θεόδωρος (νότιος τοίχος δυτικού σκέλους), ο άγιος Προκόπιος (βόρειος τοίχος δυτικού σκέλους), οι αγίες Ευδοκία και Βαρβάρα (δυτικός τοίχος βόρειου σκέλους), η αγία Παρασκευή (βόρειος τοίχος) και οι άγιοι Ανάργυροι Κοσμάς και Δαμιανός (βόρειος τοίχος). 2.3. Παράσταση δωρητών Στο δυτικό τοίχο του ναού, κάτω από τη Γέννηση, σώζεται η παράσταση των δωρητών, η οποία καταλαμβάνει όλο το πλάτος του δυτικού τοίχου και βρίσκεται απέναντι από τη Δέηση της κεντρικής αψίδας. Η παράσταση συνίσταται σε τέσσερις μορφές. Τρεις δωρητές πλαισιώνουν μετωπική φωτοστεφανωμένη μορφή, ένας στα αριστερά του θεατή και δύο στα δεξιά. Και οι τρεις μορφές είναι ανδρικές και αποδίδονται σε ίση κλίμακα με την κεντρική μορφή και τους αγίους των τοίχων του ναού. Είναι στραμμένοι στα τρία τέταρτα προς το φωτοστεφανωμένο άνδρα, τείνουν τα χέρια τους προς αυτόν σε δέηση και έχουν το κεφάλι και τους ώμους χαμηλωμένους σε ένδειξη ικεσίας. Τα ονόματα των τριών δωρητών μάς είναι γνωστά από γραπτές δίστιχες επιγραφές σε μορφή δέησης, οι οποίες συνοδεύουν την προσωπογραφία τους. Δίπλα στο δωρητή που εικονίζεται στα αριστερά υπάρχει η επιγραφή: «Δέησις του δούλου / του Θ (εο)ύ Θεογνώστου». Ο Θεόγνωστος έχει μελανή κόμη και γένια, φορά μεγάλο λευκό κεφαλόδεσμο (τουρμπάνι) και μακρύ ερυθροκάστανο μανδύα πάνω από κιτρινωπό χιτώνα που φτάνει μέχρι τον αστράγαλο στο λαιμό του φέρει λευκό μανδήλιο. Στα δεξιά (ως προς το θεατή) της φωτοστεφανωμένης μορφής στέκονται οι υπόλοιπες δύο ανδρικές μορφές. Ο δωρητής που βρίσκεται δίπλα στον φωτοστεφανωμένο άνδρα έχει κοντή μελανή κόμη και ίσως κοντά γένια. Φορά μακρύ κυανό ένδυμα με ζώνη στη μέση και χρυσό τελείωμα στο λαιμό. Συνοδεύεται από παρόμοια επιγραφή: «Δέησις του δού/[λου] του Θ(εο)ύ Λέοντος». Από τη μορφή του τρίτου δωρητή σώζονται μόνο η κεφαλή και οι ώμοι του. Έχει κοντή σκούρα κόμη και γένια και φορά σκούρο καστανό ένδυμα και λευκό μανδήλιο στο λαιμό. Δίπλα του υπάρχει η επιγραφή: «Δέησις του δού/λου του Θ(εο)ύ Μιχαή[λ]». Η καταγωγή των τριών δωρητών, του Θεογνώστου, του Λέοντος και του Μιχαήλ, και η μεταξύ τους σχέση δε διευκρινίζονται από το κείμενο των επιγραφών. Το σπάνιο γεγονός της απεικόνισής τους σε περίπου ίση κλίμακα με τον φωτοστεφανωμένο άνδρα, σε συνδυασμό με την πλούσια ενδυμασία τους, μάς οδηγεί στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για εξέχουσες μορφές. Παρότι δεν κρατούν ομοίωμα του ναού, η παράσταση στην οποία εικονίζονται θα μπορούσε να χαρακτηριστεί κτητορική. Συνεπώς, οι Θεόγνωστος, Λέων και Μιχαήλ, που μας είναι γνωστοί μόνο με το βαπτιστικό τους όνομα, θα πρέπει να ήταν οι κτήτορες του ναού. Καθώς ο Θεόγνωστος εικονίζεται μόνος στα δεξιά της φωτοστεφανωμένης μορφής και του σταυρού και εμφανίζεται με τουρμπάνι και μακριά γενειάδα, αποτελεί πιθανώς τον πρεσβύτερο από τους τρεις και ίσως τον πατέρα του Λέοντος και του Μιχαήλ. 3 Έχει εκφραστεί η υπόθεση ότι οι δωρητές πιθανόν να ανήκαν στην οικογένεια των Μελισσηνών, καθώς είναι γνωστά δύο μέλη της οικογένειας με το όνομα Θεόγνωστος και Μιχαήλ, που η ύπαρξή τους μαρτυρείται γύρω στα μέσα του 11ου αιώνα ή και λίγο αργότερα. 4 Ας σημειωθεί ότι οι Μελισσηνοί ήταν κυρίως στρατιωτικοί αξιωματούχοι και ένθερμοι υποστηρικτές Δημιουργήθηκε στις 14/9/2017 Σελίδα 2/8
των Φωκάδων. Η κεντρική ανδρική μορφή παριστάνεται σε μετωπική στάση, φέρει φωτοστέφανο, έχει λευκή κόμη και λευκά γένια και κρατά μακρύ σταυρό με το δεξί χέρι, ο οποίος επιγράφεται ως «Τίμιος Σταυρός». Η ταύτιση της μορφής είναι προβληματική και έχουν διατυπωθεί οι απόψεις ότι πρόκειται για τον Χριστό 5 ή τον Σίμωνα τον Κυρηναίο, 6 όμως ο εικονογραφικός τύπος του άνδρα δεν μας επιτρέπει να δεχτούμε τις υποθέσεις αυτές. Αφενός ο εικονιζόμενος άνδρας δεν φέρει ένσταυρο φωτοστέφανο, δεν επιγράφεται ως IC XC και έχει λευκή κόμη και λευκά γένια, αφετέρου ο Σίμων ο Κυρηναίος εικονίζεται στην Άνοδο στο Γολγοθά με διαφορετικά χαρακτηριστικά. Επικρατέστερη θεωρείται η άποψη 7 ότι πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο με τον έφιππο του νότιου τοίχου, καθώς και σε αυτή την περίπτωση ο άνδρας φέρει φωτοστέφανο, έχει λευκή κόμη και κρατά σταυρό που επιγράφεται ως «ο Τίμιος Σταυρός». Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι μόνο ο σταυρός φέρει επιγραφή και όχι αυτός που τον κρατά. Το ότι η μορφή φέρει φωτοστέφανο δεν σημαίνει κατ ανάγκη ότι πρόκειται για άγιο θα μπορούσε να είναι ιστορικό πρόσωπο ευγενούς καταγωγής. Η Jolivet-Lévy υποθέτει ότι ίσως πρόκειται για κάποιον που έφερε στην Καππαδοκία, κατόπιν παραγγελίας των δωρητών, ένα σταυρό ή λείψανο του Τιμίου Ξύλου. Ας σημειωθεί ότι στις απεικονίσεις των δύο μορφών που κρατούν τον Τίμιο Σταυρό (στον δυτικό και τον νότιο τοίχο) σώζονται χαράγματα πιστών που αποτελούν στην πλειονότητά τους επικλήσεις στο σταυρό, στοιχείο που τεκμαίρει την ιδιαίτερη λατρεία στο σύμβολο του σταυρού και όχι στην αταύτιστη μορφή που τον κρατά, καθώς και το ότι ο ναός αποτελούσε τόπο προσκυνήματος. 3. Εικονογραφικές παρατηρήσεις Από εικονογραφική πλευρά, έμφαση δίνεται στην απεικόνιση του Τιμίου Σταυρού, που απαντά σε δύο παραστάσεις του ναού: στην παράσταση των δωρητών στον δυτικό τοίχο και στον έφιππο του νότιου τοίχου. Ο ναός φαίνεται ότι ήταν αφιερωμένος στον Τίμιο Σταυρό και εικάζεται ότι οι δωρητές Θεόγνωστος, Λέων και Μιχαήλ θα επιφόρτισαν κάποιον, ίσως τον φωτοστεφανωμένο άνδρα που παριστάνεται να κρατά τον Τίμιο Σταυρό, να φέρει στο ναό λείψανο του Τιμίου Ξύλου. Το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού αρχικά δίνει την εντύπωση ότι δεν έχει ενότητα, αλλά με μια προσεκτικότερη ανάγνωση μας οδηγεί ακριβώς στο αντίθετο συμπέρασμα. Ο έφιππος στον νότιο τοίχο δεν κατευθύνεται προς τα ανατολικά, όπως θα ήταν το αναμενόμενο, αλλά προς τα δυτικά, όπου εικονίζονται οι δωρητές εκατέρωθεν της φωτοστεφανωμένης μορφής με τον Τίμιο Σταυρό, που ταυτίζεται από τη Jolivet-Levy με τον έφιππο άνδρα. Μεταξύ των δύο αυτών παραστάσεων «παρεμβάλλεται» στον δυτικό τοίχο του νότιου σκέλους η παράσταση των Κωνσταντίνου και Ελένης που κρατούν το σταυρό. Στον νότιο τοίχο, ακριβώς πάνω από τον έφιππο, βρίσκεται η Ανάσταση, όπου ο Χριστός κρατά σταυρό που μοιάζει με αυτόν του εφίππου. Απέναντι από την Ανάσταση, στον βόρειο τοίχο, εικονίζεται η Βάπτιση. Αυτές οι δύο παραστάσεις που βρίσκονται στο ανατολικό τμήμα του ναού μπορούν να συνδεθούν με τη Δέηση της αψίδας και να ερμηνευτούν ως προσευχή για τη σωτηρία της ψυχής των δωρητών. Κάτω από τη Βάπτιση, οι άγιοι Ανάργυροι ίσως έχουν σκόπιμα τοποθετηθεί απέναντι από τον έφιππο με τον Τίμιο Σταυρό, ως εγγυητές της αποτροπαϊκής και ιαματικής δύναμης του σταυρού. Μεταξύ της Βάπτισης και της Ανάστασης υπάρχουν στο ανατολικό σκέλος δύο θέματα σχετικά με την Ανάσταση και το σταυρό: η Έγερση του Λαζάρου στα βόρεια και η Άνοδος στο Γολγοθά στα νότια. Στην Άνοδο στο Γολγοθά έμφαση δίνεται στον Σίμωνα τον Κυρηναίο και κυρίως στο σταυρό που φέρει, ο οποίος αποδίδεται σε μεγάλη κλίμακα. Η σπουδαιότητα της ένσταυρης θυσίας υπογραμμίζεται με τη σκηνή της Σταύρωσης, πάνω από την είσοδο. Γύρω της, στη βόρεια καμάρα, εικονίζονται οι παραστάσεις που προηγούνται της Σταύρωσης, η Βαϊοφόρος και η Προδοσία. Το υπόλοιπο εικονογραφικό πρόγραμμα δεν παρουσιάζει ιδιαιτερότητες. Η απεικόνιση της Δέησης στο τεταρτοσφαίριο της αψίδος, που εκφράζει την ελπίδα της σωτηρίας των πιστών, είναι συνήθης στους καππαδοκικούς ναούς του 11ου αιώνα, ενώ η τοποθέτηση της παράστασης του Ευαγγελισμού στην είσοδο της κεντρικής αψίδας είναι τυπική στο Βυζάντιο τουλάχιστον από τον 11ο αιώνα και το Τσαρικλί Κιλισέ αποτελεί ένα πρώιμο παράδειγμα. Όσον αφορά την απεικόνιση του αρχαγγέλου Μιχαήλ στη νότια αψίδα, οφείλεται πιθανώς στην ιδιαίτερη σημασία που του αποδιδόταν. 4. Τεχνοτροπικές παρατηρήσεις Οι τοιχογραφίες του Τσαρικλί Κιλισέ εντάσσονται σε τεχνοτροπικό ρεύμα γνωστό ως «αριστοκρατικό» ή «βαρύτιμο» (style Δημιουργήθηκε στις 14/9/2017 Σελίδα 3/8
precieux) και θεωρείται ότι έχουν φιλοτεχνηθεί από διαφορετικούς ζωγράφους του ίδιου εργαστηρίου. Χαρακτηριστικά της τεχνοτροπίας αυτής αποτελούν τα γραμμικά στοιχεία που αποδίδονται με κομψότητα και σχετική επιτήδευση, το λείο πλάσιμο των προσώπων, οι ήρεμες και γλυκές εκφράσεις, η κλασικιστική πτυχολογία. Συγγενικά παραδείγματα δεν απαντούν στη μνημειακή ζωγραφική, αλλά ορισμένες μορφές του Τσαρικλί Κιλισέ, οι πιο άρτιες τεχνικά, θα μπορούσαν να συγκριθούν με χειρόγραφα της Κωνσταντινούπολης, όπως το «Μηνολόγιο» του Βασιλείου Β (περ. 985) και οι «Ομιλίες» του Ιωάννη Χρυσόστομου, κώδ. Coislin. 79 (1074-1078). 8 5. Χρονολόγηση Ο ναός χρονολογείται περίπου στα μέσα του 11ου αιώνα (μεταξύ 1025-1075), καθώς στο εικονογραφικό του πρόγραμμα τονίζονται οι σκηνές του Δωδεκαόρτου και τεχνοτροπικά οι τοιχογραφίες του σχετίζονται με μικρογραφίες κωνσταντινουπολίτικων χειρογράφων του 11ου αιώνα. 9 Η Thierry 10 θεωρεί το ναό του Τσαρικλί τον πρωιμότερο της ομάδας των «εκκλησιών με κίονες», κυρίως λόγω του γεγονότος ότι οι ιεράρχες φορούν μόνο ωμοφόριο και επιτραχήλιο, ενώ στο Καρανλίκ Κιλισέ φορούν εγχείριο και επιγονάτιο, και τον χρονολογεί στο β' τέταρτο του 11ου αιώνα. Αντίθετα ο Jerphanion 11 και η Wharton-Epstein 12 θεωρούν ότι το Τσαρικλί λαξεύτηκε και τοιχογραφήθηκε τελευταίο. Άλλοι μελετητές χρονολογούν το ναό μεταγενέστερα, στα τέλη του 12ου με αρχές του 13ου αιώνα, 13 χρονολόγηση που δεν είναι ευρύτερα αποδεκτή. 1. Για την ταύτιση των μορφών βλ. Jolivet-Lévy, C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l'abside et de ses abords (Paris 1991), σελ. 130. 2. Για την παράσταση του Μυστικού Δείπνου βλ. Thierry, N., Une iconographie inédite de la Cène dans un réfectoire rupestre de Cappadoce, Revue des Études Byzantines 33 (1975), σελ. 177-185. 3. Rodley, L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), σελ. 167. 4. Jolivet-Lévy, C., Çarıklı kilise, l église de la Précieuse Croix à Göreme (Korama), Cappadoce: une fondation des Mélissènoi?", στο Ευψυχία. Μélanges offerts à Hélène Ahrweiler 1 (Byzantina Sorbonensia 16, Paris 1998), σελ. 305-306. 5. Jerphanion, G. de, Les églises rupestres de Cappadoce. Une nouvelle province de l'art byzantin 1 (Paris 1925), σελ. 457 Lafontaine-Dosogne, J., La Kale kilisesi de Selime et sa représentation de donateurs, στo Zetesis. Album amicorum door vrienden en collega s aangeboden aan Prof. Dr. E. de Stryker (Antwerpen Utrecht 1973), σελ. 750. 6. Jerphanion G. de, Les églises rupestres de Cappadoce. Une nouvelle province de l'art byzantin 1 (Paris 1942), σελ. 472 Rodley, L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), σελ. 166. 7. Jolivet Lévy, C., Çarıklı kilise, l église de la Précieuse Croix à Göreme (Korama), Cappadoce: une fondation des Mélissènoi?, στο Ευψυχία. Μélanges offerts à Hélène Ahrweiler 1 (Byzantina Sorbonensia 16, Paris 1998), σελ. 301 311. 8. Για το αριστοκρατικό ή βαρύτιμο στιλ βλ. Thierry, N., L art monumental byzantin en Asie Mineure du XIe au XIIIe s., Dumbarton Oaks Papers 29 (1975), σελ. 87-91. 9. Jerphanion, G. de, Les églises rupestres de Cappadoce. Une nouvelle province de l'art byzantin 1 (Paris 1925), σελ. 421-423 Wharton-Epstein, A., The Fresco Decoration of the Column Churches, Göreme Valley, Cappadocia. A Consideration of their Chronology and their Models, Cahiers Archéologiques 29 (1980-1981), σελ. 27 Jolivet-Lévy, C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l'abside et de ses abords (Paris 1991), σελ. 131. 10. Thierry, N., Une iconographie inédite de la Cène dans un réfectoire rupestre de Cappadoce, Revue des Études Byzantines 33 (1975), σελ. 179. 11. Jerphanion, G. de, Les églises rupestres de Cappadoce. Une nouvelle province de l'art byzantin 1 (Paris 1925), σελ. 421. Δημιουργήθηκε στις 14/9/2017 Σελίδα 4/8
12. Wharton-Epstein, A., The Fresco Decoration of the Column Churches, Göreme Valley, Cappadocia. A Consideration of their Chronology and their Models, Cahiers Archéologiques 29 (1980-1981), σελ. 27. 13. Βλ. ενδεικτικά Restle, Μ., Byzantine Wall Painting in Asia Minor 1 (Recklinghausen 1967), σελ. 59-64 Megaw, A.H.S., Background Architecture in the Lagoudera Frescoes, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinischen Gesellschaft 21 (1972), σελ. 199, σημ. 18 Wiemer-Enis, H., Die Wandmalerei einer kappadokischen Hohlenkirche: Die Neue Tokali in Göreme (Frankfurt am Main 1993), σελ. 249. Βιβλιογραφία : de Jerphanion G., Les églises rupestres de Cappadoce. Une nouvelle province de l art byzantin, 2 vols., Paris 1925-1942 Jolivet-Lévy C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords, Paris 1991 Rodley L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia, Cambridge New York Melbourne 1985 Wharton-Epstein A., "The Fresco Decoration of the Column Churches, Göreme Valley, Cappadocia. A Consideration of their Chronology and their Models", Cahiers Archeologiques, 29, 1980-1981, 27-45 Thierry N., "L art monumental byzantin en Asie Mineure du XIe siècle au XIIIe", Dumbarton Oaks Papers, 29, 1975, 75-111 Restle M., Byzantine Wall Painting in Asia Minor, Recklinghausen 1967 Jolivet-Lévy C., "Çarıklı kilise, l église de la Précieuse Croix à Göreme (Korama), Cappadoce: une fondation des Mélissènoi", Ευψυχία. Μélanges offerts à Hélène Ahrweiler 1, Paris 1998, Byzantina Sorbonensia 16, 301-316 Thierry N., "Une iconographie inédite de la Cène dans un réfectoire rupestre de Cappadoce", Revue des Études Byzantines, 33, 1975, 177-185 Lafontaine-Dosogne J., "La Kale kilisesi de Selime et sa représentation de donateurs", Zetesis. Album amicorum door vrienden en collega s aangeboden aan Prof. Dr. E. de Stryker, Antwerpen Utrecht 1973, 741-752 Δικτυογραφία : Byzantine troglodyte churches of Cappadocia http://www.hitit.co.uk/tosee/cappy/goremeoam.html Sandal Church in the Gφreme Open Air Museum Photo Gallery by Dick Osseman at pbase.com http://www.pbase.com/dosseman/sandal Κόραμα Καππαδοκίας http://en.wikipedia.org/wiki/churches_of_goreme_turkey Γλωσσάριo : Αγία Τράπεζα, η «Το τραπέζι του Θεού», τράπεζα πάνω στην οποία τελείται η Θεία Ευχαριστία, συχνά επενδεδυμένη με πολύτιμα υλικά. Η Αγία Τράπεζα τοποθετείται Δημιουργήθηκε στις 14/9/2017 Σελίδα 5/8
μπροστά ή μέσα στο ημικύκλιο της κόγχης του Ιερού Βήματος. Αρχικά ήταν ξύλινη και κινητή, ενώ από τον 4ο αιώνα ήταν ακίνητη, λίθινη ή μαρμάρινη, αλλά και λαξευτή. Υπάρχουν τράπεζες κιβωτιόσχημες ή και με ακαθόριστο αριθμό κιονίσκων. Κάτω από την Αγία Τράπεζα τοποθετούνται άγια λείψανα κατά την τελετή των εγκαινίων. Αρχάγγελοι, οι Ουράνια όντα, τάγμα αγγελικών δυνάμεων. Στη βυζαντινή τέχνη εικονίζονται σαν άνθρωποι, με φτερά όμως και φωτοστέφανο, φέροντας αυτοκρατορικά ενδύματα. αυτοκρατορικά ενδύματα, τα Πρόκειται για το σάκο (κοντό, πολυποίκιλτο χιτώνα με πλατιά μισομάνικα), το λώρο (μακριά ταινία, πλούσια διακοσμημένη) και το καμελαύκιον με τα περπενδούλια (στέμμα από το οποίο κρέμονται στα πλάγια διάλιθα κοσμήματα, αποτελούμενα από πολύτιμους λίθους, μικρούς σταυρούς, γράμματα συμβολικών προεκτάσεων). αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου. Επίσης, τοξοειδής κατασκευή μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. Δέηση, η Όρος που χρησιμοποιείται συμβατικά από το 19ο αιώνα για να περιγράψει το εικονογραφικό θέμα με το Χριστό, όρθιο ή ένθρονο, εκατέρωθεν του οποίου στέκονται δεόμενοι η Θεοτόκος και ο Ιωάννης Πρόδρομος. Η σύλληψη της σύνθεσης απορρέει από το γεγονός ότι η Θεοτόκος και ο Ιωάννης ο Πρόδρομος θεωρούνται οι πρώτοι μάρτυρες της θεϊκής φύσης του Χριστού. Από τον 9ο αιώνα και εξής, όμως, ο συνδυασμός τους θεωρήθηκε ότι απηχεί το διαμεσολαβητικό ρόλο τους για τη σωτηρία των ανθρώπων. Στην αναπτυγμένη της μορφή η παράσταση της Δέησης περιλαμβάνει Aποστόλους και αγίους. Αποτελεί την κεντρική σκηνή της Δευτέρας Παρουσίας και κάποιων προφητικών οραμάτων. Δωδεκάορτο, το Οι δώδεκα σημαντικές γιορτές του λειτουργικού έτους στις οποίες περιλαμβάνονται ο Ευαγγελισμός, η Γέννηση, η Υπαπαντή, η Βάπτιση, η Μεταμόρφωση, η Βαϊοφόρος, η Έγερση του Λαζάρου, η Σταύρωση, η Ανάσταση, η Ανάληψη, η Κοίμηση της Θεοτόκου και η Πεντηκοστή. Κατά τη Μεσοβυζαντινή και την Υστεροβυζαντινή περίοδο, το Δωδεκάορτο είχε αποκρυσταλλωθεί εικονογραφικά σε μια σειρά σκηνές που αποτελούσαν μέρος του εικονογραφικού προγράμματος των βυζαντινών ναών. εγχείριο ή επιγονάτιο, το Άμφιο, αρχικά αρχιερατικό, αλλά που τελικά παραχωρήθηκε και σε πρεσβυτέρους. Στην αρχή επρόκειτο για κομμάτι υφάσματος το οποίο κρεμόταν σαν μαντίλι από τη ζώνη του αρχιερέα και σταδιακά πήρε το σχήμα ρόμβου που κρέμεται είτε από τη ζώνη είτε στο ύψος των γονάτων. Τα εγχείρια ή επιγονάτια είναι συνήθως διακοσμημένα. εκκλησίες με κίονες, οι (églises à colonnes). O όρος έχει καθιερωθεί στη βιβλιογραφία και αναφέρεται στην ομάδα τριών ναών, των Κόραμα 19 (Elmalı Kilise), Κόραμα 22 (Çarıklı Kilise) και Κόραμα 23 (Karanlık Kilise), οι οποίοι βρίσκονται στα Κόραμα της Καππαδοκίας και χρονολογούνται στο δεύτερο ή τρίτο τέταρτο του 11ου αιώνα. Οι ναοί αυτοί ανήκουν στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου, δικιόνιου ή τετρακιόνιου (απ όπου και η προέλευση του όρου), και πέρα από τον κοινό αρχιτεκτονικό τύπο, στο ζωγραφικό τους διάκοσμο εντοπίζονται παρόμοια εικονογραφικά και τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά. Ελεούσα, η Εικονογραφικός τύπος της Παναγίας βρεφοκρατούσας. Η Παναγία εικονίζεται με ελαφρά λυγισμένο κεφάλι, ώστε η παρειά της να ακουμπά εκείνη του Βρέφους, ενώ το δεξί χέρι του Χριστού αγκαλιάζει το λαιμό της. επιτραχήλιο, το Άμφιο λειτουργικό του επισκόπου ή του πρεσβυτέρου, απαραίτητο κατά την τέλεση κάθε εκκλησιαστικής ακολουθίας. Πρόκειται για πλατιά ταινία που κρέμεται από το λαιμό. Τα επιτραχήλια είναι συνήθως διακοσμημένα. θωράκιο, το 1. Αρχαιότητα: Άνοιγμα στον τοίχο της πρόσοψης του σκηνικού οικοδομήματος. Τα μεταξύ των θυρωμάτων διαστήματα διακοσμούνται με ζωγραφικούς πίνακες. 2. Βυζάντιο: Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική τα θυρώματα αποτελούνται από κατακόρυφες πλάκες, συχνά μαρμάρινες, που τοποθετούνται σε σειρά και σχηματίζουν ένα είδος διαχωριστικού ή προστατευτικού κιγκλιδώματος. Στις παλαιοχριστιανικές βασιλικές τα θωράκια συναπαρτίζουν το φράγμα του πρεσβυτερίου ή το στηθαίο του υπερώου. Ιερό Βήμα, το Ο χώρος στο ανατολικό άκρο του ναού που περικλείεται από την αψίδα και χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το φράγμα του πρεσβυτερίου ή το τέμπλο. Στο Ιερό Βήμα τελείται η Θεία Ευχαριστία. καμάρα, η Δημιουργήθηκε στις 14/9/2017 Σελίδα 6/8
Θολωτή κατασκευή ημικυκλικής διατομής. Χρησιμοποιείται συχνά ως είδος απλής στέγης με ημικυλινδρικό θόλο. κτήτορας, ο Κληρικός ή λαϊκός ο οποίος συμβάλλει οικονομικά προκειμένου να χρηματοδοτηθεί ένα συγκεκριμένο οικοδόμημα (ή οικοδομικό πρόγραμμα), έργο τέχνης κ.λπ. Στην περίπτωση του οικοδομήματος ο κτήτορας συνδέεται συνήθως με το έργο μέσω κάποιας ειδικής νομικής σχέσης (κατοχή, νομή, επικαρπία ή άλλο). κτητορική παράσταση, η Παράσταση των χορηγών ενός ναού, συνήθως μαζί με κάποιο άγιο πρόσωπο. Συχνά τις παραστάσεις συνοδεύουν και επιγραφές, στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα των χορηγών. λώρος, ο Επιμήκης πλατιά υφασμάτινη ταινία που τυλίγεται με συγκεκριμένο τρόπο γύρω από το σώμα, ώστε να σχηματίζει ένα Χ στο στήθος. Αρχικά στοιχείο της ρωμαϊκής αριστοκρατικής ενδυμασίας (των υπάτων), διατηρήθηκε στο Βυζάντιο ως διακριτικό του αυτοκρατορικού ενδύματος. Στην εικονογραφία χρησιμοποιείται για τους Αρχαγγέλους. μετάλλιο, το Στη βυζαντινή ζωγραφική ο όρος αποδίδει τον κύκλο μέσα στον οποίο τοποθετούνται είτε συνεπτυγμένες παραστάσεις είτε τιμώμενα πρόσωπα σε προτομή είτε φυτικά ή γεωμετρικά μοτίβα, καθώς και επιγραφές. Οδηγήτρια, η Εικονογραφικός τύπος της Παναγίας, από τους πλέον δημοφιλείς. Η Θεοτόκος εικονίζεται ολόσωμη, όρθια, ελαφρά στραμμένη προς τα δεξιά ως προς το θεατή, κρατώντας στην αγκαλιά της το Βρέφος. Ο τύπος οφείλει το όνομά του σε μία, κατά την παράδοση, θαυματουργή εικόνα της Παναγίας σε αυτόν τον τύπο που βρισκόταν στη μονή των Οδηγών στην Κωνσταντινούπολη. Παντοκράτωρ, ο Μια από τις πιο πρώιμες απεικονίσεις του Χριστού που παραπέμπει στο κείμενο της Αποκάλυψης. Ο Χριστός εικονίζεται σε προτομή, κατά κανόνα σε αφηρημένο βάθος, γενειοφόρος, να ευλογεί με το δεξί χέρι, ενώ στο αριστερό κρατάει τον κώδικα του Ευαγγελίου. Η εικόνα του Παντοκράτορα, εγγεγραμμένη σε μετάλλιο, ήταν η συνηθέστερη διακόσμηση για το εσωτερικό του κεντρικού τρούλου των βυζαντινών εκκλησιών. προτομή, η Η απεικόνιση του κεφαλιού με το πάνω μέρος του κορμού, συνήθως έως το στήθος. Συχνά στηρίζεται σε μικρή τετράγωνη βάση. Το κάτω μέρος του πορτρέτου διακοσμείται σε ορισμένα παραδείγματα με φύλλα άκανθας. σκαραμάγκιον, το Χιτώνας με ζώνη και φαρδιά μανίκια, τις περισσότερες φορές από μετάξι, ίσως προερχόμενος από την ενδυμασία των Περσών ιππέων. σφαιρικά τρίγωνα ή λοφία, τα Αρχιτεκτονικά τμήματα με μορφή κοίλων τριγώνων, τέσσερα στον αριθμό, τα οποία επιτρέπουν να στεγαστεί με άνεση ένας κυβικός χώρος από έναν ημισφαιρικό θόλο (τρούλο). Στην πράξη, τα σφαιρικά τρίγωνα αποτέλεσαν το καίριο βήμα για τη λύση του προβλήματος αυτού του τύπου στέγασης. Βοηθούν το θόλο (ο οποίος στη διατομή του είναι κυκλικός) να «καθίσει» επάνω στον κύβο (ο οποίος στη διατομή του είναι τετράγωνος). Μετατρέπουν, θα λέγαμε, το τετράγωνο σε κύκλο με ομαλό και ασφαλή τρόπο για τη στατικότητα του κτηρίου. τέμπλο, το Η διαχωριστική κατασκευή μεταξύ Ιερού Βήματος και κυρίως ναού. Αρχικά είχε την απλούστερη μορφή του χαμηλού φράγματος πρεσβυτερίου, στη συνέχεια όμως απέκτησε ύψος με την προσθήκη κιονίσκων και επιστυλίου. Από τον 11ο αιώνα και εξής, στα διαστήματα μεταξύ των κιονίσκων τοποθετήθηκαν εικόνες, ενώ αργότερα προστέθηκαν εικόνες και πάνω από το επιστύλιο, διαμορφώνοντας έτσι την έννοια εικονοστασίου. Τα τέμπλα αρχικά ήταν μαρμάρινα. Τα ξύλινα τέμπλα έκαναν την εμφάνισή τους από το 13ο αιώνα και εξής. τεταρτοσφαίριο, το Το θολωτό επιστέγασμα μιας αψιδωτής κόγχης. Το όνομά του περιγράφει το σχήμα του, που είναι το μισό ενός ημισφαιρίου. Το τεταρτοσφαίριο της αψίδας του Ιερού Βήματος ονομάζεται σπανιότερα και κόγχη. τρούλος, ο Χαρακτηριστικό στοιχείο στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Πρόκειται για ημισφαιρικό θόλο στη στέγη των ναών, δηλαδή για μια κυλινδρική κατασκευή με ανοίγματα (παράθυρα) στο τύμπανο και με θολωτή στέγαση. Ο τρούλος εμφανίζεται ήδη στα Πρώιμα Βυζαντινά χρόνια, επικρατεί κατά τους Μέσους χρόνους και διαδίδεται ευρύτερα στα Βαλκάνια και τη Ρωσία. τύμπανο, το 1. Η τριγωνική επιφάνεια που «κλείνει» το βάθος του αετώματος και συνήθως φέρει ανάγλυφη ή ολόγλυφη διακόσμηση (Αρχαιότητα). 2. Τύμπανο τόξου (Ρωμαϊκή-Βυζαντινή περίοδος): Επίπεδη επιφάνεια που βρίσκεται μέσα σε τόξο ή αρκοσόλιο, π.χ. πάνω από τη Βασίλειο Πύλη ανάμεσα στο νάρθηκα και τον κυρίως ναό. 3. Τύμπανο τρούλου (Βυζάντιο): Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική αποτελεί ένα κυκλικό ή πολυγωνικό τμήμα πάνω στο οποίο στηρίζεται ο ημισφαιρικός θόλος. χιτών, ο Δημιουργήθηκε στις 14/9/2017 Σελίδα 7/8
Τύπος ενδύματος που αποτελείται από τετράγωνο μάλλινο ύφασμα το οποίο ράβεται στις δύο πλευρές του. χριστολογικός κύκλος, ο Το σύνολο των σκηνών που περιλαμβάνονται στο εικονογραφικό πρόγραμμα ενός ναού και αφορούν την επίγεια ζωή του Χριστού, ξεκινώντας από τον Ευαγγελισμό και κλείνοντας με την Ανάληψη. ωμοφόριο, το Μέρος της ενδυμασίας των επισκόπων, επίμηκες, από λευκό ύφασμα διακοσμημένο με σταυρούς. Τοποθετείται πάνω από το φαιλόνιο και τυλίγεται ελαφρά γύρω από το λαιμό κατά τέτοιον τρόπο που το ένα άκρο του να απολήγει μπροστά και το άλλο πίσω από την πλάτη. Δημιουργήθηκε στις 14/9/2017 Σελίδα 8/8