Νεότερη Ελληνική Ιστορία Α'

Νεότερη Ελληνική Ιστορία Α' ΕΝΟΤΗΤΑ 9: Η ελληνική οικονομία κατά τον 19ο αιώνα Κατερίνα Γαρδίκα Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 Η ελληνικη' οικονοµι'α κατα' τον 19ο αιω' να ' Ηδ η στο κεφα' λαιο 3 αναφε'ρθηκαν ορισµε'να χαρακτηριστικα' της ελληνικη' ς οικονοµι'ας του δε'κατου ε'νατου αιω' να, ο' πως ο αγροτικο' ς της χαρακτη' ρας, η οικογενειακη' της δοµη' και η ε'ντονη πολυε'ργεια. Ας προστεθου' ν εδω' δυ' ο ακο' µη χαρακτηριστικα' της, που προκαλου'σαν εκτεταµε'νες κοινωνικε'ς συνε'πειες, δηλαδη' η παρουσι'α φυσικω' ν µονοπωλι'ων ορισµε'νων προϊο' ντων (π.χ. της σταφι'δας), που ευνοου' σε την εµπορευµατοποι'ηση της αγροτικη' ς παραγωγη' ς, καθω' ς και το θετικο' ισοζυ'γιο στις εισροε'ς συναλλα' γµατος στη χω' ρα. Το κεφα' λαιο αυτο' θα περιοριστει' σε τρεις µο'νο τοµει'ς της ελληνικη' ς οικονοµι'ας: αυτου' ς των τραπεζω' ν, των κρατικω' ν δανει'ων, και της αγροτικη'ς οικονοµι'ας. Το διεθνε'ς πλαι'σιο Οι συνε'πειες της βιοµηχανικη' ς επανα' στασης µετε'τρεψαν την ευρωπαϊκη' η' πειρο στην πλουσιο' τερη γεωγραφικη' ζω' νη του κο' σµου, η οποι'α στο εξη' ς υποσκε'λισε σε πλου'το την Ασι'α. Παρα' τις κυκλικε'ς και τις συγκυριακε'ς κρι'σεις του βιοµηχανικου' καπιταλισµου' του δε'κατου ε'νατου αιω' να, η συνολικη' οικονοµικη' α' νοδος των βιοµηχανικω' ν κρατω' ν της βο' ρειας και δυτικη' ς Ευρω' πης, ιδι'ως της Βρετανι'ας, διη'ρκεσε ε'ως τα πρω' τα χρο'νια της δεκαετι'ας του 1870. Ακριβω' ς το'τε σηµειω' θηκε οικονοµικη' κρι'ση, η οποι'α ονοµα' στηκε Μεγα'λη η' Μακρα' ' Υφ εση (1873-1896), κρι'ση πανευρωπαϊκω' ν διαστα' σεων, που επηρε'ασε και

τις Ηνωµε'νες Πολιτει'ες, και ε'χει αποδοθει' σε υπερπροσφορα' κεφαλαι'ων και πτω' ση των επιτοκι'ων. Η κρι'ση συνε'πεσε και µε την προσθη' κη δυ' ο ακο' µη ισχυρω' ν οικονοµιω' ν στον παγκο'σµιο καπιταλιστικο' ανταγωνισµο': αφ ενο'ς της ενοποιηµε'νης Γερµανι'ας, αφ ετε'ρου της οικονοµι'ας των Ηνωµε'νων Πολιτειω' ν. Η πτω' ση των επιτοκι'ων επε'φερε πτωχευ' σεις τραπεζω' ν, µε πρω' τη την Creditanstalt, τρα' πεζα της Βιε'ννης, που πυροδο' τησε κυ' µα χρεωκοπιω' ν. Το κυ' µα αυτο' ε'φτασε ε'ως και την εκτεθειµε'νη στον ευρωπαϊκο' δανεισµο' Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α, η οποι'α κη' ρυξε πτω' χευση το 1875. Η Μεγα' λη ' Υφ εση επηρε'ασε τον εµπορικο' ανταγωνισµο' µεταξυ' των κρατω' ν, που αποδυ'θηκαν σε δασµολογικο' πο'λεµο υψω' νοντας προστατευτικου'ς δασµου'ς για να προστατευ' σουν τα βιοµηχανικα' τους προϊο' ντα απο' τους φτηνο' τερους ανταγωνιστε'ς τους. Ταυτο'χρονα ο ανταγωνισµο'ς των βιοµηχανικω' ν οικονοµιω' ν για φτηνε'ς πρω' τες υ' λες οδη' γησε στο φαινο' µενο του ιµπεριαλισµου', δηλαδη' τον φρενη'ρη ανταγωνισµο' για εκµετα' λλευση των πο'ρων της Αφρικη'ς. Η παγκο' σµια πτω' ση των επιτοκι'ων κατε'στησε τον δανεισµο' φτηνο' τερο, εποµε' νως πιο προσιτο', σε οικονοµι'ες των ασθενε' στερων οικονοµιω' ν της περιφε'ρειας, γεγονο' ς απο' το οποι'ο προσπα' θησε να επωφεληθει' και η ελληνικη' οικονοµι'α, ο'πως θα φανει' στη συνε'χεια. Η λεγο' µενη δευ' τερη βιοµηχανικη' επανα' σταση, βασιζο' µενη στην τεχνολογι'α - ο' χι του α' νθρακα, του χα' λυβα και του ατµου', ο' πως συνε'βη κατα' την πρω' τη βιοµηχανικη' επανα' σταση-- αλλα' της χηµικη' ς βιοµηχανι'ας και του ηλεκτρισµου', οδη' γησε σε νε'α οικονοµικη' α' νοδο των βιοµηχανικω' ν χωρω' ν και αυ' ξηση των επιτοκι'ων, απο' τη δεκαετι'α του 1890 και εξη' ς, οπο' τε α' ρχισε να ξεπερνιε'ται η ' Υφεση. 2 Οι ελληνικε'ς τρα' πεζες Στην κατεστραµµε'νη οικονοµι'α των ελληνικω' ν χωρω' ν µετα' τον τερµατισµο' των πολεµικω' ν συγκρου'σεων της ελληνικη'ς Επανα' στασης οι χρηµατικε'ς ανα' γκες του

εµπορι'ου καλυ'πτονταν απο' τα ελα' χιστα παλαια', συνη'θως οθωµανικα' και φθαρµε'να νοµι'σµατα, που βρι'σκονταν σε κυκλοφορι'α στα χε'ρια εµπο' ρων και ενοικιαστω' ν φο'ρων, οι οποι'οι και δα' νειζαν µε υπε'ρογκα επιτο'κια. ' Οπως συµβαι'νει πα' ντοτε, ο'σο περισσο' τερο αξιο' πιστος η' ταν ο δανειστη' ς, το' σο χαµηλο' τερο το επιτο' κιο. ' Ετ σι ο δανεισµο'ς του τοπικου' τοκιστη' προς τον οικονοµικα' αδυ'ναµο χωρικο', στη βα' ση της πιστωτικη' ς πυραµι'δας, που συνοδευο' ταν απο' υψηλο' τερο κι'νδυνο να µη αποπληρωθει' το χρε'ος, γινο' ταν µε επιτο' κια που ε'φτανε το 40%. Η πρω' τη προσπα' θεια του κρα' τους να ιδρυ' σει τρα' πεζα, που θα κα' λυπτε τις ανα' γκες του δηµοσι'ου και της κοινωνι'ας για χρη'µα, αυτη' του Ιωα' ννη Καποδι'στρια να ιδρυ'σει την Εθνικη' Χρηµατιστικη' Τρα' πεζα, κατε'ληξε σε αποτυχι'α. Με δια' ταγµα της 8/20 Φεβρουαρι'ου 1833, δηλαδη' µε την α' φιξη' της στη χω' ρα, η αντιβασιλει'α ειση' γαγε στην Ελλα' δα νε' ο νο' µισµα, τη δραχµη', που αντικατε'στησε τον φοι'νικα του Ιωα' ννη Καποδι'στρια. Αρκετα' χρο'νια αργο'τερα, το 1841, σε µια σχετικα' ευνοϊκη' στιγµη' για την οικονοµι'α, την εποχη' α' λλωστε που, στο τε'λος της δευ' τερης Αιγυπτιακη' ς κρι'σης, ξεκινου' σε εντονω' τερα η βρετανικη' διει'σδυση στην Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α, το ελληνικο' δηµο'σιο συνη'ψε συ'µβαση µε οµα' δα ξε'νων και οµογενω' ν κεφαλαιου'χων για την ι'δρυση της Εθνικη'ς Τρα' πεζας, η οποι'α ξεκι'νησε τις εργασι'ες της το 1842 και επηρε'ασε την πορει'α του συνο'λου της ελληνικη'ς οικονοµι'ας. Στην Εθνικη' Τρα' πεζα δινο'ταν εκδοτικο' προνο'µιο, δηλαδη' το αποκλειστικο' δικαι'ωµα να εκδι'δει και να κυκλοφορει' χαρτονο' µισµα σε προκαθορισµε'νη ποσο'τητα. Επι'σης καθοριζο'ταν το 8% ως ανω' τατο επιτο'κιο µε το οποι'ο µπορου' σε να δανειοδοτει' τους δανειστε'ς της. Σε κα' θε περι'πτωση ο' µως η Εθνικη' Τρα' πεζα η'ταν ιδιωτικη' εταιρει'α, η οποι'α ασκου'σε την πολιτικη' της συ'µφωνα µε τα συµφε'ροντα των µετο'χων της. 3 Η παρουσι'α της Εθνικη' ς Τρα' πεζας στην ελληνικη' οικονοµι'α και η επε'κταση' της στις πο'λεις της επαρχι'ας µε ι'δρυση υποκαταστηµα' των ει'χε ως αποτε'λεσµα την

οµογενειοποι'ηση της πιστωτικη'ς αγορα' ς µε τρο'πο, που προκα' λεσε τη γενικη' πτω' ση του επιπε'δου των επιτοκι'ων και την αρχικη' εχθρο'τητα των µικρο'τερων, επαρχιακω' ν τραπεζιτω' ν, οι οποι'οι ο'µως στη συνε'χεια ε'γιναν οι καλυ' τεροι πελα' τες της. Επι'σης, χα' ρη στην οικονοµικη' της ευρωστι'α, ει'χε την ευχε'ρεια να δανει'ζει το δηµο'σιο, ο'ταν αυτο' ει'χε ανα' γκη. Με την συντηρητικη' της πιστωτικη' δραστηριο'τητα απευθυνο'ταν επιλεκτικα' στα οικονοµικα' πιο αξιο'πιστα στρω' µατα της οικονοµι'ας και κυρι'ως του εµπορι'ου και των χρηµατικω' ν συναλλαγω' ν. Απο' το 1861 και εξη' ς επεκτα' θηκε και στη γεωργικη' πι'στη. Η Εθνικη' Τρα' πεζα αντλου'σε σηµαντικο' κε'ρδος απο' την παροχη' δανει'ων στο κρα' τος, συχνα' µε εγγυ' ηση κρατικα' κτη' µατα και προσο' δους. Ιδι'ως µετα' την πτω' χευση του 1843, οπο'τε ε'κλεισαν για τη χω' ρα οι χρηµαταγορε'ς της Ευρω' πης, το κρα' τος ει'χε ως µο' νη πηγη' δανεισµου' την εσωτερικη' αγορα'. Οι ανα' γκες του δηµοσι'ου αυ' ξαναν απο'τοµα κα' θε φορα', που η χω' ρα αντιµετω' πιζε ει'τε εσωτερικη' αναταραχη', ο' πως το δια' στηµα µετα' την ε'ξωση του ' Οθ ωνα, ει'τε σε περι'οδο ε'κτακτων πολεµικω' ν προετοιµασιω' ν. Αυτο' συνε'βη, για παρα' δειγµα, κατα' την περι'οδο της Κρητικη' ς επανα' στασης του 1866-69. Για το σκοπο' αυτο', ε'ναντι του δανει'ου της προς το δηµο'σιο η Εθνικη' Τρα' πεζα διαπραγµατευ'τηκε και επε'τυχε την απαλλαγη' της απο' την υποχρε' ωση να ανταλλα' σσει τα κυκλοφορου' ντα χαρτονοµι'σµατα' της µε χρυσα' η' αργυρα' νοµι'σµατα (1868), υποχρε'ωση που ι'σχυε το'τε σε περιο'δους οικονοµικη'ς οµαλο'τητας. Στις ε'κτακτες συνθη'κες των πολεµικω' ν προετοιµασιω' ν, εποµε'νως, η εκδοτικη' τρα' πεζα επε' βαλλε το καθεστω' ς της αναγκαστικη'ς κυκλοφορι'ας των χαρτονοµισµα' των της προκειµε'νου να εξασφαλι'σει χρη' µατα στο κρα' τος. Συγκεκριµε'να το εσωτερικο' δηµο' σιο χρε'ος της χω' ρας αυξη' θηκε δω' δεκα φορε'ς µεταξυ' των ετω' ν 1861 και 1864, ενω' λο'γω της Κρητικη' ς επανα' στασης υπερτετραπλασια' στηκε µεταξυ' του 1865 και του 1869. 4

Παρα' τον ιδιωτικο' της χαρακτη' ρα, ακριβω' ς επειδη' ει'χε τοποθετη' σει το' σο µεγα' λο µε'ρος των κεφαλαι'ων της στο κρα' τος, ο εναγκαλισµο'ς της Εθνικη'ς Τρα' πεζας µε την πολιτικη' η' ταν ε'ντονος. Πολλοι' απο' τους υποδιοικητε'ς και διοικητε'ς της εκλε'γονταν βουλευτε'ς και διορι'ζονταν υπουργοι', για παρα' δειγµα οι Ευθυ' µιος Κεχαγια' ς 1, Παυ'λος Καλλιγα' ς 2 και Στε'φανος Στρε'ϊτ. 3 Στα Ιο'νια νησια' λειτουργου'σε απο' το 1840 Ιονικη' Τρα' πεζα, πιστωτικο' ι'δρυµα βρετανικω' ν συµφερο'ντων. Με την ' Εν ωση των Ιο'νιων νησιω' ν το 1864 η τρα' πεζα αυτη' επε'τυχε να εξασφαλι'σει απο' το ελληνικο' δηµο'σιο εκδοτικο' προνο'µιο και για τα δικα' της χαρτονοµι'σµατα και την κυκλοφορι'α τους στην περιοχη' των Ιονι'ων νη'σων, δηλαδη' το ι'διο καθεστω' ς που ι'σχυε για την Εθνικη' Τρα' πεζα για την υπο' λοιπη Ελλα' δα. Επι'σης, ο' πως και η Εθνικη', η Ιονικη' Τρα' πεζα συµµετει'χε στην ε'κτακτη δανειοδο'τηση του ελληνικου' δηµοσι'ου σε περιο'δους ε'κτατων αναγκω' ν µε ανα' λογη απαλλαγη' απο' την εξαργυ'ρωση των χαρτονοµισµα' των της. 5 Στις αρχε'ς της δεκαετι'ας του 1870 εγκαταστα' θηκαν στην Ελλα' δα σηµαντικο'ς αριθµο'ς Ελλη'νων κεφαλαιου'χων απο' την χρηµαταγορα' της Κωνσταντινου'πολης, για παρα' δειγµα ο Ανδρε'ας Συγγρο'ς και ο Ευαγγε'λης Βαλταζη' ς. Αυτοι' προχω' ρησαν σε συ' σταση της Γενικη' ς Πιστωτικη' ς Τρα' πεζας υπε'ρ της οποι'ας προσπα' θησαν να αποσπα' σουν εκδοτικο' προνο' µιο. Η επιδι'ωξη' τους δεν ευοδω' θηκε εξ αιτι'ας της αντι'θεσης της Εθνικη' ς. Ωστο' σο, στις δυ' ο εκδοτικε'ς τρα' πεζες, Εθνικη' και Ιονικη', προστε'θηκε το 1881 η Τρα' πεζα Ηπειροθεσσαλι'ας µε κεφα' λαια του τραπεζι'τη Ανδρε'α Συγγρου', µε εκδοτικο' προνο' µιο για χαρτονοµι'σµατα που κυκλοφορου' σαν στην Θεσσαλι'α και την ' Αρ τα. Η τρα' πεζα αυτη' ο'µως κατε'ρρευσε και απορροφη'θηκε απο' 1. ιοικητη'ς της Εθνικη'ς και υπουργο'ς οικονοµικω' ν. 2. Καθηγητη'ς της Νοµικη'ς Σχολη'ς, διοικητη'ς της Εθνικη'ς και υπουργο'ς οικονοµικω' ν. 3. ιοικητη'ς της Εθνικη'ς, υπουργο'ς οικονοµικω' ν.

την Εθνικη' µετα' την εισβολη' του οθωµανικου' στρατου' στη Θεσσαλι'α κατα' τον ελληνοτουρκικο' πο'λεµο του 1897. Το τραπεζικο' τοπι'ο στην Ελλα' δα α' ρχισε να µεταβα' λλεται κατα' το µε'σο της δεκαετι'ας του 1890, ο' ταν ισχυροι' ' Ελ ληνες κεφαλαιου' χοι απο' την Αλεξα' νδρεια δηµιου' ργησαν νε'ο ει'δος πιστωτικου' ιδρυ' µατος. Αν οι παλαιο' τερες ελληνικε'ς τρα' πεζες αντλου' σαν κεφα' λαια απο' το εξωτερικο' για να τα επενδυ' σουν στο εσωτερικο', για παρα' δειγµα στο ελληνικο' δηµο' σιο η' µεταλλει'α, οι νε'ες τρα' πεζες αντλου' σαν απο' τις καταθε'σεις της εσωτερικη' ς αγορα' ς για να τις επενδυ' σουν στο εξωτερικο', ιδι'ως στην Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α και την Αι'γυπτο. Η ισχυρο'τερη απο' αυτε'ς τις τρα' πεζες, µε παρα' λληλες επενδυ' σεις στην ελληνικη' βαρεια' βιοµηχανι'α κατα' την πρω' τη δεκαετι'α του 20ου' αιω' να, η' ταν η Τρα' πεζα Αθηνω' ν του Ιωα' ννη Πεσµαζο'γλου. Κα' τω απο' τις νε'ες συνθη' κες το τραπεζικο' κεφα' λαιο χαρακτηριζο'ταν πλε'ον απο' εξωστρε'φεια. 6 ηµο' σιος δανεισµο' ς Απο' την εποχη' της συ' σταση' ς του το ελληνικο' κρα' τος βαρυ' νετο µε τα δυ' ο δα' νεια της ελληνικη'ς ανεξαρτησι'ας (1824 και 1825) απο' βρετανου'ς κεφαλαιου'χους, τα οποι'α ει'χε σταµατη' σει να εξυπηρετει' µε την πτω' χευση του 1827, και µε το εγγυηµε'νο δα' νειο των 60 εκατοµµυρι'ων φρα' γκων, που δαπανη' θηκε για τα ε'ξοδα της βασιλικη'ς αυλη'ς, της διοι'κησης και των βαυαρω' ν στρατιωτικω' ν, για τα ι'δια τα ε'ξοδα του δανει'ου καθω' ς και για την εξαγορα' απο' το Οθωµανικο' δηµο' σιο της περιοχη'ς της Φθιω' τιδας, που η οροθε'τηση του 1832 δεν ει'χε περιλα' βει στα ο'ρια της ελληνικη' ς επικρα' τειας. ' Οπ ως και τα δα' νεια της ανεξαρτησι'ας, το ελληνικο' κρα' τος σταµα' τησε να εξυπηρετει' και το δα' νειο του 1833 µε την πτω' χευση του 1843. Οι διαπραγµατευ'σεις µε ιεθνη' Οικονοµικη' Επιτροπη' των πιστωτω' ν, που ξεκι'νησαν το 1857, µετα' τον τερµατισµο' του Κριµαϊκου' πολε'µου, δεν κατε'ληξαν σε οριστικη' συµφωνι'α, µε αποτε'λεσµα την µακρα' παραµονη' του ελληνικου' δηµοσι'ου εκτο' ς

ευρωπαϊκω' ν χρηµαταγορω' ν και µο' νη πηγη' δανεισµου' την εσωτερικη' αγορα'. 4 Η πτω' ση ο' µως των επιτοκι'ων την εποχη' της Μεγα' λης ' Υφ εσης επε'τρεψε στην ελληνικη' κυβε'ρνηση να ανανεω' σει τις προσπα' θειες συµβιβασµου', οι οποι'ες κατε'ληξαν σε ρυ'θµιση των παλαιω' ν εξωτερικω' ν χρεω' ν το 1878. Στο εξη' ς το ελληνικο' δηµο' σιο η' ταν σε θε'ση να αντλει' δα' νεια απο' την χρηµαταγορα' του Παρισιου', µε τα οποι'α θα µπορου' σε να εξοφλη' σει τα παλαια' εσωτερικα' δα' νεια προς την Εθνικη' και την Ιονικη' Τρα' πεζα αλλα' και να προχωρη'σει σε παραγωγικε'ς επενδυ'σεις και εξοπλιστικο' προ'γραµµα. Επρο'κειτο για µια πολιτικη' που συµµερι'ζονταν το'σο ο Αλε'ξανδρος Κουµουνδου' ρος, ο οποι'ος το 1879 συνη'ψε το πρω' το απο' τη µεγα' λη σειρα' των εξωτερικω' ν δανει'ων, αυτο' των 60 εκατοµµυρι'ων φρα' γκων, ο'σο και ο Χαρι'λαος Τρικου'πης, ο οποι'ος απο' το 1880 και εξη'ς προχω' ρησε σε µεγα' λη αυ'ξηση του εξωτερικου' χρε'ους της χω' ρας. Τα δα' νεια αυτα' προορι'ζονταν για την εξο' φληση των δανει'ων προς την Εθνικη' και την Ιονικη' Τρα' πεζα, για την κατασκευη' οδικου' και σιδηροδροµικου' δικτυ'ου, για την παραγγελι'α τριω' ν θωρηκτω' ν και, µετα' το 1890, ο'λο και περισσο'τερο, για την εξυπηρε'τηση των προηγου' µενων δανει'ων. 5 Η α' νοδος των επιτοκι'ων και επιδει'νωση της παγκο'σµιας οικονοµι'ας µετα' το 1890, η ι'δια η υπερχρε'ωση της χω' ρας κα' τω µα' λιστα απο' ο'ρους κερδοσκοπικου'ς µαζι' µε τις ανακολουθι'ες των κυβερνη' σεων του ηλιγια' ννη υπονο' µευσαν την αξιοπιστι'α της ελληνικη' ς οικονοµι'ας. ' Οτ αν το 1893 κατε'ρρευσε και η αγορα' της σταφι'δας 6, η Ελλα' δα δεν µπο'ρεσε να ενισχυθει' µε παραπε'ρα δα' νειο µε αποτε'λεσµα να δηλω' σει αδυναµι'α εξυπηρε'τησης των χρεω' ν της, δηλαδη' να κηρυ'ξει πτω' χευση, το εκε'µβριο 1893. 4. Βλ. παραπα' νω. 5. Η σειρα' των εξωτερικω' ν δανει'ων που ξεκι'νησε το 1879 συνεχι'στηκε µε δα' νεια το 1880/81, το 1884, το 1887, το 1889 και το 1890. 6. Βλ παρακα' τω. 7

' Οπ ως δει'χνει ο παρακα' τω πι'νακας, ανα' µεσα στο 1869 και το 1893 το κατα' κεφαλη'ν δηµο'σιο χρε'ος (εσωτερικο' και εξωτερικο') σχεδο'ν τετραπλασια' στηκε. 8 1869 1875 1882 1887 1892 1893 η µ ο' σ ι ο χρε' ος εκατ. δρχ. Κατα' κεφαλη' δ η µ ο' σ ι ο χ ρ ε' ο ς δ ρ χ 138 164 331 525 720 823 94,5 102,75 163,19 246,35 317,65 363,20 Τα αλλεπα' λληλα δα' νεια επηρε'ασαν τη φορολογικη' επιβα' ρυνση των πολιτω' ν καθω' ς οι κυβερνη'σεις του Τρικου'πη ει'χαν εγκρι'νει µια σειρα' απο' δασµου'ς, φο'ρους κατανα' λωσης και κρατικα' µονοπω' λια, που προορι'ζονταν για την εξυπηρε'τηση των εξωτερικω' ν δανει'ων. Το χαρακτηριστικο' αυτω' ν των ε'µµεσων φο' ρων η' ταν ο' τι επιβα' ρυναν ιδιαι'τερα τους καταναλωτε'ς στις πο'λεις. Γενικο'τερα, ο'πως ε'χει δει'ξει ο Γιω' ργος ερτιλη'ς, ενω' κατα' την τριετι'α 1871-1873 η αναλογι'α υπαι'θρου/πο'λεων ως προς τη συµµετοχη' στο συ' νολο των α' µεσων φο' ρων η' ταν 8:1, κατα' την τριετι'α 1892-1894 η αναλογι'α ει'χε µεταβληθει' στο 3,2:1, δηλαδη' η συµµετοχη' των πο'λεων στους α' µεσους φο'ρους ει'χε ανε'βει απο' το 11% στο 24%. Η µεγα' λη ο'µως συµµετοχη' των πο'λεων στη φορολογικη' επιβα' ρυνση φαι'νεται στους ε'µµεσους φο'ρους, οι οποι'οι εξελι'χθηκαν σταδιακα' απο' µο' λις 29.29% κατα' την πρω' τη τριετι'α του ελληνικου' βασιλει'ου (1833-1835) στο 53.69% κατα' την τριετι'α 1871-1873 και το 74.32 κατα' την τριετι'α 1892-1894. ' Ετ σι κατα' την εποχη' της πτω' χευσης του 1893 τρεις στις τε'σσερεις δραχµε'ς φο'ρου προε'ρχονταν απο' ε'µµεση φορολογι'α, ενω' απο' την α' µεση φορολογι'α η µι'α στις τε'σσερεις δραχµε'ς φο' ρου προε'ρχονταν απο' τις πο' λεις. Εξα' λλου, λο' γω του ειδικου' βα' ρους των αγροτω' ν - ψηφοφο' ρων στις εκλογικε'ς αναµετρη'σεις, οι ελληνικε'ς κυβερνη'σεις του 19ου αιω' να αποφα' σιζαν τη µει'ωση της

φορολογι'ας στα αγροτικα' προϊο' ντων µε χρονολογι'ες σταθµου' ς τις καθεστωτικε'ς αλλαγε'ς, δηλαδη' το 1843 και το 1864. Η επι'λυση του προβλη' µατος εξυπηρε' τησης των εξωτερικω' ν δανει'ων επιβλη'θηκε στη χω' ρα απο' τους δανειστε'ς µετα' την πολεµικη' η'ττα της Ελλα' δας στον ελληνοτουρκικο' πο'λεµο του 1897 και την υποχρε'ωση' της να καταβα' λει πολεµικη' αποζηµι'ωση στην Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α υ' ψους 400 εκατοµµυρι'ων τουρκικω' ν λιρω' ν. Η Συνθη'κη Κωνσταντινουπο'λεως της 6/18 Σεπτεµβρι'ου 1897 δηµιουργου'σε επιτροπη' ιεθνου'ς Οικονοµικου' Ελε'γχου ( ΟΕ) µε τη συµµετοχη' αντιπροσω' πων των πιστωτω' ν (Αγγλι'ας, Γαλλι'ας, Ρωσι'ας, Γερµανι'ας, Αυστρι'ας και Ιταλι'ας). Η επιτροπη' ει'χε αρµοδιο' τητα να ελε'γχει τις δηµο' σιες δαπα' νες και να εξασφαλι'ζει µε'ρος των δηµο' σιων εσο' δων για την εξυπηρε'τηση του εξωτερικου' χρε'ους. Η ρυ' θµιση αυτη' αποτελου'σε µεν περιορισµο' της κυριαρχι'ας της χω' ρας, οι παλαιο'τεροι πρωθυπουργοι' Θεο'δωρος ηλιγια' ννης και Χαρι'λαος Τρικου' πης ει'χαν επιµει'νει να την αποφυ' γουν η'δη απο' το 1892, αλλα' µετα' την η'ττα του 1897 ει'χε καταστει' αναπο'φευκτη. Τον 1898 η χω' ρα ε'λαβε δα' νειο περι'που 150 εκατοµµυρι'ων φρα' γκων µε την εγγυ'ηση των τριω' ν Μεγα' λων υνα' µεων, που ει'χαν εγγυηθει' και το δα' νειο του 1833, δηλαδη' της Βρετανι'ας, της Γαλλι'ας και της Ρωσι'ας. Η εγγυ' ηση αυτη' κρι'θηκε απαραι'τητη για να εξασφαλισθει' η υ' παρξη της χω' ρας, µετα' την οικονοµικη' και στρατιωτικη' της καταστροφη', διο'τι αλλιω' ς θα η' ταν αδυ'νατο να εξασφαλι'σει δα' νειο απο' τη χρηµατιστηριακη' αγορα'. Σκοπο'ς του δανει'ου η'ταν η καταβολη' της πολεµικη'ς αποζηµι'ωσης, η εξυπηρε'τηση των παλαιω' ν δανει'ων και η κα' λυψη των ελλειµµα' των του κρα' τους. 9 Εκτο' ς απο' την εξασφα' λιση της καταβολη' ς των το' κων στους πιστωτε'ς, ο ιεθνη' ς Οικονοµικο' ς ' Ελ εγχος επε'βαλε τον εξορθολογισµο' των δηµοσι'ων δαπανω' ν µε περιοριστικη' πολιτικη', που πι'εσε την ελληνικη' κοινωνι'α, αλλα' επε'τρεψε την αποκατα' σταση της ισοτιµι'ας της δραχµη'ς µε το γαλλικο' φρα' γκο (1905), τη συ'ναψη

10 νε'ου µεγα' λου δανει'ου (1910) και τη ναυτικη' προετοιµασι'α της χω' ρας, που την κατε'στησε πολυ'τιµο συ'µµαχο κατα' τους Βαλκανικου'ς πολε'µους Αγροτικη' οικονοµι'α Οι εµπορευµατικε' ς καλλιε' ργειες της ελληνικη' ς αγροτικη' ς οικονοµι'α καθιστου' σαν το συ' νολο της ελληνικη' ς οικονοµι'ας ιδιαι'τερα ευαι'σθητο στην εξωτερικη' συγκυρι'α. Προϊο' ντα, ο' πως η σταφι'δα, ο καπνο' ς και το βαµβα' κι αντανακλου'ν ακριβω' ς αυτο' το φαινο'µενο. Η χω' ρα, ειδικο'τερα συγκεκριµε'νες περιοχε'ς, δηλαδη' η Ζα' κυνθος και η βο'ρεια Πελοπο' ννησος, διε' θετε ε' να προϊο' ν µε φυσικο' πλεονε' κτηµα ε' ναντι α' λλων µεσογειακω' ν χωρω' ν, την κορινθιακη' σταφι'δα, χα' ρη στην ποιο'τητα του προϊο'ντος αυτου'. Το φυσικο' πλεονε'κτηµα δηµιουργου' σε φυσικο' µονοπω' λιο. Η σταφι'δα, η οποι'α η' ταν σταθερα' σε ο' λο το δε'κατο ε'νατο αιω' να το πρω' το σε αξι'α εξαγω' γιµο προϊο'ν της χω' ρας, εξη' γετο κυρι'ως προς τη βρετανικη' αγορα', ο'που χρησιµοποιει'το ως γλυκαντικη' ουσι'α. Οι εξαγωγε'ς της σταφι'δας και, κατα' συνε'πεια, η στρεµµατικη' επε'κταση των καλλιεργειω' ν ει'χαν ξεκινη' σει ανοδικη' πορει'α η' δη πριν απο' την Ελληνικη' Επανα' σταση αλλα' διακο' πηκαν εξ αιτι'ας των πολεµικω' ν γεγονο' των. Η αποκατα' σταση της ειρη'νης ε'θεσε εκ νε'ου σε ανοδικη' τροχια' την καλλιε'ργεια και τις εξαγωγε'ς του προϊο' ντος, εξελι'ξεις που ει'χαν ως αποτε'λεσµα τον εποικισµο' των πεδια' δων της βο'ρειας και δυτικη'ς Πελοποννη'σου. Η ανοδικη' αυτη' τροχια' ενισχυ'θηκε απο' τεχνολογικε'ς προο'δους αλλα' κυρι'ως απο' εξελι'ξεις στο ιδιοκτησιακο' καθεστω' ς της αγροτικη'ς γης, κυρι'ως µε τα προγρα' µµατα διανοµη'ς των εθνικω' ν γαιω' ν (1835, 1838, 1871). Η καλλιε'ργεια του προϊο'ντος γνω' ρισε νε'α δυναµικη' επε'κταση εξ αιτι'ας ενο'ς συγκυριακου' γεγονο' τος, που αναλυ' εται στη συνε'χεια. Η αυξανο' µενη ατµοπλοϊκη' επικοινωνι'α ανα' µεσα στην Ευρω' πη και τη Βο' ρεια Αµερικη' ε'φερε στη Γαλλι'α µια α' γνωστη ως το'τε ασθε'νεια των αµπελω' νων, τη φυλλοξη'ρα, που α' ρχισε να πλη'ττει

τα γαλλικα' αµπε'λια απο' τα πρω' τα χρο' νια της δεκαετι'ας του 1860. Σταδιακα' η γαλλικη' αµπελοκαλλιε'ργεια καταστρα' φηκε και, κατα' συνε'πεια, και η γαλλικη' οινοπαραγωγη'. Η τελευται'α αναζη' τησε πρω' τη υ' λη στη σταφι'δα για τους χαµηλο' τερης ποιο' τητας γαλλικου' ς οι'νους. ' Ετσι, µετα' το 1879, η ελληνικη' σταφι'δα προσε'θεσε στη βρετανικη' µια νε'α αγορα' µε τερα' στια ζη'τηση: τη γαλλικη' οινοποιι'α. Ανα' µεσα στο 1851 και το 1863 η παραγωγη' υπερδιπλασια' στηκε αλλα' τετραπλα' στηκε ανα' µεσα στο 1860 και το 1888. 11 Στην Πελοπο'ννησο η επε'κταση της σταφιδοκαλλιε'ργειας οδη'γησε σταδιακα' σε µονοκαλλιε'ργεια του προϊο' ντος αυτου'. Λο' γω της αυξηµε'νης ζη' τησης και της συνακο' λουθης αυ' ξησης της τιµη' ς της σταφι'δας οι κτηµατι'ες αντικαθιστου' σαν τα ελαιο' δενδρα' τους και τα σιτηρα' µε σταφιδαµπε' λους. Μετα' το 1879 οι σταφιδαµπελω' νες α' ρχισαν να καταλαµβα' νουν νε'ες γεωγραφικε'ς ζω' νες σε πλαγιε'ς µε υψηλο' τερα υψο' µετρα και επεκτα' θηκαν στη νοτιοδυτικη' Πελοπο' ννησο. Η εξε'λιξη αυτη' επηρε'ασε το συ'νολο της ελληνικη'ς οικονοµι'ας. Απο' την αυ' ξηση των εξαγωγω' ν εισε'ρεαν στην οικονοµι'α χρη' µατα, που στη συνε'χεια διαχε'ονταν στην κοινωνι'α, τους εξαγωγει'ς, τους εµπλεκο' µενους στην ξη' ρανση και τη συσκευασι'α, τους εµπο' ρους, τους κτηµατι'ες, τους εποχικου' ς καλλιεργητε'ς, τους πιστωτε'ς. Η γενικη' α' νοδος του εισοδηµατικου' επιπε'δου επε'τρεπε πλε'ον την αυξηµε'νη εισαγωγη' σιτηρω' ν, γεγονο'ς που βελτι'ωνε το επι'πεδο διατροφη'ς του πληθυσµου', συνε'βαλλε δε στον περιορισµο' της µετανα' στευσης και την αυ'ξηση του πληθυσµου'. Για τους κατοι'κους της ορεινη' ς ενδοχω' ρας της Πελοποννη' σου η εποχικη' απασχο' ληση στις σταφιδοφο' ρους περιοχε' ς για τις ανα' γκες της σταφιδοκαλλιε'ργειας εξασφα' λιζε συµπληρωµατικο' εισο'δηµα, που τους επε'τρεπε να παραµει'νουν στις εστι'ες τους. Ας σηµειωθει' επι'σης ο' τι για τους κατοι'κους των πο'λεων τα εισαγο'µενα σιτηρα' απο' τους θαλα' σσιους δρο'µους η'σαν φθηνο'τερα απο' ο',τι τα σιτηρα' της ελληνικη' ς ενδοχω' ρας, τα οποι'α βαρυ' νονταν µε µεγα' λο κο' στος

µεταφορα' ς εξ αιτι'ας του ελλιπου' ς συγκοινωνιακου' δικτυ' ου. ' Ετ σι, η εξαγωγικη' οικονοµι'α της σταφι'δας και η βελτι'ωση του επιπε'δου των εισοδηµα' των ευνο'ησε τις εισαγωγε'ς σιτηρω' ν και ει'χε ευρυ'τερες κοινωνικε'ς και δηµογραφικε'ς συνε'πειες. Πε'ρα ο'µως απο' αυτε'ς µεταµο'ρφωσε και το φυσικο' τοπι'ο της βο'ρειας, δυτικη'ς και νο'τιας Πελοποννη' σου, καθω' ς ολο' κληρες πλαγιε'ς ε'χασαν τους ελαιω' νες τους και ε'γιναν φυτει'ες σταφιδαµπε'λων. Οι γα' λλοι αµπελοκαλλιεργητε'ς κατο'ρθωσαν σταδιακα' να επαναφε'ρουν τους αµπελω' νες τους εµβολια' ζοντας τα αµπε'λια τους µε αµερικανικε'ς ποικιλι'ες ανθεκτικε'ς στη φυλλοξη' ρα. Η ανα' καµψη ο'µως των γαλλικω' ν αµπελιω' ν ση' µανε το τε'λος της ελληνικη' ς σταφιδικη' ς ε'κρηξης. Απο' το 1892 η µει'ωση της ζη' τησης του ελληνικου' προϊο' ντος ε' φερε και κατα' ρρευση της τιµη' ς του καθω' ς µεγα' λες ποσο' τητες παρε'µειναν αδια' θετες στα λιµα' νια της βο'ρειας Πελοποννη'σου. Η οικονοµικη' κρι'ση ε'πληξε ολο'κληρο τον κλα' δο της σταφι'δας, απο' τους κτηµατι'ες και τις τρα' πεζες ε'ως τους εργα' τες και τους εποχικου'ς καλλιεργητε'ς, αλλα' και ολο'κληρη την οικονοµι'α. Οι ορεινοι' πληθυσµοι' που συµπλη'ρωναν το εισο'δηµα' τους µε εποχικη' εργασι'α η'σαν οι πιο ευα' λωτοι, οι οποι'οι στη συνε'χεια αποτε'λεσαν τον κυριο' τερο ο' γκο των µεταναστω' ν προς τις Ηνωµε'νες Πολιτει'ες, το πρω' το µεγα' λο µεταναστευτικο' ρευ'µα της ελληνικη'ς κοινωνι'ας. 12 ' Οπ ως ε'χει υποστηρι'ξει ο Αλε'ξης Φραγκια' δης, χα' ρη στη αυξηµε'νη ζη' τηση µετα' το 1879 και την α' νοδο της τιµη'ς της σταφι'δας µετρια' στηκαν οι συνε'πειες της Μεγα' λης ' Υφεσης (1873-1896) στην ελληνικη' οικονοµι'α και κοινωνι'α. Ωστο'σο, λο'γω της σηµασι'ας της σταφι'δας στο ελληνικο' εξαγωγικο' εµπο' ριο η κα' µψη της πρωταρχικη' ς αυτη' ς πηγη' ς συναλλα' γµατος για την εθνικη' οικονοµι'α το 1893 συνε'βαλε στην αυ' ξηση της τιµη' ς του συναλλα' γµατος, που ει'χαν προκαλε'σει οι δηµοσιονοµικε'ς δυσχε'ρειες της χω' ρας. Η αυ'ξηση της τιµη'ς του συναλλα' γµατος ' η'ταν

13 τε'τοιας ε'κτασης, που επε'σπευσε την πτω' χευση της χω' ρας το εκε'µβριο 1893. 7 Το 1895 η κυβε'ρνηση του Θεο' δωρου ηλιγια' ννη προχω' ρησε σε ε'να µε'τρο που απε'βλεπε στη συγκρα' τηση της τιµη' ς της σταφι'δας και στην ανακου' φιση της µεγα' λης κοινωνικη' ς δυσπραγι'ας στην Πελοπο' ννησο. Αποφα' σισε να παρε'µβει το κρα' τος στην αγορα' της σταφι'δας αγορα' ζοντας το 10-25% της αδια' θετης παραγωγη' ς. Το παρακρα'τηµα, ο' πως ονοµα' στηκε αυτη' η ποσο' τητα, το διε'θετε σε χαµηλη' τιµη' σε βιοµηχανι'ες οινοπνευ' µατος η' οι'νου, οι οποι'ες µε τη σειρα' τους ευνοη' θηκαν απο' τη φθηνη' πρω' τη υ' λη. Στη συνε' χεια το 1899 το κρα' τος δηµιου'ργησε την Σταφιδικη' Τρα' πεζα, που θα διαχειριζο'ταν το παρακρα' τηµα, αλλα' η λυ' ση αυτη' αποδει'χθηκε ανεπαρκη' ς για τις περιστα' σεις. Το 1905 ο' µιλος ιδιωτικω' ν κεφαλαι'ων µε πρωτοβουλι'α της Τρα' πεζας Αθηνω' ν δηµιου'ργησαν την Προνοµιου'χο Εταιρει'α δια την Προστασι'αν της Παραγωγη' ς και Εµπορι'ας της Σταφι'δος, γνωστη' ως Ενιαι'α, µε αποκλειστικο' προνο' µιο στη διαχει'ριση του παρακρατη' µατος και δεσπο' δουσα θε'ση στον κλα' δο της σταφι'δας και του οινοπνευ' µατος, δηλαδη' την αγροτικη' παραγωγη', τη βιοµηχανι'α και το εξαγωγικο' εµπο' ριο, µε αποτε'λεσµα τη σταδιακη' ανα' καµψη του κλα' δου. Το µε'τρο του παρακρατη' µατος του 1895 αποτελει' την πρω' τη εφαρµογη' κρατικου' παρεµβατισµου' στην ελληνικη' οικονοµι'α. Την παρε'µβαση αυτη', ο' πως σηµειω' θηκε παραπα' νω, συµπλη' ρωσε η παρε'µβαση του ισχυρου' τραπεζικου' κεφαλαι'ου. Κατα' το δε'κατο ε'νατο αιω' να η διευ' ρυνση της συµµετοχη' ς στις πολιτικε'ς εξελι'ξεις απο' το 1843 και ιδι'ως µετα' το 1862 επε'τρεψε τη χαλα' ρωση του ελε'γχου της εξουσι'ας πα' νω στη διαχει'ριση των δηµο' σιων οικονοµικω' ν. Αντι'στροφα, η 7. Η τιµη' του συναλλα' γµατος ανε'βηκε κατα' 11% περι'που ανα' µεσα στο 1891 και το 1892 και κατα' ακο'µη 12% περι'που µεταξυ' 1892 και 1893.

14 αυξηµε'νη εισροη' κεφαλαι'ων απο' το εξωτερικο' χα' ρη στον δανεισµο' και τις εξαγωγε'ς παρει'χε στη φιλελευ' θερη πολιτικη' τα' ξη τα οικονοµικα' µε'σα για τη διο' γκωση της κρατικη' ς µηχανη' ς, την αυτοσυντη' ρηση και αναπαραγωγη' της µε' σω της εξυπηρε'τησης των ψηφοφο' ρων, ο' λα αυτα' χωρι'ς τις αυταρχικε'ς πιε'σεις που γνω' ρισαν α' λλες ευρωπαϊκε'ς κοινωνι'ες στη φα' ση της οικονοµικη' ς τους ανα' πτυξης. Κατα' ε'να τρο' πο δηλαδη' οι χρηµατικε'ς εισροε'ς διευκο' λυναν τη συντη' ρηση ενο' ς δαπανηρου' φιλελευ' θερου πολιτικου' συστη' µατος, αλλα' και την εδραι'ωση φιλελευ' θερων θεσµω' ν. Ωστο' σο, ενω' η χω' ρα προχω' ρησε σε βη' µατα εκσυγχρονισµου', ο οικονοµικο' ς απολογισµο' ς της εκσυγχρονιστικη' ς προσπα' θειας η' ταν αρνητικο' ς, καθω' ς αυτο' που κυρι'ως επιβα' ρυνε τους ελληνικου' ς προϋπολογισµου' ς του δε'κατου ε'νατου αιω' να η' ταν οι στρατιωτικε'ς δαπα' νες που απαιτου'σε το αλυτρωτικο' προ'γραµµα.

Βιβλιογραφι'α ερτιλη' ς, Γ.Β., Ατελε'σφοροι η' τελεσφο'ροι: Φο'ροι και εξουσι'α στο νεοελληνικο' κρα'τος, Αθη'να 1993. Κρεµµυδα' ς, Β. (επ.), Εισαγωγη' στην Νεοελληνικη' Οικονοµικη' Ιστορι'α : (18ος-20ο'ς αιω' νας), Αθη'να 1999 Κωστη'ς, Κ., Πετµεζα' ς, Σ., (επ.), Η ανα'πτυξη της ελληνικη'ς οικονοµι'ας κατα' τον 19ο αιω' να (1830-1914), Αθη'να 2006. Πετµεζα' ς, Σ., Η ελληνικη' αγροτικη' οικονοµι'α κατα' τον 19ο αιω' να. Η περιφερειακη' δια'σταση, Ηρα' κλειο 2003. Φραγκια' δης, Α., Ελληνικη' οικονοµι'α, 19ος-20ο'ς αιω' νας. Απο' τον Αγω' να της Ανεξαρτησι'ας στην Οικονοµικη' και Νοµισµατικη' ' Εν ωση της Ευρω' πης, Αθη' να 2007. 15

Σημειώματα Σημείωμα Ιστορικού ΕκδόσεωνΈργου Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 1.0. Σημείωμα Αναφοράς Copyright Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών, Κατερίνα Γαρδίκα, 2015. Κατερίνα Γαρδίκα. «Νεότερη Ελληνική Ιστορία Α'. Ενότητα 9: Η ελληνική οικονομία κατά τον 19ο αιώνα». Έκδοση: 1.0. Αθήνα 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: http://opencourses.uoa.gr/courses/arch1/. Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς το Σημείωμα Αδειοδότησης τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει) μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους.

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.