Τζων Λοκ Λήδα Ευαγγελινού
Στην Αγγλία του 17 ου αιώνα εμφανίζονται τα προιόντα της Ένδοξης Επανάστασης κατά του βασιλειά : ο δημοκρατικός ριζοσπαστισμός των Ισοπεδωτών (Levellers) και ο κουμμουνισμός των Σκαφτιάδων (Diggers). Οι πρώτοι, διακηρύσσουν την ισότητα των έμφυτων δικαιωμάτων 1 και συλλαμβάνουν την έννοια του έθνους ως ένα σύνολο ελέυθερων ατόμων τα οποία συνεργάζονται μεταξύ τους για την προάσπιτη των συμφερόντων τους. Η απήχηση των ιδεών αυτών είχε ως αποτέλεσμα την ανατροπή από το θρόνο του βασιλιά της Αγγλίας, γεγονός που εγκαινίασε το πολίτευμα της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και κατάργησε οριστικά την μοναρχία. Οι ιδέες αυτές βρήκαν αργότερα την θεωρητική τους διατύπωση στην πολιτική φιλοσοφία του Τζων Λοκ, ο οποίος επηρεάστηκε από τις πολιτικές εξελίξεις της Αγγλίας αλλά και από τις ιδέες της Γαλλικής κοινωνίας εναντίον της απόλυτης μοναρχίας (του παλαιού καθεστώτος) 2. Ο Λοκ, εκδίδοντας το βιβλίο του Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως το 1689 (Τwo Treatises On Civil Government) εκθέτει την πολιτική θεωρία του και θεμελιώνει την πολιτική ιδεολογία του φιλελευθερισμού. Τελικά, το βιβλίο του αυτό άσκησε μεγάλη επίδραση στη θεωρία του φιλελεύθερου αστικού κράτους. 3 Για να κατανοήσουμε την πολιτική φιλοσοφία του Λοκ, θα πρέπει να μας γίνει αντιληπτός ο όρος φισική κατάσταση. Για τον Λοκ, όλοι οι άνθρωποι βρίσκονται εκ φύσεως στην εν λόγω κατάσταση εώς ότου, με δική τους συγκατάθεση, γίνουν μέλη κάποιας πολιτικής κοινωνίας. Μέχρι τότε, ζουν σε απόλυτη ελευθερία και ισότητα, σ ένα κόσμο όπου επικρατεί η λογική. Ωστόσο, αυτή η ελευθερία αυτοδιάθεσης, η αυτονομία της 1 Χωρίς να θίγουν την ιδιοκτησία, Κώστας Μαυριάς, Ιστορία των Πολιτικών Ιδεών, Ν.Σακκουλάς, 1985,σελ.202. 2 Ευστράτιος Τσουρέας, Ιστορία του Νεότερου Κόσμου, Ελληνοέκδοση, σελ.485. 3 Κώστας Μαυριάς, Ιστορία των Πολιτικών Ιδεών, Ν.Σακκουλάς, 1985,σελ.204.
δράσης και η αμοιβαία ισότητα, λαμβάνουν χώρα στα πλαίσια του νόμου της φύσεως, που ορίζει τελικά τι είναι επιτρεπτό και τι όχι. Εδώ ο Λοκ, επικαλούμενος τον νόμο της φύσεως, διδάσκει ότι όλοι οι άνθρωποι, όντας ίσοι και ανεξάρτητοι, δεν έχουν το δικαίωμα να βλάψουν ο ένας τον άλλον στη ζωή, την υγεία και την περιουσία. 4 Στην αγγλική πολιτική φιλοσοφία του 17 ου αιώνα δεσπόζουν δύο μεγάλα ονόματα. Ο Τόμας Χομπς μαζί με τον Λοκ, που έχουν αντίθετες απόψεις μεταξύ τους. Αναφορικά με το θέμα της ισότητας, ο Χομπς τονίζει τη δυνατότητα του σωματικά αδυνάμου και ανόητου να φονεύσει τον ισχυρότερο. Επομένως για τον Χομπς ισότητα δεν αποτελεί το δικαιώμα για ζωή και ευτυχία, αλλα μια ισότητα καταστροφικής δύναμης ικανής να υπερβεί τα δικαιώματα του ατόμου. 5 Συμπερένωντας, ο Λοκ, αν δεν κατέφευγε στον προσδιορισμό της φυσικής κατάστασης η οποία διέπεται από τον φυσικό νόμο, θα κατέληγε σε μία ασυδοσία, όπως ο Χομπς. Βέβαια, η αποφυγή της σύγκρουσης στην φυσική κατάσταση του Λοκ βασίζεται σε επιχερήματα καθαρά ηθικού χαρακτήρα. Ο νόμος για τον Λοκ, προέρχεται από το νόμο του Θεού, ο οποίος υποχρεώνει τους φυσικούς ανθρώπους να μην αλληλοεξουδετερώνονται, αλλά να συμβάλλουν στην συντήτηση των συνανθρώπων τους. Κάπου εδώ φαίνεται η αντίληψη του Λοκ για το Θεό. Σε περιγραφή του για τη φυσική κατάσταση, αναφέρει πως οι άνθρωποι γεννήθηκαν με τις ίδεες ικανότητες, χωρίς υποταγή ή υποτέλεια, εκτός κι αν ο Θεός θέσει κάποιον ανώτερο από τους άλλους και του απονέμει δικαίωμα κυριαρχίας. 6 Χαρακτηριστική είναι και η φράση που χρησιμοποιεί συνεχώς προσφυγή στο Θεό (appeal to heaven), όταν ο λαός χρειάζεται 4 Κώστας Μαυριάς, Ιστορία των Πολιτικών Ιδεών, Ν.Σακκουλάς, 1985,σελ.205. 5 Κώστας Μαυριάς, Ιστορία των Πολιτικών Ιδεών, Ν.Σακκουλάς, 1985,σελ.198. 6 Κώστας Μαυριάς, Ιστορία των Πολιτικών Ιδεών, Ν.Σακκουλάς, 1985,σελ.205.
βοήθεια λόγω αυθαιρεσίας της εκάστοστε εξουσίας. 7 Ουσιαστικά, ο Λοκ ήταν οπαδός της ανεξιθρησκείας και ο Θεός για αυτόν συμβάλλει στην αποκατάσταση της αρχικής ισορροπίας και νομιμότητας. Ωστόσο, ένας δικαστής δεν μπορεί να τιμωρήσει κάποιον που διέπραξε αμαρτία 8, αλλα κάποιον που παραβίασε τα δικαιώματα κάποιου άλλου ( ιδιοκτησίας, ελευθερίας κτλ.) Είναι λοιπόν φανερή η σημασία που έδινε ο Λοκ σ αυτό που αποκάλεσε φυσικά δικαώματα. Γι αυτόν, κάθε άνθρωπος με τη γέννησή του διαθέτει τρία απαραβίαστα δικαιώματα: ζωής, ελευθερίας, περιουσίας. Ο άνθρωπος γεννιέται ελέυθερος και έλλογος και η ιδέα της ελευθερίας είναι μια ιδέα εξουσίας σε οποιονδήποτε να κάνει ή να παρεμποδίσει κάποια ενέργεια σύμφωνα με την αποφασιστηκότητα και τη σκέψη του νου. 9 Ο Λοκ για την ιδιοκτησία υποστήριξε ότι, όντας ίσοι οι άνθρωποι έχουν δικαίωμα ιδιοκτησίας πάνω στο άτομό τους, με συνέπεια να τους ανήκει και η προσωπική τους εργασία, και το προιόν της. Η επέμβαση μέςω της προσωπικής εργασίας στη φύση, οδηγεί στην απόκτηση ενός δικαώματος ιδιοκτησίας όχι μόνο στα προιόντα που προσφέρει η εργασία, αλλά και πανω στην ίδια τη γη. 10 Μιλώντας για τα αναφαίρετα φυσικά δικαώματα, ο Λοκ είχε διατυπώσει ότι οι άνθρωποι δεν είναι δυνατό να ζουν συνεχώς υπό καθεστώς αδιασάλευτης ειρήνης και ευτυχισμένης συμβίωσης. Πάντα υπάρχουν εκείνοι που επιχειρούν να βλάψουν κάποιο από τα ουσιώδη αγαθά της ζωής, ελευθερίας και ιδιοκτησίας. Γι αυτό, καθίσταται αναγκαίο ένα κοινωνικό συμβόλαιο που θα διασφαλίζει τα αγαθά αυτά χάρη σε κοινούς νόμους, αμερόληπτους δικαστές. Εδώ, φαίνεται η αποστροφή του Λοκ προς την απόλυτη μοναρχία, πολίτευμα το οποίο δεν 7 John Locke, Second Treatise on Civil Government, 1689, σελ.426. 8 Η αμαρτία αποτελεί έννοια υποκειμενική για τον Λοκ 9 John Locke, An essay concerning human understanding, σελ.237 10 Κώστας Μαυριάς, Ιστορία των Πολιτικών Ιδεών, Ν.Σακκουλάς, 1985,σελ.205.
παρέχει τις παραπάνω προυποθέσεις. Το κοινωνικό αυτό συμβόλαιο λοιπόν, έρχεται να αποδείξει πως η μετάβαση του ανθρώπου από την φυσική στην πολιτική κατάσταση 11 δεν αποξενώνει το λαό από τα δικαιώματά του, εφόσον σύμφωνα μ αυτό ο λαός σε περίπτωση που η πολιτική εξουσία προβαίνει σε καταχρήσεις και αυθαιρεσίες(παραβίαση φυσικών δικαιωμάτων)- διαθέτει το δικαίωμα να αντιστέκεται και να φτάνει μέχρι και την εξέγερση. 12 Ενδιαφέρουσα είναι επίσης η άποψη του Λοκ σχετικά με τις εξουσίες που ρυθμίζουν το κράτος. Στη θεωρία του Λοκ, η νομοθετική εξουσία τοποθετείται πάνω απ όλες ενώ η εκτελεστική παρεμβένει ρυθμιστικά υπέρ του γενικού συμφέροντος, ακόμη και εναντίον του νόμου. Αυτό συμβαίνει διότι, ο νόμος ως σταθερός και αμετάβλητος μπορεί να δημιουργήσει ζητήματα τα οποία μπορεί να λύσει μόνο η εκτελεστική εξουσία, που τελικά διαθέτει περισσότερα προνόμια. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Λοκ, όταν τελειώνει ο νόμος, αρχίζει η τυραννία. 13 Aκρογωνιαίος λήθος ενός δημοκρατικού κράτους δικαίου, αποτελεί η ισότητα των πολιτών σύμφωνα με το νόμο. Ο Λοκ, επηρεασμένος απο την ιστορική πραγματικότητα της Αγγλίας κατά τον 17 ο αι. παρατηρεί πως οι ηγεμόνες και οι δικαστές ήταν επίσης υπό την κυριαρχία του νόμου κι έτσι καταλήγει στο συμπέρασμα πως όταν ένα μέλος του κράτους υπερβαίνει τη νομική του εξουσία ή παραβιάζει με οποιοδήποτε τρόπο τον νόμο, παύει να είναι δικαστής ή ηγεμόνας και ενεργώντας χωρίς εξουσία μπορεί να αντιταχθεί όπως οποιοσδήποτε άλλος άνθρωπος που με τη βία προσβάλλει το δικαίωμα του άλλου. 11 Στην πολιτική κατάσταση ο άνθρωπος εκχωρεί τα φυσικά του δίκαια προς όφελος της κοινότητας και οι φορείς της πολιτικής εξουσίας οφείλουν να τα φυλάττουν. 12 Κώστας Μαυριάς, Ιστορία των Πολιτικών Ιδεών, Ν.Σακκουλάς, 1985,σελ.207, Αυτό γίνεται βάσει κανόνων του φυσικού δικαίου που δεν παύει να ισχύει και μετά τη σύσταση της πολιτικής κοινωνίας, Γιώργος Πολίτης, Το δικαίωμα της πολιτικής ανυπακοής, Ψυχογίος,2012. 13 John Locke, Two treatises of Civil Government, section202, Chapter XVIII.
Ο Λοκ, συνοψίζοντας, ως ένας από τους σπουδαιότερους προδρόμους του Διαφωτισμού στήριξε με τις ιδέες του την Αμερικανική Επανάσταςη του 1776. Συγκεκριμένα, ο Τόμας Τζέφερσον, συντάκτης της Αμερικανικής Διακύρηξης Ανεξαρτησίας έχει συμπεριλάβει στα πρώτα άρθρα του συντάγματος τις ιδέες του Τζον Λοκ περί φυσικών δικαιωμάτων και κοινωνικού συμβολαίου. Κλείνοντας, ο Λοκ, ιδρυτής του ατομικιστικού φιλελευθερισμού 14, οπαδός του φυσικού δικαίου, πατέρας της θεωρίας των ατομικών δικαιωμάτων, εχθρός κάθε απολυταρχίας και εισηγητής της νόμιμης εξέγερσης εναντίον της εξουσίας, αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τους ερευνητές του 18 ου αιώνα και τα συντάγματα της φιλελεύθερης δημοκρατίας. 14 Ο φιλελευθερισμός είναι μια πολιτική φιλοσοφία θεμελιωμένη στις ιδέες της ατομικής ελευθερίας αλλά και της ατομικής ιδιοκτησίας.
Βιβλιογραφία -Κώστας Γ. Μαυριάς, Ιστορία των Πολιτικών Ιδεών, Ν.Σακκουλάς, 1985. -John Locke, Two Treatises on Civil Government -Γιάννης Πολίτης, Το δικαίωμα της πολιτικής ανυπακοής, Ψυχογιος,2012 -John Locke, An essay concerning Human Understanding -Ευστράτιος Τσουρέας, Ιστορία του Νεότερου Κόσμου, Ελληνοέκδωση. Λήδα Ευαγγελινού, 2017