Αναστασία Κωσταρίδου-Ευκλείδη Ομότιμη καθηγήτρια, Τμήμα Ψυχολογίας, Α.Π.Θ. Συνέδριο Εταιρείας Νόσου Alzheimer, Θεσσαλονίκη, 2 Φεβρουαρίου 2017

Transcript

1 Αναστασία Κωσταρίδου-Ευκλείδη Ομότιμη καθηγήτρια, Τμήμα Ψυχολογίας, Α.Π.Θ. Συνέδριο Εταιρείας Νόσου Alzheimer, Θεσσαλονίκη, 2 Φεβρουαρίου

2 Ποια από τις παρακάτω εικόνες εκφράζει καλύτερα τα συναισθήματα κατά το γήρας; 2

3 3

4 4

5 Χαρά ή λύπη; Συχνά οι άνθρωποι τείνουν να απλοποιούν την εικόνα των ηλικιωμένων και να θεωρούν ότι στη μεγάλη ηλικία οι άνθρωποι είναι ευτυχισμένοι, ευχαριστημένοι με τη ζωή τους, αισιόδοξοι, καλοδιάθετοι Ή στη μεγάλη ηλικία οι άνθρωποι είναι δυστυχισμένοι, θυμωμένοι, θλιμμένοι, απαισιόδοξοι Τι ισχύει όμως στην πραγματικότητα; 5

6 6

7 7

8 8

9 9

10 10

11 11

12 12

13 Συναισθήματα στους ηλικιωμένους Οι εικόνες που είδατε δείχνουν με τον καλύτερο τρόπο ότι τα συναισθήματα, με όλη την ποικιλία τους, είναι παρόντα στους υγιείς ηλικιωμένους όπως και στους νεότερους, εκτός από παθολογικές καταστάσεις. Τίποτε, λοιπόν, δεν αλλάζει με την ηλικία; Και αν παρουσιάζονται αλλαγές, ποιες είναι αυτές; 13

14 Διάγραμμα της ομιλίας Στην ομιλία αυτή θα επικεντρωθώ στο ρόλο των συναισθημάτων σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο στα συστατικά της συναισθηματικής λειτουργίας στον άνθρωπο στις αλλαγές που παρατηρούνται στη συναισθηματική λειτουργία κατά το γήρας στις στρατηγικές ρύθμισης του συναισθήματος που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι και, ειδικότερα, οι ηλικιωμένοι 14

15 Ο ρόλος των συναισθημάτων Τι είναι όμως τα συναισθήματα και γιατί υπάρχουν; Τα συναισθήματα είναι απαντήσεις σε ερεθίσματα ή καταστάσεις που έχουν προσωπικό νόημα για το άτομο. Τα συναισθήματα (emotions) είναι υποκειμενικές καταστάσεις (Frijda, 1986) που έχουν ευχάριστη ή δυσάρεστη ποιότητα, συνδέονται με φυσιολογική διέγερση και δραστηριότητα του αυτόνομου νευρικού συστήματος, μπορεί να συνοδεύονται από χαρακτηριστικές εκφράσεις του προσώπου και στάση του σώματος, και δημιουργούν τάση προς δράση (ετοιμότητα για δράση) 15

16 Θυμικό Ο όρος θυμικό (affect) είναι ένας γενικός όρος που περιλαμβάνει τα συναισθήματα, αισθήματα, διαθέσεις, συγκίνηση, πάθη, αυτο-εκτίμηση, στάσεις, προτιμήσεις και άλλες υποκειμενικές καταστάσεις που έχουν θετική ή αρνητική ποιότητα και συνδέονται με θέματα που απασχολούν ένα άτομο. 16

17 Τι εξυπηρετούν τα συναισθήματα Η πρώτιστη λειτουργία των συναισθημάτων σε ζώα και ανθρώπους είναι η επιβίωση και η αναπαραγωγή. Αυτό γίνεται μέσα από ένα σύστημα αξιολόγησης, δηλ. υποκειμενικής εκτίμησης της σπουδαιότητας των αντιληπτικών εισιόντων, που δρα ταυτόχρονα με το αντιληπτικό σύστημα. Η αξιολόγηση των πραγμάτων εντάσσεται σε ένα υπερκείμενο σύστημα που περιλαμβάνει δύο διαστάσεις: τη θετικότητα και την αρνητικότητα. Το σύστημα αυτό συνδέεται με την αντίδραση προσέγγισης-αποφυγής. Σε μια ουδέτερη συνθήκη ο οργανισμός εκκινεί θετικά, πράγμα που διευκολύνει την εξερεύνηση. Όταν υπάρχουν στο περιβάλλον αρνητικές πληροφορίες, ο οργανισμός αντιδρά πιο έντονα στις αρνητικές πληροφορίες. 17

18 Ο ρόλος των συναισθημάτων Σε κοινωνικό πλαίσιο τα συναισθήματα συντελούν στην κοινωνική συνοχή και κοινωνική ιεραρχία. Στον άνθρωπο η αποτίμηση του νοήματος και αξίας των πραγμάτων στηρίζεται, πέρα από τα εξελικτικώς καθορισμένα χαρακτηριστικά των ερεθισμάτων, στη μάθηση και κοινωνικούς κανόνες. Η αναγνώριση κι έκφραση του συναισθήματος προσδιορίζεται πολλές φορές κοινωνικά και πολιτισμικά. 18

19 Ο ρόλος των συναισθημάτων Τα συναισθήματα βοηθούν, επίσης, στη λήψη αποφάσεων και την επιλογή της δράσης. Ειδικότερα, η αποτίμηση του νοήματος των καταστάσεων και η επιλογή της δράσης γίνεται με βάση την αξία των πραγμάτων (π.χ., ενδιαφέρον/ανία), τους στόχους του ατόμου. Η επιδίωξη σημαντικών στόχων βοηθά τα άτομα με οξέα προβλήματα υγείας αλλά όχι αυτούς που έχουν χρόνια προβλήματα και τους υπερήλικες (αποδέσμευση από στόχους). τις προσδοκίες για την επίτευξή τους (π.χ., αν έχει έλεγχο επί των πραγμάτων αισθάνεται ικανότητα, ευχαρίστηση, ελπίδα, ή θυμό, φόβο, άγχος σε έλλειψη ελέγχου). τα αποτελέσματα της σχετικής δράσης (π.χ., υπερηφάνεια, ντροπή, ζήλεια, φθόνο) 19

20 Ο ρόλος των συναισθημάτων Τα συναισθήματα αλληλεπιδρούν με το γνωστικό σύστημα και επηρεάζουν, π.χ., ποιες πληροφορίες θα θυμηθούμε και με ποιο τρόπο θα τις επεξεργαστούμε, π.χ., ολιστικά ή αναλυτικά. Επίσης, πληροφορούν το άτομο για την αποτελεσματικότητα της γνωστικής επεξεργασίας. Π.χ., τα επιστημικά συναισθήματα όπως έκπληξη, περιέργεια, σύγχυση, αμφιβολία, απορία, πληροφορούν αν η επεξεργασία προχωρεί με ευχέρεια ή όχι, αν υπάρχει γνωστική σύγκρουση, αν δεν μπορεί να δοθεί η λύση σε ένα πρόβλημα, αν χρειάζονται περισσότερες πληροφορίες, κ.ο.κ. Τέλος, πληροφορούν αν ο ρυθμός προσέγγισης του στόχου είναι ο προσδοκώμενος, ταχύτερος ή αργότερος. Το θετικό ή αρνητικό θυμικό υποδηλώνει αν θα μπορεί το άτομο να ασχοληθεί και μ άλλους στόχους, αν θα αυξήσει την προσπάθεια, ή θα εγκαταλείψει το έργο. 20

21 Μεταβολές με το γήρας Αναγνώριση συναισθημάτων Οι έρευνες δείχνουν ότι, γενικότερα, οι ηλικιωμένοι χρησιμοποιούν με επιτυχία σήματα σωματικά, του προσώπου, ή της φωνής για την ταυτοποίηση της ψυχικής κατάστασης του ατόμου Οι ηλικιωμένοι είναι εξίσου καλοί με τους νεότερους στην αναγνώριση των συναισθημάτων στους άλλους, εκτός από το θυμό και τη λύπη. Μια χαρακτηριστική αλλαγή που παρατηρείται κατά το γήρας είναι ότι οι ηλικιωμένοι προτιμούν να επεξεργάζονται θετικές πληροφορίες παρά αρνητικές. Αυτό ονομάζεται «θετική προκατάληψη». 21

22 Μεταβολές με το γήρας Ως προς την παραγωγή συναισθήματος Η απαντητικότητα του αυτόνομου νευρικού συστήματος γενικώς μειώνεται αλλά όχι για τα ερεθίσματα που αφορούν άμεσα τον εαυτό. Υποκειμενική εμπειρία: Τα πολύ έντονα συναισθήματα (θετικά ή αρνητικά) είναι λιγότερα συχνά έναντι των χαμηλής διέγερσης συναισθημάτων όπως ηρεμία, θλίψη Υπάρχει μείωση της συχνότητας του θυμού, κυρίως στις γυναίκες Υπάρχει λιγότερο θετικό θυμικό που αφορά τον εαυτό (π.χ., ευτυχία) αλλά αύξηση θετικών συναισθημάτων θετικής ενασχόλησης με τους άλλους (π.χ., παιδιά, εγγόνια) 22

23 23

24 Μεταβολές με το γήρας Σύμφωνα με τη θεωρία της κοινωνικο-συναισθηματικής επιλεκτικότητας της Carstensen οι ηλικιωμένοι έχουν περιορισμένη προοπτική χρόνου, κι αυτό τους κάνει να προσέχουν κυρίως ερεθίσματα που έχουν προσωπικό νόημα γι αυτούς (άρα είναι συναισθηματικώς φορτισμένα), να ρυθμίζουν καλύτερα απ ότι οι νεότεροι τα συναισθήματά τους και να δίνουν προτεραιότητα στη βελτιστοποίηση του θυμικού. Ωστόσο, η προτίμηση του θετικού δεν ισχύει σε θέματα υγείας. 24

25 Ρύθμιση συναισθήματος Ρύθμιση συναισθήματος σημαίνει τροποποίηση του συναισθήματος, δηλ. αύξηση, μείωση ή αλλαγή του. Η ρύθμιση μπορεί να είναι εσωτερική, εξωτερική, ή διαπροσωπική. Ο κοινωνικός διαμοιρασμός του συναισθήματος είναι μια αποτελεσματική στρατηγική ρύθμισης Η ρύθμιση μπορεί να είναι αυτόματη κι ασυνείδητη ή συνειδητή και κοπιώδης Η συνειδητή ρύθμιση απαιτεί ενέργεια και δεν μπορεί να σκηθεί όταν κάποιος είναι κουρασμένος, ασθενής, ή με μειωμένα αποθέματα δύναμης 25

26 Στρατηγικές ρύθμισης του συναισθήματος Επιλογή της περίστασης όπου βιώνονται θετικά συναισθήματα ή αποφυγή δυσάρεστων ανθρώπων ή καταστάσεων Τροποποίηση της κατάστασης (π.χ., με επίλυση των προβλημάτων ή με συμπεριφορές ασφάλειας/πρόληψης). Αλλαγή της αρχικής αποτίμησης της κατάστασης που προκάλεσε το συναίσθημα (π.χ., επαναξιολόγηση). Αναδίπλωση της προσοχής με εστίαση σε ένα θέμα (π.χ., αναμάσημα) ή απομάκρυνση από αυτό κι απώθηση. 26

27 Γήρας και ρύθμιση συναισθήματος Τροποποίηση της συναισθηματικής αντίδρασης (π.χ., έλεγχο της έκφρασης του συναισθήματος ή της φυσιολογικής διέγερσης Γνωστικές στρατηγικές που προτιμώνται στο γήρας είναι: Να βλέπω τα δυσάρεστα συμβάντα σε προοπτική και ως σχετικά (π.χ., υπάρχουν άλλα χειρότερα) Θετική επανεξέταση (π.χ., να βλέπω τα θετικά σε μια δυσάρεστη κατάσταση) Αποδοχή της αρνητικής εμπειρίας Παραίτηση 27

28 Γήρας και συναίσθημα Γενικώς, η μεγάλη ηλικία δεν είναι παράγοντας κινδύνου για τα συναισθήματα, διότι αυτά ελέγχονται από παράγοντες δημογραφικούς, προσωπικότητας, υγείας, γνωστικής λειτουργικότητας, συνθηκών ζωής (π.χ., οικονομικά προβλήματα, κοινωνικές αλλαγές, απώλεια νοήματος ζωής) Επίσης, οι «νέοι» ηλικιωμένοι έχουν βέλτιστη συναισθηματική λειτουργία σε σχέση και με τους νέους και τους «μεγάλους» ηλικιωμένους. 28

29 Συμπεράσματα Γενικότερα, η συναισθηματική κατάσταση βελτιώνεται με την ηλικία και συνδέεται με πιο θετικά συναισθήματα, μεγαλύτερη συναισθηματική σταθερότητα, και πιο σύνθετα συναισθήματα (συνύπαρξη θετικών κι αρνητικών). Η ευζωία περιορίζεται σημαντικά και πέφτει απότομα 3 με 5 χρόνια πριν το θάνατο. Οι υπερήλικες αναφέρουν λιγότερες αλλά πιο θετικές κοινωνικές επαφές. Ο χρόνος που δίνει κάποιος στις σχέσεις με άλλους συνδέεται με μεγαλύτερη ευτυχία. 29

30 Συμπεράσματα Ο καθημερινός χρόνος με τον/τη σύζυγο συνδέεται με την ευτυχία εφόσον υπάρχει ικανοποίηση από το γάμο. Η ικανοποίηση από το γάμο περιορίζει τις καθημερινές μεταπτώσεις και τις μειώσεις στην ευτυχία από προβλήματα υγείας, πράγμα που δεν πετυχαίνει κανείς με τις κοινωνικές σχέσεις. Οι σύζυγοι προσφέρουν μεγαλύτερη υποστήριξη στους ασθενείς συντρόφους τους αν και αναφέρουν λιγότερα προβλήματα των ασθενών. Η φροντίδα ασθενών επιφέρει συναισθηματική επιβάρυνση και χαμηλότερη ευζωία. Η επιβάρυνση είναι μεγαλύτερη όταν η σχέση του ζευγαριού δεν είναι καλή. 30

31 Συμπεράσματα Η μεγάλη ηλικία συνδέεται με την παραδοχή ότι το άτομο έχει λιγότερο έλεγχο στη ζωή του. Ο έλεγχος ασκείται κυρίως στον εαυτό και τα συναισθήματα, κι αυτό βοηθά στη συναισθηματική ευζωία. Το να ανήκει κάποιος κάπου (π.χ., οικογένεια, εκκλησία, ) ικανοποιεί μια βασική ανάγκη, δίνει νόημα στη ζωή, κι επιτρέπει την ενασχόληση με θετικές δραστηριότητες που δεν έχουν στόχο τον εαυτό αλλά τους άλλους. Ιδιαίτερη σημασία έχει η προσφορά προς τους νεότερους. 31

32 32

33 Ευχαριστώ για την προσοχή σας! 33