ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΙΝΗΤΡΩΝ Θεματική Ενότητα 8: Θεωρίες αιτιακών αποδόσεων
Θεματική Ενότητα 8 Στόχοι: Η εισαγωγή των φοιτητών στις θεωρίες αιτιακών αποδόσεων και, ειδικότερα, στις θεωρίες: του Heider (1944; «Απλοϊκή» ανάλυση της διεργασίας προσδιορισμού), των Jones & Davis (1965; Αντιστοιχούμενοι συμπερασμοί) και του Kelley (1967; Διεργασίες πολλαπλού αιτιολογικού προσδιορισμού). Λέξεις κλειδιά: Αιτιακές αποδόσεις (αιτιολογικοί προσδιορισμοί).
Θεωρίες αιτιακών αποδόσεων (αιτιολογικού προσδιορισμού) Αναφέρονται στο πώς το άτομο αντιλαμβάνεται τις αιτίες της συμπεριφοράς του και της συμπεριφοράς των άλλων. Σκεφτείτε το ενδεχόμενο να συμμετέχετε σε κάποια δίκη όπου δικάζεται κάποιος για φόνο. Θα αναλύσετε την κατάσταση με τον ίδιο τρόπο εάν είστε δικαστής, ένορκος ή κατηγορούμενος; Πιθανότατα όχι.
Θεωρίες αιτιακών αποδόσεων (αιτιολογικού προσδιορισμού) Βασίζονται σε τρεις υποθέσεις: 1) Οι άνθρωποι θέλουν να γνωρίζουν τις αιτίες της δικής τους συμπεριφοράς και της συμπεριφοράς των άλλων, ιδιαιτέρως της συμπεριφοράς που είναι σημαντική για αυτούς. 2) Οι θεωρίες αυτές υποστηρίζουν ότι υπάρχει μία λογική ερμηνεία για τις αιτίες στις οποίες αποδίδουμε τη συμπεριφορά μας. Πχ. Αν αποδώσουμε την αποτυχία μας σε ένα συγκεκριμένο άτομο, πιθανό να καταλήξουμε να το αντιπαθούμε.
Θεωρίες αιτιακών αποδόσεων (αιτιολογικού προσδιορισμού) 3) Οι αιτίες στις οποίες αποδίδουμε τη συμπεριφορά μας επηρεάζουν τη μετέπειτα συμπεριφορά μας. Πχ. Ο μαθητής που πιστεύει πως, ό,τι και να κάνει, ο δάσκαλος δε θα του βάλει καλό βαθμό, θα καταλήξει να αντιπαθεί το δάσκαλο, αλλά πιθανόν και να σταματήσει να προσπαθεί. Γενικότερα, οι θεωρίες αιτιακών αποδόσεων ενδιαφέρονται για τα «αντιλαμβανόμενα» κίνητρα, όπως τα κατανοεί ο απλός κόσμος και όχι οι ειδικοί επιστήμονες.
Θεωρίες αιτιακών αποδόσεων (αιτιολογικού προσδιορισμού) Υπάρχουν τρεις βασικές θεωρίες αιτιολογικού προσδιορισμού: 1.Heider (1944): «Απλοϊκή» ανάλυση της διεργασίας προσδιορισμού 2.Jones & Davis (1965): Αντιστοιχούμενοι συμπερασμοί 3.Kelley (1967): Διεργασίες πολλαπλού αιτιολογικού προσδιορισμού
Αποτελεσματικές ή παραγωγικές δυνάμεις (σύμφωνα με τη θεωρία του Heider) Η προσωπική παραγωγική δύναμη (δηλαδή ο εαυτός) έχει δύο συστατικά: 1. την ισχύ (δηλαδή κυρίως την ικανότητα), και 2.το κίνητρο (δηλαδή την πρόθεση και την προσπάθεια). Η απρόσωπη παραγωγική δύναμη (δηλαδή η περιβαλλοντική) έχει δύο συστατικά: 1.τη δυσκολία του έργου, και 2.την τύχη.
Αποτελεσματικές ή παραγωγικές δυνάμεις (σύμφωνα με τη θεωρία του Heider) Σύμφωνα με τη θεωρία του Heider, οι αιτιολογικές ερμηνείες των ανθρώπων γέρνουν κυρίως προς την πλευρά των προσωπικών παραγόντων, πράγμα που μπορεί να οδηγήσει σε λανθασμένους προσδιορισμούς, ειδικά όταν η περιβαλλοντική αιτία ήταν στην πραγματικότητα πολύ ισχυρή.
Jones & Davis: Αντιστοιχούμενοι συμπερασμοί Ο βαθμός αντιστοιχίας, μεταξύ μιας συμπεριφοράς και του προσδιορισμού της, καθορίζεται από τις εξής μεταβλητές: 1. την κοινωνική αποδοχή. Οι κοινωνικά αποδεκτές συμπεριφορές δεν οδηγούν σε σίγουρους προσδιορισμούς, σε αντίθεση με τις συμπεριφορές που αποκλίνουν από τους κανόνες, οι οποίες επιτρέπουν αντιστοιχία προσδιορισμών με μεγάλη βεβαιότητα. 2. τον αριθμό των κοινών αποτελεσμάτων που συνοδεύουν τη δράση 3. την προσωπική εμπλοκή του παρατηρητή
Συνεπaγόμενα της θεωρίας του Kelley Η αιτιολογική διαδικασία αρχίζει όταν το αποτέλεσμα είναι αναπάντεχο, προκαλεί δηλαδή έκπληξη στο άτομο, και αποτυχημένο, και το άτομο θέλει να φέρει σε πέρας τη δράση που ξεκίνησε. Είναι ενδιαφέρον ότι, τα στραμμένα προς την επίτευξη άτομα δεν εμπλέκονται σε αιτιολογικούς προσδιορισμούς ούτε και στην περίπτωση της αποτυχίας.
Συνεπaγόμενα της θεωρίας του Kelley Ειδικότερα, σε έρευνές της, η Dweck (1975), συγκρίνοντας παιδιά 10 ετών, που επιδίωκαν την κατάκτηση της πραγματικής μάθησης, με παιδιά που αισθάνονταν αβοήθητα και απελπισμένα στη μάθηση, βρήκαν ότι τα πρώτα, όταν αντιμετώπιζαν αποτυχία, στρέφονταν σε σκέψεις για το πώς μπορούν να πετύχουν το στόχο τους, οπότε έδιναν οδηγίες στον εαυτό τους και αυτο-διορθώνονταν, ενώ τα δεύτερα απασχολούνταν κυρίως με την αιτιολόγηση της αποτυχίας τους, την οποία απέδιδαν συνήθως σε έλλειψη ικανότητας. Τα αποτελέσματα αυτά υποδηλώνουν ατομικές διαφορές στη χρήση αιτιολογικών προσδιορισμών αλλά και την επίδραση άλλων κινήτρων στην όλη αιτιολογική διαδικασία.
Συνεπaγόμενα της θεωρίας του Kelley Η συλλογή και η χρήση των πληροφοριών που κάνουν οι άνθρωποι, κατά τη διαδικασία συναγωγής αιτιών, δεν είναι πάντα πλήρης και αντικειμενική. Παράγοντες που επηρεάζουν είναι: i. τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις για άτομα και καταστάσεις, αλλά και ii. καθαρά γνωστικοί παράγοντες όπως, για παράδειγμα, η στιγμιαία μετακίνηση της προσοχής από τον ένα συνομιλητή στον άλλο.
Συνεπaγόμενα της θεωρίας του Kelley Επιπλέον, οι Nisbett και Borgida (1975) έδειξαν ότι οι άνθρωποι: αδιαφορούν για τις πληροφορίες που αφορούν τους άλλους και δεν προχωρούν στη συναγωγή της συμπεριφοράς του μέρους (του ενός ατόμου) από τη συμπεριφορά του όλου (των πολλών). Αντιθέτως, γενικεύουν από τη συμπεριφορά του μέρους στη συμπεριφορά του όλου. Επίσης, οι άνθρωποι (πχ. ως καταναλωτές) τείνουν να μη λαμβάνουν υπόψη τις στατιστικές για την επιτυχία ενός προϊόντος, ενώ παρασύρονται από παράπονα ή επαίνους του προϊόντος, προερχόμενους από γνωστούς ή συγγενείς.
Συνεπaγόμενα της θεωρίας του Kelley Οι άνθρωποι συχνά τείνουν να αποδίδουν συμβάντα, που οφείλονται καθαρά σε παράγοντες τυχαίους ή εξωγενείς, σε δικές τους ενέργειες (ψευδαίσθηση ελέγχου). Επίσης, υπάρχει μια συστηματική τάση οι δράστες να αποδίδουν τις δικές τους συμπεριφορές σε περιβαλλοντικές αιτίες και οι παρατηρητές των ίδιων συμπεριφορών να τις αποδίδουν σε εσωτερικές αιτίες. Οι δράστες έχουν καλύτερη επίγνωση των περιβαλλοντικών παραγόντων, ενώ οι παρατηρητές έχουν επίγνωση μόνο της συμπεριφοράς του άλλου.
Συνεπaγόμενα της θεωρίας του Kelley Ο Ross (1977) θεωρεί, ωστόσο, ότι η προκατάληψη υπέρ προσωπικών προσδιορισμών είναι πολύ πιο γενική και διαπερνά τόσο τους παρατηρητές, όσο και τους δράστες, καθώς φαίνεται να είναι ιδιαιτέρως ισχυρή όταν ο προσδιορίζων αποφαίνεται με βάση τις εντυπώσεις του για ένα συμβάν και δεν αισθάνεται υπόλογος για αυτά που λέει. Αν, αντιθέτως, ο προσδιορίζων θεωρεί ότι είναι υπεύθυνος για αυτά που λέει, τότε λαμβάνει υπόψη του περισσότερα στοιχεία, προσωπικά και περιβαλλοντικά, και δείχνει μικρότερη «υπερπροσδιοριστική» τάση.
Συνεπaγόμενα της θεωρίας του Kelley Η απόκλιση των ανθρώπων από την ορθολογική εκτίμηση προσώπων και καταστάσεων είναι ακόμη πιο φανερή: i. σε περιπτώσεις όπου η αιτιολόγηση αφορά τη δική μας συμπεριφορά, ii. σε καταστάσεις που απειλούν ή σχετίζονται με την αυτο-εικόνα μας, iii. ή σε ενέργειες των άλλων που έχουν επίπτωση σε εμάς. Τότε οι προσδιορισμοί δεν εξυπηρετούν τόσο την αντικειμενική κατανόηση, όσο τη συντήρηση της αυτο-ισορροπίας και την αντιμετώπιση των καταστάσεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η απόδοση της προόδου των μαθητών μας σε εμάς και η απόδοση της αποτυχίας τους σε εκείνους.
Συνεπaγόμενα της θεωρίας του Kelley Η απόδοση αυτο-εξυπηρετούντων προσδιορισμών και η διαφοροποίηση των προσδιορισμών δράστη και παρατηρητή φαίνεται να επηρεάζεται από μια σειρά παραγόντων όπως: 1. η ύπαρξη πρόθεσης για τη συγκεκριμένη πράξη, 2. η ύπαρξη ελέγχου, 3. η ύπαρξη αντίξοων συνθηκών, αλλά και 4. η «εμπάθεια», δηλαδή το αν ο παρατηρητής συμπάσχει με το δράστη. Τότε και ο παρατηρητής οδηγείται σε προσδιορισμούς ανάλογους του δράστη: αποδίδει, δηλαδή, την επιτυχία σε χαρακτηριστικά προδιάθεσης και την αποτυχία σε χαρακτηριστικά περίστασης.
Συνεπaγόμενα της θεωρίας του Kelley Η Weary (1980) πρότεινε, επίσης, ότι η αιτιολογική διαδικασία επηρεάζεται πολύ από: 5.το θετικό ή αρνητικό συναίσθημα που ακολουθεί τις εμπειρίες επιτυχίας/αποτυχίας.
Συνεπaγόμενα της θεωρίας του Kelley Η απόδοση αυτο-εξυπηρετούντων προσδιορισμών επηρεάζεται και από τον ακροατή των προσδιορισμών. Αυτή η συνθήκη έχει να κάνει με την αυτο-παρουσίασή μας στους τρίτους και την επιδίωξη να ελέγξουμε τη συμπεριφορά τους προς όφελός μας. Αντιθέτως, σε καταστάσεις κοινωνικού άγχους, το κίνητρο της αυτοπαρουσίασης αλλάζει και, όταν η επίδοσή μας κρίνεται από ομάδα υψηλού κύρους, τείνουμε να παρουσιάζουμε πιο μετριοπαθή εικόνα του εαυτού μας.
Συνεπaγόμενα της θεωρίας του Kelley Τέλος, η απόδοση προσωπικών προσδιορισμών, αλλά και αυτοευθυνών, επηρεάζεται και από την πίστη σε έναν «δίκαιο» κόσμο, στην περίπτωση που ο προσδιορίζων είναι θύμα μιας δυσάρεστης εμπειρίας, όπως ο βιασμός ή μια βαριά ασθένεια. Το άτομο αρνείται να πιστέψει ότι το κακό που του συνέβη ήταν τυχαίο ή ότι μπορεί να ξανασυμβεί: Άρα, αν η ευθύνη δεν μπορεί να αποδοθεί εξ ολοκλήρου σε ένα άλλο άτομο ή σε κάποια περιβαλλοντική αιτία, σε κάτι θα πρέπει να έφταιξε και το ίδιο το άτομο.
Εφαρμογές των αιτιολογικών προσδιορισμών Απ όλα τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι, η διαδικασία αιτιολογικού προσδιορισμού παρεμβαίνει και επηρεάζει τις σκέψεις των ανθρώπων, τα συναισθήματα που νιώθουν αλλά και την περαιτέρω συμπεριφορά τους. Για το λόγο αυτόν, οι συνέπειες των αιτιολογικών προσδιορισμών (ή των αιτιακών αποδόσεων) στην καθημερινή ζωή, στις διαπροσωπικές σχέσεις, στην παθολογική συμπεριφορά, αλλά και στην εκπαίδευση, έχουν ερευνηθεί αρκετά.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία Dweck C. S. (1975). The role of expectations and attributions in the alleviation of learned helplessness. Journal of Personality and Social Psychology, 31, 764-685. Heckhausen, H. (1991). Motivation and action. Berlin: Verlag. Heider, F. (1944). Social perceptions and phenomenon causality. Psychological Review, 51, 358-374. Jones, E. E., & Davis, K. E. (1965). From acts to dispositions: The attribution process in person perception. In L. Berkowitz (Ed.), Advances in experimental social psychology (Vol. 2). New York: Academic Press. Kelley, H. H. (1967). Attribution theory in social psychology. In D. Levine (Ed.), Nebraska symposium on motivation (Vol. 15). Lincoln: University of Nebraska Press. Κωσταρίδου-Ευκλείδη, Α. (2011). Ψυχολογία κινήτρων. Αθήνα: Πεδίο.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία Κωσταρίδου-Ευκλείδη, Α. (2011). Τα κίνητρα στην εκπαίδευση. Αθήνα: Πεδίο. Nisbett, R. E., & Borgida, E. (1975). Attribution and the psychology of prediction. Journal of Personality and Social Psychology, 32, 932-943. Ross, L. (1977). The intuitive psychologist and his short-comings: Distortions in the attribution process. In L. Berkowitz (Ed.), Advances in experimental social psychology (Vol. 10) (pp. 173-220). New York: Academic Press. Schunk, D. H., Pintrich, P., & Meece, J. (2010). Τα κίνητρα στην εκπαίδευση (Επιμ. Έκδ. Ν. Μακρής & Δ. Πνευματικός). Αθήνα: Gutenberg. Weary, G. (1980). Affect and egotism as mediators of bias in causal attributions. Journal of Personality and Social Psychology, 38, 348-357.