Διωγμοί Η τελευταία προσευχή των Μαρτύρων, πίνακας του Jean-Léon Gérôme Του Βαλάντη Αθανασίου, ιστορικού Οι διωγμοί ήταν οι διώξεις κατά των Χριστιανών και της Χριστιανικής θρησκείας που συνέβησαν από την εμφάνιση του Χριστιανισμού ως το Έδικτο των Μεδιολάνων το 313, από τον Μ. Κωνσταντίνο και τον Λικίνιο, τους συναυτοκράτορες της εποχής, το οποίο καθιέρωσε την ανεξιθρησκεία. Η φύση των διωγμών και η έκτασή τους διέφερε από περίοδο σε περίοδο και από τόπο σε τόπο, και δεν περιορίζεται αποκλειστικά στα εδάφη της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Με το πέρασμα του χρόνου γίνεται γενικότερο, με αποκορύφωμα τον «Μέγα Διωγμό» του Διοκλητιανού, που ήταν γενικός, συστηματικός και κάλυπτε όλα τα μήκη και τα πλάτη της αυτοκρατορίας. Όλα αυτά τα σκληρά μέτρα διαμόρφωσαν τη Χριστιανική θρησκεία, η οποία βασίστηκε, μαζί με την διδασκαλία του Ιησού και τον Αποστόλων Του και στα απτά παραδείγματα των Μαρτύρων της Πίστης. 1
Τα αίτια των διωγμών Αν και η διδασκαλία του Ιησού Χριστού και των Αποστόλων τόνιζε την σημασία της ειρήνης και της αδελφοσύνης, η νέα θρησκεία βρήκε γρήγορα πολλούς μαχητικούς εχθρούς. Οι πρώτοι ήταν οι Ιουδαίοι, οι οποίοι κατηγορούσαν τους Χριστιανούς πως απέρριπταν τον Μωσαϊκό Νόμο. Οι Ιουδαίοι αρνιόντουσαν τη θεότητα του Ιησού, το Τριαδολογικό και το Χριστολογικό δόγμα γενικότερα. Οι Χριστιανοί δεν ήθελαν να καταργήσουν ή να αντικαταστήσουν τον Ιουδαϊσμό, αλλά υποστήριζαν πως ο Χριστιανισμός εκπλήρωνε τον προορισμό του Ιουδαϊσμού. Επίσης το εβραϊκό ιερατείο είχε, δικαιολογημένα, τον φόβο πως η άνοδος του Χριστιανισμού θα είχε ως φυσικό επακόλουθο την απώλεια της επιρροής που ασκούσε στους Ιουδαίους. Το Σανχεντρίν, το ανώτατο εβραϊκό νομοθετικό, θρησκευτικό και δικαστικό συμβούλιο, που ήταν η μεγαλύτερη θρησκευτική αυθεντία του Ιουδαϊσμού (και το σώμα που δίκασε και καταδίκασε τον Χριστό), θεσμοθέτησε τον διωγμό των Χριστιανών. Μέσα στα πλαίσια των διωγμών αυτών ήταν και η αποστολή του Σαούλ/Παύλου στη Δαμασκό, με αποστολή να διώξει τους Χριστιανούς της πόλης. Οι Εβραίοι ονειρεύονταν έναν Μεσσία που θα τους απελευθέρωνε από τον Ρωμαϊκό ζυγό, έναν στρατιωτικό ηγέτη που θα έκανε το Ισραήλ κυρίαρχο, και η σταυρική θυσία του Ιησού ήταν γι αυτούς υπενθύμιση των διαψευσμένων προσδοκιών τους. Το επίσημο ρωμαϊκό κράτος ήταν ανεκτικό προς τις θρησκείες των υπόλοιπων λαών του κράτους. Η συνήθης πρακτική των Ρωμαίων όταν κατακτούσαν ένα λαό ήταν να ενσωματώνουν τους θεούς και τη λατρεία των νεοκατακτημένων στο ρωμαϊκό πάνθεο και να τους προσαρμόζουν στην κουλτούρα τους. Για τους Ρωμαίους, η θρησκεία ήταν πάνω απ όλα μια κοινωνική και δημόσια δραστηριότητα που προωθούσε τη σύσφιξη της ενότητας των υπηκόων και την αφοσίωση προς το κράτος. Αυτή η συγκεκριμένη στάση ονομαζόταν από τους Ρωμαίους pietas, ευσέβεια. Αν χανόταν αυτή η ευσέβεια, όπως την σκέπτονταν οι Ρωμαίοι, τότε θα συνέβαιναν πολλά κακά. Ο παγανισμός γενικότερα, και η ρωμαϊκή θρησκεία, ειδικότερα, ήταν από την φύση τους χρησιμοθηρικοί. Δεν υπήρχε συγκεκριμένο δόγμα, πεποιθήσεις, ή ένα κυβερνών θρησκευτικό σώμα που να αποφασίζει για τέτοιου είδους ζητήματα. Ο παγανισμός ελάχιστα συνδεόταν με την ηθική και δεν διέθετε καμιά δυνατότητα πνευματικής εξέλιξης. Ήταν κατά βάση θέμα λατρευτικών πράξεων (π.χ. θυσίες, προσευχές, ύμνοι, αργίες, αθλητικοί αγώνες), ένα συμβόλαιο, σύμφωνα με το οποίο οι θεοί σε πρόσεχαν, όχι σε μεγάλο βαθμό, αν τους φρόντιζες και τους λάτρευες με τον πρέποντα τρόπο. Έτσι διατηρείτο η pax deorum (ειρήνη των θεών), δηλαδή η θεϊκή τάξη και η πρέπουσα αρμονική σχέση θεών ανθρώπων. Σύμφωνα με την ρωμαϊκή νοοτροπία μια θρησκεία 2
για να είναι έγκυρη και βάσιμη έπρεπε να βασίζεται στην αρχαιότητά της και στην εφαρμογή των (πολύ) παλιών παραδόσεων που κουβαλούσε. Με αυτά τα δεδομένα ήταν φυσικό να αντιμετωπίσουν οι Ρωμαίοι με βδελυγμία τη νέα θρησκεία. Γι αυτούς ήταν πρωτάκουστο να εμφανίζεται μια νέα θρησκεία, χωρίς κανένα παρελθόν ή παράδοση, η οποία να κηρύσσει πως η δική της αλήθεια ήταν και η μόνη. Οι Ρωμαίοι συγγραφείς αντιμετώπιζαν τον Χριστιανισμό όχι ως ακόμα ένα είδος pietas, αλλά ως superstitio, δηλαδή δεισιδαιμονία, αλλά όχι με ακριβώς την σημερινή έννοια. Δεισιδαιμονία για τους Ρωμαίους ήταν το ξένο, το διαφορετικό, με την αρνητική έννοια, το καινοφανές που θα διατάρασσε την τάξη πραγμάτων. Γι αυτούς ο Χριστιανισμός και οι Χριστιανοί ήταν επικίνδυνοι για την κοινωνία γιατί δεν λάτρευαν ούτε σέβονταν τους θεούς, και χωρίς την pietas, θα έρχονταν μεγάλα κακά. Από αυτή τη σκοπιά, για τους παγανιστές οι Χριστιανοί ήταν άθεοι. Οι Χριστιανοί φαίνονταν εξ αρχής ύποπτοι επειδή οι τελετές τους δεν ήταν δημόσιες, αλλά διεξάγονταν ανάμεσα στους πιστούς. Φαινόταν ανησυχητικό για τους εθνικούς το γεγονός πως οι Χριστιανοί απέρριπταν τις παραδοσιακές αξίες, αλλά και την οικογένειά τους, τις επίγειες απολαύσεις χάριν της πίστης τους. Τρομερές φήμες κυκλοφορούσαν για τις θρησκευτικές τελετές των Χριστιανών. Υπήρχε η εντύπωση σε μεγάλο μέρος των παγανιστών πως οι Χριστιανοί έπρατταν κάθε δυνατή ανηθικότητα. Ένα ακόμα σοβαρό αίτιο που επέφερε την εχθρότητα των εθνικών ήταν η άρνηση των Χριστιανών να λατρεύουν άλλους θεούς εκτός από τον δικό τους, και η άρνησή τους να υποκύψουν στην αυτοκρατορική λατρεία, πράξη που αργότερα θα θεωρούνταν ως εσχάτη προδοσία. Σύμφωνα με τον Τάκιτο οι Χριστιανοί έδειχναν «μίσος για την ανθρώπινη φυλή» (odium generis humani 1 ). Για τους Ρωμαίους οι Χριστιανοί ήταν περίεργοι: δεν ήταν ούτε αρκετά Ρωμαίοι αλλά ούτε και αρκετά βάρβαροι. Ένα άλλο θέμα έντασης στη κοινωνία ήταν ο διαχωρισμός των οικογενειών. Ο Ιουστίνος αναφέρει έναν εθνικό που χώρισε την σύζυγο του επειδή έγινε Χριστιανή και ο Τερτυλλιανός αναφέρει παιδιά που αποκληρώθηκαν από τον πατέρα τους επειδή έγιναν Χριστιανοί. Οι περισσότεροι αυτοκράτορες αδιαφόρησαν για τη νέα θρησκεία. Όμως όταν ένας ειδωλολατρικός όχλος στρεφόταν κατά των Χριστιανών, οι Ρωμαίοι έπαρχοι, που ήταν υποχρεωμένοι να διατηρούν την ειρήνη και την ησυχία στις περιοχές που εξουσίαζαν, δίωκαν τους Χριστιανούς για να ικανοποιήσουν το κοινό αίσθημα. Τους πρώτους αιώνες οι διωγμοί ήταν 1 Annales 15.44.6 3
σποραδικοί, δεν υπήρχαν καθορισμένα μέτρα, και ο κάθε έπαρχος είχε την ελευθερία να κινηθεί όπως πίστευε. Μόνο από τα μέσα του 3 ου κυβέρνηση και ίσχυαν για ολόκληρη την αυτοκρατορία. αιώνα οι διωγμοί θεσπίστηκαν από την κεντρική Κανένα από τα μέτρα αυτά δεν εξαφάνισε τον Χριστιανισμό. Οι ίδιοι οι Χριστιανοί με τον βίο τους, τη συμπεριφορά τους και την επιχειρηματολογία τους στις Απολογίες υπέρ της Πίστης, ξεδιάλυναν όλα τα μυθεύματα που τους αφορούσαν, και έγιναν παραδείγματα ηθικής και συμπεριφοράς προς τους μη χριστιανούς. Έτσι παρατηρείται το φαινόμενο, που ομολογούν οι Εθνικοί συγγραφείς, πως όσο περνούσε ο χρόνος, οι Χριστιανοί αυξάνονταν. Με το τέλος των διωγμών το 313 η νέα πίστη, απαλλαγμένη από διωγμούς και περιορισμούς, επεκτάθηκε ελεύθερα και έγινε η μεγαλύτερη θρησκεία του κράτους. Σύνοψη Οι διωγμοί που έγιναν εναντίον των Χριστιανών σε τοπικό επίπεδο ήταν εκατοντάδες στους πρώτους αιώνες της νέας θρησκείας. Διωγμοί έγιναν και σε περιοχές πέρα από τα ρωμαϊκά σύνορα. Οι πραγματικά μεγάλοι διωγμοί, οι οποίοι αριθμούνται σε δέκα, ήταν αυτοί που έγιναν μετά από εντολή των Ρωμαίων αυτοκρατόρων, κάλυπταν ευρύτερες περιοχές, συνήθως όλη την επικράτεια της αυτοκρατορίας, και αριθμούσαν μεγάλες ποσότητες Χριστιανών μαρτύρων. 1. Διωγμός υπό τον Νέρωνα (περ. 64-68). Μαρτύριο Αποστόλων Πέτρου και Παύλου. 2. Διωγμός υπό τον Δομιτιανό (81-96). 3. Διωγμός υπό τον Τραϊανό (112-117). Ο Χριστιανισμός κηρύσσεται παράνομος αλλά οι Χριστιανοί δεν αναζητούνται. 4. Διωγμός υπό τον Μάρκο Αυρήλιο (161-180). Μαρτύριο Πολύκαρπου. 5. Διωγμός υπό τον Σεπτίμιο Σεβήρο (202-210). 6. Διωγμός υπό τον Δέκιο (250-251). Οι Χριστιανοί αναζητούνται για να θυσιάσουν δημόσια στους θεούς. Αντί να θυσιάζουν μπορούσαν να πάρουν πιστοποιητικά (λίβελλους, libelli). 7. Διωγμός υπό τον Βαλεριανό (257-59). Μαρτύριο του Κυπριανού Καρχηδόνας. 8. Διωγμός υπό τον Μαξιμίνο τον Θραξ (235-38). 9. Διωγμός υπό τον Αυρηλιανό (περ. 270 275). 10. Ο «Μέγας Διωγμός» υπό τον Διοκλητιανό και τον Γαλέριο (303-324). Οι διωγμοί του πρώτου αιώνα (Κλαύδιος-Νέρωνας-Δομιτιανός) έφεραν χαρακτήρα προσωπικό, συνδέονταν άμεσα με προσωπικά προβλήματα των αυτοκρατόρων και δε στηρίζονταν σε κάποια νομική κατοχύρωση. Στη δεύτερη περίοδο των διωγμών (από τον Τραϊανό μέχρι το Φίλιππο τον Άραβα) οι διωγμοί έχουν κυρίως τοπικό χαρακτήρα και στηρίζονται στις διατάξεις, 4
όπως αυτές διατυπώθηκαν στις απαντητικές επιστολές του Τραϊανού προς τον Πλίνιο και του Αδριανού προς το Μινούκιο Φουνδανό. Με τον Δέκιο περνάμε στην τρίτη περίοδο των διωγμών οι Χριστιανοί καταδιώκονται τώρα με βάση ένα Διάταγμα (Edictum), το οποίο έχει ισχύ σ' όλη την αυτοκρατορία. Στην πρώτη περίοδο των διωγμών (α' αιώνας) δεν υπάρχει σαφής διάκριση ανάμεσα στο Χριστιανισμό και τον Ιουδαϊσμό και οι διώκτες αυτοκράτορες (Κλαύδιος-Νέρωνας- Δομιτιανός) δεν είναι σε θέση να ξεχωρίσουν τους διωκόμενους Χριστιανούς από τους Ιουδαίους. Στη δεύτερη περίοδο καταδιώκονται με ειδικές διατάξεις μάλλον οι Χριστιανοί και όχι ο Χριστιανισμός ως σύνολο. Από τον Δέκιο όμως και ύστερα, στην τρίτη περίοδο των διωγμών η Ρωμαϊκή Πολιτεία κατέβαλε αγωνιώδεις προσπάθειες να εξαφανίσει τον Χριστιανισμό και γι αυτό έδωσε στους διωγμούς γενικό χαρακτήρα με σκοπό την εξόντωσή του. Οι πρώτοι διωγμοί Ο ιστορικός Σουετώνιος καταγράφει πως το 49 μ.χ. ο αυτοκράτορας Κλαύδιος έδιωξε τους Εβραίους από τη Ρώμη επειδή δημιουργούσαν ανησυχίες και ταραχές «εξαιτίας του Χριστού» 2. Ο πρώτος διωγμός που πραγματοποίησε επίσημα η Ρώμη ήταν αυτός του Νέρωνα το 64 μ.χ. Σύμφωνα με τον Ρωμαίο ιστορικό Τάκιτο, ο Νέρωνας έριξε την ευθύνη της μεγάλης πυρκαγιάς της Ρώμης στους Χριστιανούς 3. Ο Σουετώνιος αναφέρει κι αυτός τους διωγμούς του Νέρωνα για τους Χριστιανούς 4, αλλά δεν τους συσχετίζει με την Πυρκαγιά της Ρώμης. Τα πιο διάσημα θύματα του Νέρωνα ήταν ο Απόστολος Πέτρος και ο Απόστολος Παύλος. Ωστόσο ο διωγμός αυτός αν και αυτοκρατορικός, είχε τοπική εμβέλεια, δεν περιείχε γενικά μέτρα εναντίον της Χριστιανικής θρησκείας και ίσχυε μόνο για την Ρώμη και τα περίχωρά της. Ο δεύτερος διωγμός έγινε από τον αυτοκράτορα Δομιτιανό. Ο Δομιτιανός ήταν αυταρχικός ηγεμόνας και ο πρώτος αυτοκράτορας που απαίτησε να λατρεύεται ως dominus et deus (Κύριος και Θεός) εν ζωή. Δίωξε πολλούς που αντιπολιτεύονταν την εξουσία του. Δίωξε τους Εβραίους που είχαν επαναστατήσει εναντίον των Ρωμαίων, και δίωξε τους Χριστιανούς με αφορμή την άρνησή τους να πληρώσουν τον φόρο διδράχμου (Fiscus Judaicus, Εβραϊκός φόρος), αφού οι τελευταίοι 2 De Vita Caesarum, Vita Divi Clavdi 25.4: Iudaeos impulsore Chresto assidue tumultuantis Roma expulit 3 Annales 15.44: «Μία φυλή ανθρώπων που μισούνταν για τις κακές συνήθεις οι οποίοι ονομάζονταν Χριστιανοί. Το όνομα προέρχονταν από τον Χριστό που κατά τη βασιλεία του Τιβέριου έπαθε επί Ποντίου Πιλάτου, διοικητή της Ιουδαίας. Ο Νέρωνα ενήργησε με τα συνηθισμένα του τεχνάσματα. Βρήκε μερικούς ακόλαστους και έκδοτους άθλιους που πείστηκαν να ομολογήσουν ότι ήσαν ένοχοι και με βάση τις μαρτυρίες αυτές ένας αριθμός Χριστιανών καταδικάστηκε. Αυτοί θανατώθηκαν με βάναυση σκληρότητα στα δε βασανιστήρια ο Νέρων πρόσθεσε την ειρωνεία και τη γελοιοποίηση. Μερικοί καλύπτονταν με δέρματα άγριων θηρίων και αφήνονταν να κατασπαραχθούν από τους κύνες. Άλλοι σταυρώνονταν, μερικοί καίγονταν ζωντανοί, πολλοί αλειφόμενοι με εύφλεκτη ύλη καίγονταν για να χρησιμεύσουν ως φωτιστικές λαμπάδες κατά τη νύκτα». 4 De Vita Caesarum, Nero 16.2 5
δεν θεωρούσαν τους εαυτούς τους Εβραίους. Αν και σύντομος αυτός ο διωγμός ήταν σφοδρός. Ονομαστοί μάρτυρες εκείνου του διωγμού ήταν ο πρώτος επίσκοπος Αθηνών Διονύσιος Αεροπαγίτης και ο Τιμόθεος, Επίσκοπος Εφέσου. Και οι δύο ήταν μαθητές του Απόστολου Παύλου. Για πρώτη φορά επιβλήθηκαν στους Χριστιανούς εξορίες, και στο πλαίσιο αυτών των ποινών εξορίστηκε ο Ευαγγελιστής Ιωάννης, ο τελευταίος εν ζωή Απόστολος, στην Πάτμο, όπου και συνέγραψε την Αποκάλυψη. Η δεύτερη φάση των διωγμών Ο τρίτος αυτοκρατορικός διωγμός έγινε από τον Τραϊανό, μετά από υπόδειξη του έπαρχου της Βιθυνίας Πλίνιου του Νεότερου. Η επιστολογραφία του Πλίνιου στον αυτοκράτορα είναι πολύτιμη ιστορική πηγή, που μας δείχνει τον μεγάλο βαθμό της διάδοσης του Χριστιανισμού, τις συνήθειες τους και το πώς τους αντιμετώπιζαν οι αρχές (Epistulae X. 96). Ο ίδιος ο έπαρχος ομολογεί πως οι Χριστιανοί δεν έκαναν τίποτα κακό, αλλά συναθροίζονταν, λάτρευαν τον Ιησού ως Θεό και ορκίζονταν να μην διαπράττουν ποτέ δόλο, κλοπή ή μοιχεία, να μην αθετούν ποτέ τον λόγο τους, ούτε να προδίδουν την πίστη ή τους αδελφούς τους, δηλαδή η μόνη πράξη για την οποία κατηγορούνταν ήταν η πίστη τους. Δεν αναφέρεται άλλο έγκλημα ή κατηγορία εναντίον των Χριστιανών εκτός από του ότι ήταν Χριστιανοί. Πρόθεση των αρχών ήταν να επαναφέρουν τον κόσμο στην πατρώα πίστη γιατί έτσι θα ήταν σίγουρες για την νομιμοφροσύνη τους. Ο Πλίνιος αναφέρει πως για όσους υπήρχαν κατηγορίες ότι ήταν Χριστιανοί τους έφερνε ενώπιον του και τους έβαζε να καίνε θυμίαμα, να κάνουν επικλήσεις στους θεούς και τον αυτοκράτορα και να βρίζουν το όνομα του Χρίστου. Τότε τους απάλλασσε γιατί ήξερε πως ένας πραγματικός Χριστιανός δεν μπορούσε να απαρνηθεί τον Χριστό και να θυσιάσει στα είδωλα. Όσοι παραδέχονταν πως ήταν Χριστιανοί, αφού τους επαναλάμβανε ακόμα δύο φορές την ερώτηση κι εκείνοι απαντούσαν καταφατικά, τους εκτελούσε. Ο Πλίνιος στην επιστολή του ζητούσε οδηγίες για το πώς θα αντιμετωπίσει την κατάσταση («οι πατρώοι ναοί ήταν έρημοι»). Ρωτάει αν θα πρέπει να κατηγοριοποιήσει τις διώξεις με βάση την ηλικία και να κρίνει επιεικέστερα τους νεότερους, για το αν θα συνέχιζε να καταδίωκε τους Χριστιανούς μόνο για την ιδιότητά τους ή για συγκεκριμένες πράξεις, για το αν θα έπρεπε να αθωώνει όσους αποκήρυσσαν την πίστη τους και έβριζαν τον Χριστό και, τέλος, πως θα αντιμετώπιζε τις ανώνυμες καταγγελίες, γιατί έτσι «πολύς κόσμος πρόκειται να συμπεριληφθεί στην ποινική αυτή δίωξη που έχει τώρα επεκταθεί και είναι πιθανόν ότι θα συμπεριλάβει πρόσωπα όλων των τάξεων και ηλικιών, και εκ των δύο φύλων. Πραγματικά, η μεταδοτική αυτή 6
δεισιδαιμονία, δεν περιορίζεται μόνο στις πόλεις, αλλά μετέδωσε τη μόλυνσή της στα γειτονικά χωριά και στην ύπαιθρο». Η σύντομη απάντηση του αυτοκράτορα Τραϊανού δείχνει και την πολιτική της κεντρικής εξουσίας προς τον Χριστιανισμό. Ο Τραϊανός συγχαίρει τον Πλίνιο για τις ενέργειές του και τον ενθαρρύνει να συνεχίσει να βλέπει κάθε υπόθεση ξεχωριστά. Απαντάει στο ερώτημα του επάρχου λέγοντας πως αν κάποιος αποδείκνυε πως δεν ήταν Χριστιανός θυσιάζοντας στα είδωλα έπρεπε να απαλλαχθεί από τις κατηγορίες. Τέλος δίνει την οδηγία όπως να μην λαμβάνονται υπ όψη οι ανώνυμες καταγγελίες εναντίον κάποιου πως είναι Χριστιανός, για να μην διαταραχτεί η κοινωνική ειρήνη. Αυτή η αμφίθυμη πολιτική της κεντρικής εξουσίας εναντίον του Χριστιανισμού διατηρήθηκε μέχρι τα μέσα του τρίτου αιώνα. Ενώ ο Χριστιανισμός ήταν έγκλημα, ως δεισιδαιμονία, δεν καταδιώκονταν οι Χριστιανοί εκτός αν κάποιος κατηγορούσε ένα άτομο, στέλνοντας το σε δίκη. Με αυτές τις γενικές οδηγίες οι έπαρχοι είχαν την ελευθερία να χειριστούν τους Χριστιανούς όπως νόμιζαν. Ο δεύτερος παράγοντας που δίωκε τους Χριστιανούς, ήταν ο όχλος, ο οποίος παρασυρμένος πολλές φορές από παράγοντες της ειδωλολατρίας (ιερείς, μάντεις κ.λπ.) ξεσπούσε βίαια εναντίον των χριστιανικών κοινοτήτων. Ονομαστοί μάρτυρες εκείνου του διωγμού ήταν ο Συμεών ο Αδελφόθεος, επίσκοπος Ιεροσολύμων, που σταυρώθηκε το 107 π.χ., και ο Ιγνάτιος, Επίσκοπος Αντιόχειας, τον οποίο έριξαν στα θηρία. Στο πνεύμα του Τραϊανού περί της πολιτικής κατά των Χριστιανών έμειναν κι άλλοι αυτοκράτορες, οι οποίοι παρομοίως ήταν ικανότατοι και άφησαν πολύ καλή υστεροφημία, όπως ο Αντωνίνος Πίος, ο Αδριανός και ο Μάρκος Αυρήλιος. Όλοι αυτοί, κυρίως ο Μάρκος Αυρήλιος ο οποίος εκφράζει τις απόψεις του στα απομνημονεύματά του, τα «Εις εαυτόν» πίστευαν πως οι Χριστιανοί ήταν φανατικοί οπαδοί μιας δεισιδαιμονίας και η προθυμία τους να θυσιαστούν ήταν θεατρική και οφειλόταν στο γινάτι τους. Ο Μάρκος Αυρήλιος εκτός από αυτοκράτορας ήταν και στωικός φιλόσοφος. Ο στωικισμός υποστήριζε την ύπαρξη των θεών ως επιτηρητών της τάξης του Σύμπαντος και απέρριπτε την αθανασία της ψυχής, υποστηρίζοντας την ενσωμάτωσή της στην παγκόσμια φύση, η οποία καθοδηγείται και κυβερνάται από τον συμπαντικό νόμο της Λογικής. Κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης του Μάρκου Αυρήλιου, το 177, ο όχλος και οι αρχές της Λυών επιτέθηκαν κατά της χριστιανικής κοινότητας, με αποτέλεσμα 48 Χριστιανούς Μάρτυρες. 7
Η τρίτη φάση των διωγμών Οι Χριστιανοί βίωναν περιόδους σχετικής ειρήνης που τις διέκοπταν περίοδοι διωγμών. Ο κανόνας συνεχιζόταν ως την άνοδο στον αυτοκρατορικό θρόνο του Δέκιου. Η Ρώμη, από τις αρχές του 3 ου αιώνα δεν ήταν η παλιά κοσμοκράτειρα, αλλά βίωνε μια γενική κρίση. Τα σύνορα έσπασαν, νέοι βάρβαροι λαοί έκαναν επιδρομές βαθιά στα εδάφη της αυτοκρατορίας, και μια πανδημία ξέσπασε από το 251 ως το 266, η οποία στο αποκορύφωμά της σκότωνε 5.000 την ημέρα στη Ρώμη. Έμεινε στην ιστορία ως «Η επιδημία του Κυπριανού», επειδή ο Κυπριανός, Επίσκοπος Καρχηδόνας, την περιέγραψε αναλυτικά, αυτήν και τον τρόμο που έφερε στους επιζήσαντες, μέσα στα κείμενά του. Ο Δέκιος, συγκλητικός και στρατιωτικός, στόχευε να επαναφέρει το παλιό μεγαλείο της Ρώμης, κάτι που θα γινόταν, σύμφωνα με την άποψή του, με την αναβίωση της πατροπαράδοτης θρησκείας και την επαναφορά της pietas. Επανέφερε το αξίωμα του Τιμητή, που έλεγχε τα ήθη των πολιτών, και αφότου πραγματοποίησε την ετήσια θυσία στον Δία, εξέδωσε ένα Edictum (Έδικτο, διαταγή) σύμφωνα με το οποίο όλοι οι κάτοικοι της αυτοκρατορίας έπρεπε να θυσιάσουν δημόσια, και θα λάμβαναν ένα πιστοποιητικό από τις αρχές σύμφωνα με το οποίο συμμορφώθηκαν με την εντολή. Αν και δεν αναφερόταν σε κάποια θρησκευτική ομάδα, αυτή η διαταγή δημιούργησε τεράστια προβλήματα για τους Χριστιανούς, οι οποίοι δεν μπορούσαν να θυσιάσουν σε παγανιστικούς θεούς. Αυτή η πράξη θεωρήθηκε από τις αρχές ως έλλειψη αφοσίωσης στον αυτοκράτορα και εν δυνάμει προδοσία. Μέσα σε ένα παρακμιακό περιβάλλον ήταν φυσικό οι δεισιδαίμονες άνθρωποι της εποχής να θεωρήσουν πως οι θεοί οργίστηκαν με τους ανθρώπους και τους τιμώρησαν επειδή οι Χριστιανοί δεν λάτρευαν τους πατρώους θεούς. Οι αρχές στράφηκαν πρώτα στον κλήρο και ζήτησαν από τους Επισκόπους να θυσιάσουν. Όσοι αρνήθηκαν μαρτύρησαν, συμπεριλαμβανομένων του Πάπα Φαβιανού, του Πατριάρχη Αντιοχείας Βαβυλά και του Επισκόπου Ιεροσολύμων Αλέξανδρου. Μετά το πρώτο έτος της βασιλείας του Δέκιου η αγριότητα των διωγμών φαίνεται πως είχε χαλαρώσει, αλλά παρατηρήθηκε για πρώτη φορά στην Εκκλησία ένα ανησυχητικό φαινόμενο. Οι Χριστιανοί, εξαιτίας της φανερής, πλέον, αύξησής τους, έχασαν τους στενούς δεσμούς και τον ενθουσιασμό της πίστης που είχαν οι πρώτες χριστιανικές κοινότητες. Έτσι πολλοί απ αυτούς υπάκουσαν το κάλεσμα του Δέκιου και θυσίασαν στα είδωλα. Όλοι αυτοί ονομάστηκαν πεπτωκότες (lapsi). Ανάμεσα στους πεπτωκότες υπήρχαν, κατά τη μαρτυρία του Κυπριανού, και κληρικοί (Κυπριανού, Επιστολή 14, κεφ. 1). 8
Λίβελλος που βρέθηκε ανάμεσα στους πάπυρους της Οξυρρύγχου (πηγή: Wikipedia). Απόδοση: Προς τους εντεταλμένους υπαλλήλους της θυσίας στο χωριό του νησιού του Αλέξανδρου. Από τον Aurelius Diogenes, τον γιο του Satabus, του χωριού του νησιού του Αλεξάνδρου, ηλικίας 72 ετών με ουλή στο δεξί του φρύδι. Έχω ήδη θυσιάσει τακτικά στους θεούς και τώρα κατά την παρουσία σας και σύμφωνα με το διάταγμα έκανα θυσία και έχυσα το ποτό της προσφοράς και γεύτηκα από την θυσία και αιτούμαι να πιστοποιήσετε το ίδιο. Έρρωσθε. -- Δόθηκε από εμένα, τον Aurelius Diogenes --Πιστοποιώ ότι τον είδα να θυσιάζει (υπογραφή σβησμένη) Έγινε τον πρώτο χρόνο του αυτοκράτορα Καίσαρος Gaius Messius Quintus Trajanus Decius Pius Felix Augustus δεύτερη μέρα του μήνα Epith (26 Ιουνίου, 250 μχ). Οι πεπτωκότες χωρίστηκαν ανάλογα με την πράξη που έκαναν. Όσοι θυσίαζαν ονομάστηκαν sacrificati (θυσιάσαντες), όσοι έκαιγαν θυμίαμα thurificati (θυμιάσαντες). Κάποιοι Χριστιανοί δεν λάτρεψαν δημόσια τα είδωλα, αλλά εξαγόρασαν τους κρατικούς αξιωματούχους για να τους καταγράψουν μέσα στους καταλόγους και να τους δώσουν το πιστοποιητικό (libellum). Οι τελευταίοι ονομάστηκαν libellatici και acta facientes ή accepta facientes. Όταν χαλάρωσαν οι διωγμοί και οι πεπτωκότες θέλησαν να επιστρέψουν στην Εκκλησία, δημιουργήθηκε μεγάλο ζήτημα που δίχασε τους πιστούς. Υπήρξαν τρεις απόψεις. Οι πεπτωκότες ήθελαν να επιστρέψουν στην Εκκλησία απλώς με έγγραφη συγχώρηση. Υπήρχαν οι σκληροπυρηνικοί που απέρριπταν την επιστροφή των 9
πεπτωκότων πάση θυσία. Τέλος υπήρχαν οι μετριοπαθείς, οι οποίοι πίστευαν πως οι πεπτωκότες έπρεπε να επιστρέψουν στην Εκκλησία μετά από μετάνοια, και να διαβαθμιστούν ανάλογα με την πράξη τους, αλλά και τις περιστάσεις της πτώσης τους (να κριθούν αυστηρότερα όσοι προσκύνησαν εκούσια τα είδωλα, και επιεικέστερα όσοι προσκύνησαν μετά από βασανιστήρια). Το 251 ο Κυπριανός συγκάλεσε σύνοδο στη Καρχηδόνα, στην οποία θεσμοθετήθηκε η μετριοπάθεια, σύμφωνα με τις απόψεις του Επισκόπου Καρχηδόνας. Οι θυσιάσαντες και θυμιάσαντες γίνονταν δεκτοί σε ισόβια μετάνοια και τους χορηγούσαν πλήρη άφεση τις τελευταίες ημέρες της ζωής τους. Όσοι εφοδιάστηκαν με πιστοποιητικά, δίχως να θυσιάσουν, γίνονταν δεκτοί σε εκκλησιαστική κοινωνία αφού περνούσαν ορισμένο καιρό μετάνοιας. Στη Ρώμη ο νέος Επίσκοπος Κορνήλιος όταν έλαβε τις αποφάσεις αυτές συγκάλεσε σύνοδο και εδώ αποφασίστηκε ό,τι και στην Καρχηδόνα, να γίνονται δηλαδή οι πεπτωκότες Χριστιανοί δεκτοί στην Εκκλησία με επιείκεια. Οι διωγμοί ξανάρχισαν με μεγαλύτερο ζήλο από τον αυτοκράτορα Βαλεριανό, ο οποίος παρακινήθηκε από τους παράγοντες του παγανισμού που βρίσκονταν στον κύκλο του, οι οποίοι πανικοβλήθηκαν από την διαπίστωση πως ο μεγάλος διωγμός του Δέκιου δεν είχε κανένα αποτέλεσμα. Το 257 εξέδωσε διαταγή σύμφωνα με την οποία όλοι οι Χριστιανοί κληρικοί έπρεπε να θυσιάσουν στους θεούς, με την ποινή της εξορίας σε περίπτωση ανυπακοής. Επίσης απαγόρευσε τη συνάθροιση των πιστών στους ναούς και τα κοιμητήριά τους. Ήταν μια πολιτική που δεν απαιτούσε από τους Χριστιανούς να απαρνηθούν το Χριστό, αλλά να αναγνωρίσουν μαζί του και το ρωμαϊκό πάνθεο. Οι ιεράρχες όμως, εξορισμένοι σε απομακρυσμένα χωριά και ερημικές περιοχές ακολουθήθηκαν από αρκετούς πιστούς, και συνέχισαν το έργο τους, ακόμα και μέσω αλληλογραφίας. 10
Πάπυρος που βρέθηκε στην Οξύρρυγχο της Αιγύπτου και κωδικοποιήθηκε ως 3035. Είναι το ένταλμα σύλληψης ενός Χριστιανού, του Πετοσαράπη Ώρου, που εκδόθηκε στις 28 Φεβρουαρίου 256, επί Βαλεριανού (πηγή: Wikipedia) 1 π[αρὰ] τοῦ πρυτάνεως 2 κωμάρχαις καὶ ἐπιστάταις εἰρήνης 3 κώμης Μερμέρθων. ἐξαυτῆς ἀνα- 4 πέμψατε Πετοσαρᾶπιν Ὥρου χρησι- 5 ανὸν, ἢ ὑμεῖς αὐτοὶ ἀνέλθατε. 6 [ἔτους] 3 Οὐαλεριανοῦ καὶ Γαλλιηνοῦ Σεβαστῶν 7 Φαμενὼθ 3. Όταν ο Βαλεριανός διαπίστωσε πως το μέτρο του δεν απέδωσε, εξέδωσε νέο διάταγμα, το 258, στο οποίο όριζε: «Όλοι οι Επίσκοποι, Πρεσβύτεροι και Διάκονοι έπρεπε να φονεύονται αμέσως οι γερουσιαστές και οι ιππότες να στερούνται τα αξιώματα και τις περιουσίες τους τέλος οι Χριστιανοί να αποκεφαλίζονται εάν επιμένουν στη θρησκεία τους οι γυναίκες της ανώτερης τάξης των Χριστιανών να εξορίζονται ύστερα από τη δήμευση των περιουσιών τους οι υπάλληλοι του αυτοκράτορα, οι οποίοι ή πιο μπροστά είχαν ομολογήσει ή τώρα ομολογούν τον Χριστιανισμό, θα πρέπει να στερούνται τα αξιώματα και τις περιουσίες τους και να στέλνονται δέσμιοι στα αυτοκρατορικά τους κτήματα» 5. Έτσι μαρτύρησε στις 6 Αυγούστου 258 ο Πάπας Σίξτος και στις 14 Σεπτεμβρίου ο Κυπριανός. Ο διωγμός ήταν ιδιαίτερα άγριος, και δεν γλίτωναν ούτε τα παιδιά, όμως οι εξωτερικές εξελίξεις μετέφεραν αλλού την προσοχή του αυτοκράτορα. Οι Πέρσες προέλασαν από την ανατολή 5 Κυπριανού, Επιστολή, 82,1 11
και κατέλαβαν την Αντιόχεια. Ο Βαλεριανός κινήθηκε να τους σταματήσει αλλά έχασε σε μάχη το 260 στην Έδεσσα της Μεσοποταμίας (σημερινή Σανλιούρφα στην ανατολική Τουρκία), αιχμαλωτίστηκε και πέθανε στη Περσία, μεταχειριζόμενος σαν δούλος. Ο γιος του Βαλεριανού, Γαλλιηνός, σταμάτησε τον διωγμό. Ο Μέγας Διωγμός Μετά τη βασιλεία του Βαλεριανού, η Εκκλησία στο σύνολό της βίωσε μια μακρόχρονη ειρήνη. Η απόφαση του Γαλλιηνού να επιστρέψει στους Χριστιανούς τα κοιμητήρια και τα κτήματα που είχαν δημευτεί είχε ως συνέπεια να αναγνωριστεί στην Εκκλησία το δικαίωμα κατοχής ακίνητης περιουσίας, αν και ακόμα δεν είχε αναγνωριστεί ο Χριστιανισμός ως religio ligita (επιτρεπόμενη θρησκεία). Αυτή η ειρήνη βοήθησε στην ανεμπόδιστη εξάπλωση της νέας θρησκείας, ακόμα και στις κοινωνικά ανώτερες τάξεις. Ο Χριστιανισμός έπαψε να είναι αποκλειστικά η θρησκεία των καταπιεσμένων και από το περιθώριο της κοινωνίας άρχισε να μπαίνει στο επίκεντρο. Οι χριστιανικοί ναοί άρχισαν να μεγαλώνουν σε μέγεθος για να εξυπηρετούν τους όλο και περισσότερους πιστούς. Οι μεγάλοι αριθμοί των Χριστιανών είχαν ως φυσικό επακόλουθο την είσοδό τους στη δημόσια διοίκηση και στο στράτευμα σε ποσοστά πρωτόγνωρα. Αυτή η αύξηση και ο συγχρωτισμός των Χριστιανών με την κοινωνία, έκανε τους μη Χριστιανούς να μην πιστεύουν πλέον τις συκοφαντίες των προηγούμενων εποχών, οι οποίες ήταν αφορμή για οχλοκρατικά ξεσπάσματα. Το 284 ανήλθε στο θρόνο ο Διοκλητιανός, ένας θρησκευόμενος στρατιωτικός ταπεινής καταγωγής από την Δαλματία, που σκαρφάλωσε στην ιεραρχία χάρη στις ικανότητές του. Ο Διοκλητιανός είχε όραμα να σταματήσει την πορεία του κράτους στη παρακμή στηριζόμενος στις προγονικές αρετές. Στόχευε στην πνευματική ενότητα των υπηκόων του, με υλικό της την πατροπαράδοτη θρησκεία, η οποία θα είχε ως συνέπεια και την πολιτική ενότητα. Η ενότητα αυτή, με την ευσέβεια προς τους θεούς, θα είχε, όπως πίστευε, αποτέλεσμα την επαναφορά του παλιού μεγαλείου. Η σταδιακή συγκέντρωση των εξουσιών στο πρόσωπο του αυτοκράτορα επικυρώθηκε με την υιοθέτηση από τον Διοκλητιανό του πρωτοκόλλου της αυλής των Σασσανιδών βασιλέων της Περσίας. Ο αυτοκράτορας έγινε πλέον απροσπέλαστος για τους υπηκόους του, στις εμφανίσεις του φορούσε το διάδημα και την πορφύρα και επέβαλλε την προσκύνηση (adoratio). Περιβλήθηκε, τέλος, με την ιερότητα που του απέδιδε η προσφώνηση Ζευς. Η συγκέντρωση όλων των εξουσιών σ ένα πρόσωπο άλλαξε ουσιαστικά το πολιτειακό σύστημα που εγκαθίδρυσε ο Οκταβιανός Αύγουστος. Μετέβαλε δηλαδή την Ηγεμονία (Principatus) σε Απόλυτη Μοναρχία (Dominatus). Ο πρώτος πολίτης του κράτους (Princeps) έγινε τώρα απόλυτος μονάρχης (Dominus). 12
Ο Διοκλητιανός κυβέρνησε το ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας και έδωσε τη διοίκηση του δυτικού σ έναν αφοσιωμένο σ αυτόν στρατιωτικό, τον Μαξιμιανό. Οι δύο αυτοί αυτοκράτορες πήραν τον τίτλο του Αυγούστου, παραχώρησαν στη συνέχεια τη διοίκηση του μισού τους μεριδίου από τις περιοχές που κυβερνούσαν σε δύο συνάρχοντες: ο Διοκλητιανός στον Γαλέριο και ο Μαξιμιανός στον Κωνστάντιο τον Χλωρό. Οι δύο συνάρχοντες έφεραν τον τίτλο του Καίσαρα. Έτσι η αυτοκρατορία μοιράστηκε ουσιαστικά σε τέσσερα διαφορετικά κέντρα. Ο Γαλέριος, πιστός και φανατικός ακόλουθος της εθνικής θρησκείας παρακινούσε και επηρέαζε συνεχώς τον Διοκλητιανό για να ξεκινήσει διωγμούς εναντίον των Χριστιανών. Μαζί με τον Γαλέριο, το παγανιστικό περιβάλλον του αυτοκράτορα, ιερείς, μάντεις και διάφοροι σχετικοί παράγοντες προέτρεπαν τον αυτοκράτορα, ο οποίος ήταν ιδιαίτερα θρησκευόμενος, να εξαφανίσει τον Χριστιανισμό γιατί ήταν μισητός στους θεούς. Από το 295 στοιχεία στο στράτευμα που υποστήριζαν φανατικά την πατρώα θρησκεία άρχισαν να συνωμοτούν για να υποσκελίσουν τους Χριστιανούς, που θα μπορούσαν θεωρητικά να αποκτήσουν δύναμη. Ο ίδιος ο Διοκλητιανός υποστήριζε τέτοιες ενέργειες, για να εκκαθαρίσει τον στρατό από όσους πίστευε πως δεν ήταν νομιμόφρονες. Η οριστική ρήξη στον ρωμαϊκό στρατό συνέβη το 298, όταν ο Γαλέριος επέστρεψε από τον νικηφόρο πόλεμο που διεξήγαγε εναντίον των Περσών και διέταξε ολόκληρο το στρατό του να θυσιάσει στους θεούς. Αυτή η διαταγή δημιούργησε κύμα αντιδράσεων στους Χριστιανούς στρατιώτες, οι οποίοι παραιτήθηκαν από το στράτευμα για να μην εκτελέσουν την διαταγή. Όσοι δεν την εκτέλεσαν εκδιώχθηκαν από τον στρατό, και έχασαν τη σύνταξή τους. Οι μάντεις ισχυρίζονταν πως δεν μπορούσαν πια να δώσουν χρησμούς, ούτε οι θυσίες τους είχαν αποτέλεσμα, εξαιτίας των Χριστιανών που εξόργιζαν τους θεούς με την παρουσία τους. Ο Διοκλητιανός ήθελε μόνο να τους εκδιώξει από τη δημόσια υπηρεσία και τον στρατό, ενώ ο Γαλέριος ήθελε τον ολοκληρωτικό αφανισμό τους. Για να λύσουν τη διαφωνία τους έστειλαν αντιπρόσωπο στο μαντείο του Απόλλωνα στα Δίδυμα της Μιλήτου για να πάρουν χρησμό. Ο χρησμός του μαντείου ήταν ο εξής: «Οι δίκαιοι της γης εμποδίζουν τον Απόλλωνα να μιλήσει» 6. Η απάντηση ερμηνεύτηκε ως έγκριση των θεών να ξεκινήσουν διωγμοί. Στις 23 Φεβρουαρίου 303 οι Εθνικοί εόρταζαν τα Τερμινάλια, προς τιμήν του Θεού Τέρμινου, θεού των ορίων και των συνόρων, που θεωρούνταν από τους ειδωλολάτρες ότι συντελούσε στην ευτυχή έκβαση πολλών πραγμάτων. Ο ύπαρχος των πραιτοριανών όρμησε με τη 6 Ευσέβιος, Βίος Μεγάλου Κωνσταντίνου 2.50 13
στρατιωτική ακολουθία του στο Χριστιανικό ναό, γκρέμισαν τις πόρτες, έκαψαν τα ιερά βιβλία, λεηλάτησαν τα πάντα και γκρέμισαν τον ναό. Την επόμενη μέρα ο Διοκλητιανός εξέδωσε Έδικτο το οποίο όριζε: Εκτός από την καταστροφή των ναών, για πρώτη φορά στην ιστορία των διωγμών διατάχθηκε και η καταστροφή όλων των ιερών και λειτουργικών κειμένων του Χριστιανισμού. Οι Χριστιανοί απαγορεύονταν να συναθροίζονται για να λατρεύουν τον Θεό τους. Οι Χριστιανοί στερήθηκαν το δικαίωμα να καταφεύγουν στα δικαστήρια. Οι Χριστιανοί δεν είχαν δικαίωμα να καταγγείλουν επιζήμιες πράξεις που γίνονταν σ' αυτούς από τους ειδωλολάτρες. Όσοι Χριστιανοί είχαν δημόσιες θέσεις και αρνούνταν να θυσιάσουν στους θεούς, απολύονταν και έχαναν όλα τα πολιτικά δικαιώματα τους. Απαγορευόταν στους Χριστιανούς δούλους να απελευθερώνονται, και οι απελεύθεροι Χριστιανοί ξαναέγιναν δούλοι. Η αρχική αντίδραση των Χριστιανών, σε αντίθεση με τους προηγούμενους διωγμούς, ήταν η οργή. Ένας Χριστιανός, ξέσκισε δημόσια την θυροκολλημένη διαταγή, φωνάζοντας «Εδώ είναι οι θρίαμβοί σας κατά των βαρβάρων», διαμαρτυρόμενος για την μεταχείριση που είχαν. Καταδικάστηκε και εκτελέστηκε στη πυρά. Εξαιτίας της προσπάθειας του Διοκλητιανού να εκκαθαρίσει τον στρατό και τη δημόσια διοίκηση, εμφανίζεται επί Διοκλητιανού μια νέα κατηγορία Μαρτύρων, οι Στρατιωτικοί Άγιοι, οι οποίοι αρνήθηκαν να εκτελέσουν τις διαταγές περί θυσίας στα είδωλα και εκτελέστηκαν. Σύμφωνα με την εκκλησιαστική παράδοση ο Άγιος Γεώργιος αποκεφαλίστηκε στη Νικομήδεια στις 23 Απριλίου 303, ο Άγιος Δημήτριος λογχίστηκε στις 26 Οκτωβρίου 306. Άλλοι γνωστοί στρατιωτικοί άγιοι που μαρτύρησαν σ εκείνο τον διωγμό είναι ο Θεόδωρος «Τήρωνος» και ο Θεόδωρος Στρατηλάτης. Ο Διοκλητιανός εξέδωσε και δεύτερο Έδικτο, το καλοκαίρι του 303, στο οποίο διέταξε την φυλάκιση ολόκληρου του κλήρου. Οι φυλακές γέμισαν σε τόσο μεγάλο βαθμό που οι αρχές αποφυλάκισαν τους εγκληματίες για να χωρέσουν οι ιερείς. Στις 20 Νοεμβρίου 303 ένα τρίτο Έδικτο έδινε αμνηστία στους φυλακισμένους ιερωμένους αν θυσίαζαν στα είδωλα. Το τελειωτικό χτύπημα ήρθε στις αρχές του 304, όταν εκδόθηκε τέταρτο Έδικτο, σύμφωνα με το οποίο όλος ο πληθυσμός της αυτοκρατορίας υποχρεωνόταν να θυσιάσει στους θεούς δημόσια και μαζικά, με την ποινή του θανάτου σε όσους παράκουαν. Η αγριότητα των διώξεων ήταν τόσο μεγάλη που ο 14
Ευσέβιος αναφέρει ότι στη Φρυγία ο στρατός έκαψε ολόκληρη πόλη με τους κατοίκους και τους αξιωματούχους της μέσα, επειδή ήταν χριστιανική 7. Μια επιγραφή που βρέθηκε το 1857 στον Παλατινό λόφο, ένα από τους επτά λόφους την Ρώμης. Περιέχει ένα από τα πρώτα γραφήματα χαραγμένα σε τοίχο. Ο σχεδιαστής ειρωνεύεται τον Αλεξάμενο, ο οποίος είναι Χριστιανός, ζωγραφίζοντας έναν εσταυρωμένο με κεφάλι όνου και τον Αλεξάμενο να τον λατρεύει. Η επιγραφή στα ελληνικά αναφέρει (ανορθόγραφα): Αλεξάμενος σέβεται Θεόν. Η επιγραφή χρονολογείται κάπου μεταξύ του 1 ου και του 3 ου αιώνα μ.χ. Ο Διοκλητιανός έδωσε το ελεύθερο στους τοπικούς άρχοντες να εφαρμόσουν τους νόμους σύμφωνα με την κρίση τους. Οι βαρβαρότητες του κράτους ήταν πρωτοφανείς και οι ποινές που επιβάλλονταν ήταν οι πιο ευφάνταστες που μπορούσαν να γίνουν. Οι μετριοπαθείς εθνικοί, στρατιωτικοί και λαϊκοί, για πρώτη φορά προστάτευσαν τους Χριστιανούς συμπολίτες τους, κρύβοντας τους ή ψευδομαρτυρώντας υπέρ τους, αηδιασμένοι από την βαναυσότητα που έβλεπαν. Το 305 ο Διοκλητιανός παραιτήθηκε από τον θρόνο λόγω προβλημάτων υγείας, και τον διαδέχθηκε ο Γαλέριος, η κινητήρια δύναμη πίσω από τους διωγμούς. Η επαναφορά των Χριστιανών, όμως, στην εθνική θρησκεία δεν πραγματοποιήθηκε. Οι Χριστιανοί που όλο αυξάνονταν είτε κατέφευγαν σε έρημους τόπους για να έχουν θρησκευτική ελευθερία, ή προτιμούσαν το στεφάνι του μάρτυρα. Επιπλέον οι διωγμοί δεν εφαρμόστηκαν σε όλη την αυτοκρατορία με τον ίδιο τρόπο. Στη Δύση ο Κωνστάντιος Χλωρός δεν εφάρμοσε όλα τα μέτρα των 7 Ευσεβίου, εκκλησιαστική Ιστορία, Η' 11,1) 15
διωγμών εξαιτίας της συμπάθειάς του για τις μονοθεϊστικές θρησκείες. Οι διώξεις, το μαρτύριο και η ηθική στάση των Χριστιανών είχαν ως αποτέλεσμα ν αυξάνονται οι πιστοί της νέας θρησκείας. Ο ίδιος ο Γαλέριος, στο νεκροκρέβατό του ομολόγησε ήττα. Στις 30 Απριλίου 311 εξέδωσε διάταγμα στη Νικομήδεια, με το οποίο απελευθερώθηκαν οι φυλακισμένοι Χριστιανοί, τους δόθηκε ελευθερία να λατρεύουν τον Θεό τους, τους δόθηκε άδεια ν ανοικοδομήσουν τους ναούς τους με τον όρο να μην διαταράσσουν την κοινωνική ειρήνη και να προσεύχονται στον Θεό τους υπέρ της σωτηρίας του αυτοκράτορα και την ευημερία της πολιτείας. Το τέλος του Μέγα Διωγμού οφείλεται εν μέρει και στους ανταγωνισμούς που ξέσπασαν μεταξύ Αυγούστων και Καισάρων, οι οποίοι διέλυσαν το σύστημα της Τετραρχίας. Απ αυτούς ο Κωνσταντίνος, γιος του Κωνστάντιου Χλωρού ήταν εκτεθειμένος στον μονοθεϊσμό. Ο πατέρας του λάτρευε τον Ανίκητο Ήλιο (Sol Invictus) και η μητέρα του, Ελένη, ήταν Χριστιανή. Στις 28 Οκτωβρίου 312 ο Κωνσταντίνος, νίκησε τον Μαξέντιο στη Μουλβία γέφυρα έξω από τη Ρώμη. Πριν την μάχη αυτός και ο στρατός του υιοθέτησαν ως λάβαρο και έμβλημα στις ασπίδες τους το Χριστόγραμμα. Αίτιο αυτής της μεταστροφής είναι το περίφημο όραμα του σταυρού που ισχυρίστηκαν πως είδαν ο Κωνσταντίνος και οι στρατιώτες του, ανάμεσα στους οποίους υπήρχαν πολλοί Χριστιανοί. Ήδη στην Αψίδα του Κωνσταντίνου, που χτίστηκε για να μνημονεύσει εκείνη τη μάχη, η νίκη αποδίδεται «στη θεϊκή επέμβαση». Μετά την επικράτηση του Λικίνιου ως μοναδικού Αυγούστου στην ανατολή, οι δύο αυτοκράτορες που είχαν απομείνει συμφώνησαν να χορηγήσουν ανεξιθρησκεία σε όλους τους κατοίκους της αυτοκρατορίας, γεγονός που σταμάτησε οριστικά τους διωγμούς και έκανε τον Χριστιανισμό religio ligita. Το Έδικτο των Μεδιολάνων το 313 άλλαξε οριστικά την πορεία του κράτους. Ο Χριστιανισμός, εξερχόμενος οριστικά νικητής απέναντι στην εθνική θρησκεία, μπορούσε ελεύθερος να διαδοθεί σε όλο τον γνωστό κόσμο. Επίλογος Από τον Διαφωτισμό και εξής, πολλοί μελετητές, όπως ο Edward Gibbon, ισχυρίστηκαν πως οι αριθμοί των μαρτύρων ήταν υπερβολικοί για προπαγανδιστικούς λόγους της Εκκλησίας. Μέχρι τον 20 ο αιώνα η άποψη αυτή ήταν η επικρατούσα. Ο 20 ος αιώνας, όμως, με τις εκατόμβες των δύο παγκόσμιων πολέμων, με τις τόσες γενοκτονίες, το Ολοκαύτωμα, τη βία εναντίον των ανεπιθύμητων, γενικά με τα τόσα απάνθρωπα βιώματα, άλλαξε την προηγούμενη άποψη. Ειδικά η χρήση ολόκληρου του κρατικού μηχανισμού της Γερμανίας από τους Ναζί για τον στόχο της ολοκληρωτικής εξαφάνισης των Εβραίων, η ύπαρξη ολοκληρωτικών καθεστώτων που έκαναν το κράτος και τον ηγέτη του αντικείμενο λατρείας που 16
μπορεί να χαρακτηριστεί σχεδόν θρησκευτική (Φασισμός, Ναζισμός, Σταλινισμός), αναθεώρησαν τις προηγούμενες θεωρίες για την έκταση των διωγμών κατά των Χριστιανών. Πρέπει να θυμόμαστε πως σε κάθε εποχή ο κίνδυνος του ολοκληρωτισμού, η περιθωριοποίηση κοινωνικών ομάδων, και η παραβίαση κάθε ηθικής από το κράτος με δικαιολογία τη σωτηρία των πολιτών, μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο να αποβάλει την ανθρωπιά του και να γίνει ένα κτηνώδες ον, του οποίου οι συνέπειες των πράξεων του, ηθικές, κοινωνικές και αριθμητικές να είναι ανυπολόγιστες. Πηγές Persecutions of Christians, από την Wikipedia (http://en.wikipedia.org/wiki/persecution_of_christians) Diocletianic Persecution, από την Wikipedia (http://en.wikipedia.org/wiki/diocletianic_persecution) Religion Facts, Persecution in the Early Church, (http://www.religionfacts.com/christianity/history/persecution.htm) Απόστολος Γλαβίνας, Οι διωγμοί κατά της Εκκλησίας στην Προκωνσταντίνεια εποχή (http://www.oodegr.com/oode/biblia/diogmoi_1/perieh.htm) 17