AΣ10 ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ: ΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΩΝ, ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ, ΟΡΥΚΤΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΧΗΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ

AΣ10 ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ: ΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΩΝ, ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ, ΟΡΥΚΤΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΧΗΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Α. Γ. Τριανταφύλλου 1, Σ. Γκάρας 1, Χ. ιαµαντόπουλος 1, A. Ιορδανίδης 2, Α. Ασβεστά 3, Α. Κρέστου 1 (1) Εργαστήριο Ατµοσφαιρικής Ρύπανσης και Περιβαλλοντικής Φυσικής (2) Εργαστήριο Γεωχηµείας, (3) Εργαστήριο Μικροσκοπίων Τµήµα Γεωτεχνολογίας και Περιβάλλοντος ΤΕΙ υτικής Μακεδονίας Tηλ. 2461068244, Fax. 2461041819 e-mail: atria@airlab.teikoz.gr ΠEΡΙΛΗΨΗ Στην παρούσα εργασία παρουσιάζονται µετρήσεις συγκεντρώσεων και τα κύρια χαρακτηριστικά αιωρουµένων σωµατιδίων από µετρήσεις και δειγµατοληψίες που αναφέρονται στην πόλη της Κοζάνης. Ειδικότερα αναλύεται η διαχρονική µεταβολή των συγκεντρώνων από µετρήσεις περιόδου 15 ετών, και παρουσιάζονται τα σηµερινά δεδοµένα αναφορικά µε τα ορυκτολογικά και µορφολογικά τους χαρακτηριστικά, καθώς και την περιεκτικότητα τους σε βαρέα µέταλλα και πολυαρωµατικούς υδρογονάνθρακες. Τέλος επιχειρείται µία σύγκριση µε τα αντίστοιχα άλλων περιοχών. PM10 IN THE CITY OF KOZANI: YEARLY VARIATION OF CONCENTRATIONS, MORPHOLOGICAL, MINERALOGICAL AND CHEMICAL CHARACTERISTICS A. G. Triantafyllou 1, S. Garas 1, Ch. Diamantopoulos 1, A. Iordanidis 2, Α. Asvesta 3, Α. Krestou 1 (1) Laboratory of Atmospheric Pollution and Environmental Physics (2) Laboratory of Geochemistry (3) Laboratory of Microscopy Department of Geotechnology and Environmental Engineering ΤΕΙ of Western Macedonia Tel. 2461068244, Fax. 2461041819 e-mail: atria@airlab.teikoz.gr ABSTRACT In this work PM10 concentration measurements for long year period, as well as their main characteristics are presented. The measurements and the samples collection are referred to the city of Kozani. More specifically this paper presents the PM10 temporal variation over a 15 year period and reviews the current state of knowledge of the main morphological and mineralogical feature of PM10 in this city, as well as of their chemical feature, focusing on the concentrations of heavy metals and Polyaromatic hydrocarbons (PAHs). Finally, a comparison with corresponding values from other regions is also attempted. 1

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην ευρύτερη περιοχή της υτικής Μακεδονίας είναι συγκεντρωµένο από τα µέχρι τώρα γνωστά το µεγαλύτερο λιγνιτικό κοίτασµα της χώρας µας, από την εκµετάλλευση του οποίου παράγεται στην περιοχή το µεγαλύτερο ποσοστό της παραγόµενης ηλεκτρικής ενέργειας. Λειτουργούν µέχρι σήµερα πέντε ατµοηλεκτρικοί σταθµοί (ΑΗΣ), µε συνολική εγκατεστηµένη ισχύ ανερχόµενη σε 4,5 GW. Από πλευράς περιβαλλοντικών επιπτώσεων στην περιοχή πρέπει να συνυπολογιστεί και η λειτουργία ΑΗΣ στο κράτος των Σκοπίων, ισχύος 675 MW, ο οποίος είναι εγκατεστηµένος και λειτουργεί πολύ κοντά στα σύνορα µε τη Φλώρινα. Οι ΑΗΣ χρησιµοποιούν ως καύσιµο λιγνίτη που εξορύσσεται σε κοντινά λιγνιτωρυχεία και µεταφέρεται στους σταθµούς παραγωγής µε φορτηγά, βαγόνια και ταινίες µεταφοράς. Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις από την παραπάνω δραστηριότητα αποτελούν αντικείµενο ιδιαίτερου ενδιαφέροντος, πρωτίστως δε η επιβάρυνση της ατµόσφαιρας από αιωρούµενα σωµατίδια. Το πρόβληµα καθίσταται ιδιαίτερα σύνθετο αν ληφθεί υπόψη και η συνεισφορά από τις αστικές πηγές ρύπανσης, όταν αναφερόµαστε στις κατοικηµένες περιοχές. Τα µορφολογικά, ορυκτολογικά και χηµικά χαρακτηριστικά των αιωρούµενων σωµατιδίων ποικίλλουν σηµαντικά και γενικά αντανακλούν την πηγή από την οποία προέρχονται, αλλά και αλλοιώσεις από αλληλεπιδράσεις των σωµατιδίων µεταξύ τους ή µε αέρια συστατικά της ατµόσφαιρας. Γενικά, τα αιωρούµενα σωµατίδια αποτελούνται από µια ανόργανη φάση (στερεό ανόργανο υλικό, υδατοδιαλυτά ανόργανα άλατα, στοιχειακός άνθρακας κλπ.) και µια οργανική φάση (οργανικός άνθρακας). Εποµένως η ανάλυση της σωµατιδιακής ύλης πρέπει να περιλαµβάνει την ανίχνευση βαρέων µετάλλων και άλλων χηµικών στοιχείων όπως επίσης και τον προσδιορισµό των πολυκυκλικών αρωµατικών υδρογονανθράκων (ΠΑΥ). Πολλές επιδηµιολογικές µελέτες που έχουν δηµοσιευθεί καταγράφουν τη σχέση µεταξύ των συγκεντρώσεων εισπνεύσιµων (ΑΣ10) και αναπνεύσιµων (ΑΣ2,5) ατµοσφαιρικών αιωρούµενων σωµατιδίων και της σύστασης τους, µε δυσµενείς επιπτώσεις στην υγεία και ειδικότερα στο αναπνευστικό σύστηµα των ανθρώπων [1-4]. Σε ότι αφορά την ατµοσφαιρική ρύπανση της ευρύτερης περιοχής του λεκανοπεδίου Κοζάνης-Πτολεµαϊδας, διάφορες µελέτες έχουν πραγµατοποιηθεί και δηµοσιευτεί προκειµένου να εκτιµηθεί η ποιότητα του αέρα και να διερευνηθούν οι µηχανισµοί διασποράς και µεταφοράς των ρύπων [5-9]. Στην παρούσα εργασία παρουσιάζονται µετρήσεις συγκεντρώσεων αιωρουµένων σωµατιδίων που πραγµατοποιήθηκαν σε κεντρική θέση της πόλης της Κοζάνης. Συγκεκριµένα παρουσιάζεται η διαχρονική µεταβολή των συγκεντρώσεων ΑΣ10 για χρονική περίοδο 15 ετών. Εξετάζονται τα ορυκτολογικά και µορφολογικά χαρακτηριστικά των ΑΣ10, όπως αυτά προέκυψαν από αναλύσεις µε την τεχνική ESEM-EDX και παρουσιάζονται αποτελέσµατα από αναλύσεις για τη διερεύνηση της περιεκτικότητάς τους σε βαρέα µέταλλα και πολυαρωµατικούς υδρογονάνθρακες. Τέλος επιχειρείται σύγκριση µε τα αντίστοιχα άλλων περιοχών. 2. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ Η πόλη της Κοζάνης (40 o 18 0 Ν, 21 ο 46 59,88 E) είναι το µεγαλύτερο αστικό κέντρο της περιφέρειας της υτικής Μακεδονίας µε πληθυσµό 50000 κατοίκους. Βρίσκεται στο νότιο τοµέα της λεκάνης της Εορδαίας σε υψόµετρο 720 m πάνω από το επίπεδο της θάλασσας. Το κλίµα της περιοχής θεωρείται ηπειρωτικό µεσογειακό µε χαµηλές 2

θερµοκρασίες κατά την διάρκεια του χειµώνα (1,3 6,3 ο C) και υψηλές την περίοδο του καλοκαιριού (20.1 28.5 o C). Οι άνεµοι πνέουν κυρίως κατά µήκος του άξονα Β /ΝΑ. Τα χαρακτηριστικά της σωµατιδιακής ρύπανσης στην πόλη παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αφού είναι συνδυασµός αστικής και βιοµηχανικής επίδρασης. 3. ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ - ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ Μετρήσεις των αιωρούµενων σωµατιδίων (ΑΣ10) πραγµατοποιούνται από το ΕΑΡ ΠΕΦΥ/ΤΕΙ Μ σε κεντρικό σηµείο της πόλης της Κοζάνης (πλατεία Αριστοτέλους) συνεχώς από το 1996 µέχρι σήµερα, µε τη µέθοδο της απορρόφησης της β-ακτινοβολίας [10]. Παράλληλα, σε ορισµένες χρονικές περιόδους πραγµατοποιούνται επιπλέον δειγµατοληψίες ΑΣ10 και ΑΣ2.5. Τα αποτελέσµατα των αναλύσεων ΑΣ10 που παρουσιάζονται έγιναν σε δείγµατα από δειγµατοληψίες σε φίλτρα µεµβράνης PTFE (Pall, Teflo, 2µm, 47mm) µε τη χρήση δειγµατολήπτη πολλαπλών φίλτρων (Thermo-Andersen, RAAS). Οι συγκεντρώσεις υπολογίστηκαν µε τη σταθµική µέθοδο, µε ζύγιση δηλαδή των φίλτρων πριν και µετά τη δειγµατοληψία. Χρησιµοποιήθηκε ηλεκτρονικός ζυγός µε ακρίβεια 0,01 mg µετά από σταθεροποίηση των φίλτρων για 48 ώρες σε θάλαµο σταθερών συνθηκών (θερµοκρασία 23-25 ο C, σχετική υγρασία 40-50%) που διαθέτει το εργαστήριο. Στη συνέχεια τα φίλτρα διατηρούνται στους -20 ο C µέχρι την ανάλυσή τους (< 1 µήνα). Με τη χρήση «τυφλών» δειγµάτων φίλτρων προσδιορίστηκε το όριο ανίχνευσης της µεθόδου. Πρέπει να σηµειωθεί ότι όλα τα δείγµατα συλλέχθηκαν από ύψος 3 m πάνω από το επίπεδο του εδάφους ενώ η κάθε δειγµατοληψία ήταν 24ωρη ξεκινώντας από τα µεσάνυχτα. Η εξέταση των µορφολογικών και ορυκτολογικών χαρακτηριστικών έγινε στο Εργαστήριο Περιβαλλοντικού Ηλεκτρονικού Μικροσκοπίου Σάρωσης στο Ινστιτούτο Μηχανικής Πετρελαίου του Πανεπιστηµίου Heriot Watt της Σκωτίας. Χρησιµοποιήθηκε ηλεκτρονικό µικροσκόπιο σάρωσης Philips XL30 ενώ η ανάλυση έλαβε χώρα σε συνθήκες ελεγχόµενης πίεσης (µεταξύ 0.5 και 0.7 Torr) παρουσία υδρατµών. Οι µικροφωτογραφίες λήφθηκαν από ανιχνευτή οπισθοσκεδαζόµενων ηλεκτρονίων (Back-Scattered Electrons). Οι αναλύσεις για βαρέα µέταλλα και άλλα χηµικά στοιχεία όπως και για την ανίχνευση των ΠΑΥ, πραγµατοποιήθηκαν στο Εργαστήριο Ατµοσφαιρικής Ρύπανσης και Περιβαλλοντικής Φυσικής του Τµήµατος Γεωτεχνολογίας και Περιβάλλοντος του ΤΕΙ υτικής Μακεδονίας. Για τον προσδιορισµό της σύστασης των αιωρούµενων σωµατιδίων χρησιµοποιήθηκε φθορισµόµετρο ακτίνων-χ διασποράς ενέργειας (SHIMADZU, EDX- 900HS) ενώ η ανίχνευση και ο υπολογισµός των συγκεντρώσεων των πολυκυκλικών αρωµατικών υδρογονανθράκων πραγµατοποιήθηκε µε τη µέθοδο LVI GC/MS (SHIMADZU, GS/MS). 4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ 4.1. ιαχρονική µεταβολή συγκεντρώσεων ΑΣ10 Στο σχήµα 1 παρουσιάζονται οι µέσες ετήσιες τιµές των συγκεντρώσεων ΑΣ10. Σηµαντική τάση µείωσης παρατηρείται την περίοδο µέχρι το 2004. Παρατηρούµε ότι η µέση ετήσια συγκέντρωση ξεπερνάει την ετήσια οριακή τιµή των 40 µg/m 3 (Ο ΗΓΙΑ 2008/50ΕΚ) όλη την περίοδο αναφοράς, µε εξαίρεση το τελευταίο έτος, δηλαδή το 2009. Στο σχήµα 2 δείχνονται συγκριτικά µέσες ετήσιες τιµές στην Κοζάνη και σε δύο επιλεγµένους σταθµούς των Αθηνών και της Θεσσαλονίκης, που καταγράφουν τις 3

µεγαλύτερες και τις µικρότερες συγκεντρώσεις, την περίοδο 2001 2008. Παρατηρούµε ότι οι τιµές στην Κοζάνη είναι χαµηλότερες από αυτές των περισσότερο επιβαρηµένων θέσεων σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, υψηλότερες από αυτές των θέσεων µε τη µικρότερη επιβάρυνση. 80 ΑΣ10, µg/m3 40 0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Σχήµα 1. Μέσες ετήσιες συγκεντρώσεις ΑΣ10 (Θέση µέτρησης : ΚΟΖΑΝΗ, Πλ. Αριστοτέλους) 100 80 ΚΖΝ ΑΘ(ΑΡΙ) ΑΘ(ΖΩΓ) ΘΣΝ(ΒΝ) ΘΣΝ(ΕΠ) ΑΣ10, µg/m3 60 40 20 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Σχήµα 2. Μέσες ετήσιες συγκεντρώσεις ΑΣ10 σε Κοζάνη, Αθήνα (σταθµοί Αριστοτέλους και Ζωγράφου, πηγή : ΥΠΕΚΑ/Γεν. ιεύθυνση Περιβάλλοντος) και Θεσσαλονίκη (σταθµοί Βενιζέλου και Επταπυργίου, πηγή ήµος Θεσσαλονίκης Τµήµα Περιβάλλοντος). 4.2. Μορφολογικά και ορυκτολογικά χαρακτηριστικά ιακρίνονται σωµάτια επιµήκη-βελονοειδή, πλακώδη, εξαγωνικά, ροµβικά, κυβικά, σφαιρικά, σφαιροειδή, στρογγυλεµένα ή γωνιώδη, συµπαγή ή πορώδη Στην εικόνα 1 δείχνονται µορφολογικά χαρακτηριστικά των ΑΣ10 [11,12]. 4

α β γ δ Εικόνα 1. Μικροφωτογραφίες (ESEM) χαρακτηριστικών αιωρούµενων σωµατιδίων ΑΣ10 που εντοπίστηκαν στην πόλη της Κοζάνης: α) ασβεστίτης, β) θραύσµα διατόµου, γ) σφαιρίδιο ιπτάµενης τέφρας, δ) µεταλλοφόρο σωµάτιο πλούσιο σε σίδηρο και χαλκό. Με βάση τα µορφολογικά χαρακτηριστικά και την ορυκτολογική τους σύσταση, έγινε εκτίµηση της προέλευσης των αιωρούµενων σωµατιδίων, τα οποία και ταξινοµήθηκαν σε τρεις κύριες οµάδες: τα γεωγενή, δηλαδή σωµάτια που προέρχονται από την αποσάθρωση και διάβρωση των πετρωµάτων και την αιώρηση των εδαφικών λεπτοµερών τεµαχίων (σκόνης). Προσδιορίστηκαν ροµβοεδρικοί κρύσταλλοι ασβεστίτη (CaCO 3, Εικόνα 1α) και άλλων ανθρακικών ορυκτών, επιµήκεις κρύσταλλοι χαλαζία (SiO2), άστριοι, φυλλοπυριτικά ορυκτά (άργιλοι και µαρµαρυγίες), οξείδια και µερικά ασυνήθιστα µεταλλικά ορυκτά όπως ζιρκόνιο, τιτανίτης, απατίτης κ.α.. Εντοπίστηκαν επίσης χαρακτηριστικές µορφές λεπτοµερών θειϊκών αλάτων, τα οποία πιθανώς να προέρχονται από την αντίδραση των αέριων ρύπων πλούσιων σε SO 2 µε ανθρακικά ορυκτά. τα βιογενή, δηλαδή αυτά που προέρχονται από φυτικούς και ζωικούς οργανισµούς (κυρίως σπόροι/γύρη, µύκητες, µικροτεµάχη φυτών κλπ.). Παρατηρήθηκαν χαρακτηριστικές µορφές διατόµων (µικροφυκών), χερσαίας προέλευσης, µε σχήµα κυκλικό, ελλειπτικό, ορθογώνιο κλπ. (Εικόνα 1β). Άλλα βιογενή σωµάτια που εντοπίστηκαν είναι οι µύκητες και πιο συγκεκριµένα σπόρια και υφές µυκήτων. Είναι γνωστές οι επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία από την εισπνοή ορισµένων µυκήτων. Οι µύκητες ήταν αφθονότεροι κατά το τέλος της άνοιξης-αρχή καλοκαιριού. Αναγνωρίστηκαν επίσης αιωρούµενοι σπόροι και γύρη άγνωστης φυτικής προέλευσης. τα ανθρωπογενή, δηλαδή όλα αυτά που συνδέονται µε ανθρώπινες δραστηριότητες (µεταφορικά µέσα, βιοµηχανίες, κατασκευές κλπ.). Η κυριότερη δραστηριότητα στην 5

περιοχή της µελέτης µας είναι η εξόρυξη του λιγνίτη και η καύση του στους θερµοηλεκτρικούς σταθµούς για παραγωγή ενέργειας. Κατά την καύση εκλύονται στην ατµόσφαιρα σηµαντικές ποσότητες ιπτάµενης τέφρας. άµορφα, σφαιροειδή αιωρούµενα σωµατίδια που εντοπίστηκαν να είναι ιπτάµενη τέφρα. Συνήθως τα σωµατίδια ιπτάµενης τέφρας είναι σφαιρικά ή σφαιροειδή (Εικόνα 1γ), χωρίς βέβαια να λείπουν και τα γωνιώδη σωµάτια. Τα κύρια χηµικά συστατικά της ιπτάµενης τέφρας είναι αργίλιο, πυρίτιο, ασβέστιο και σίδηρος. εν λείπουν βέβαια και πιθανά τοξικά µέταλλα (π.χ. χαλκός και ψευδάργυρος), σε µικρές συγκεντρώσεις σε πολύ µικρού µεγέθους σωµατίδια ιπτάµενης τέφρας. Τα κύρια µέταλλα που ανιχνεύθηκαν στα αιωρούµενα σωµατίδια της µελέτης αυτής ήταν ο σίδηρος, ο χαλκός, το χρώµιο, ο µόλυβδος και ο ψευδάργυρος (Εικόνα 1δ). Τα µεταλλοφόρα αυτά σωµάτια µπορεί να προέρχονται από τη διάβρωση µεταλλικών εξαρτηµάτων, από τα µεταλλικά κράµατα των οχηµάτων µεταφοράς και από τα καυσαέρια των οχηµάτων. 4.3. Βαρέα Μέταλλα Τα βαρέα µέταλλα καθώς και άλλα τοξικά στοιχεία εκπέµπονται στην ατµόσφαιρα από διάφορες ανθρωπογενείς πηγές, όπως η καύση υγρών και στερεών καυσίµων, η τήξη µετάλλων και κραµάτων, η παραγωγή τσιµέντου, η αποτέφρωση απορριµµάτων κ.ά. Η κυριότερη φυσική πηγή εκποµπής βαρέων µετάλλων στην ατµόσφαιρα είναι το έδαφος. Κατά κανόνα ο µόλυβδος, ο ψευδάργυρος, ο χαλκός, το αρσενικό, το κάδµιο κ.ά. εκπέµπονται από ανθρωπογενείς δραστηριότητες ενώ αντίθετα, µέταλλα όπως π.χ. ο σίδηρος, το ασβέστιο, το πυρίτιο, το αργίλιο, το χρώµιο κ.ά. είναι εδαφικής προέλευσης. Στο σχήµα 3 δίνονται οι µέσες τιµές των συγκεντρώσεων των στοιχείων που ανιχνεύθηκαν. Προέκυψαν από αναλύσεις 43 δειγµάτων, που καλύπτουν µια περίοδο ενός έτους ( εκέµβριος 2005 Νοέµβριος 2006).Όπως φαίνεται τα επικρατέστερα στοιχεία ήταν τα S, Fe, Si, Mg, Na και Ca. Από αυτά υψηλότερες µέσες συγκεντρώσεις παρουσίασαν τα Si (449 ng/m 3 ), S(432 ng/m 3 ) και Ca (882 ng/m 3 ). 1000 100 ng/m 3 10 1 0,1 Al P S Cl Mn Fe Co Ni Cu Zn Sn Sb Ba Pb Si Mg Ti V Cr As Se Br Na K Ca Sr Cd Te Σχήµα 3. Στοιχειακή σύσταση των αιωρούµενων σωµατιδίων (µέσες ετήσιες συγκεντρώσεις) Πρέπει να σηµειωθεί επιπλέον ότι οι συγκεντρώσεις που προσδιορίστηκαν για τα στοιχεία Pb, V, Mn, Cd και Ni ήταν κάτω από τα αντίστοιχα θεσµοθετηµένα όρια (500, 1000, 150 και 20 ng/m 3, EC, 1999, WHO, 2000). Αντίθετα, σε ότι αφορά τις συγκεντρώσεις Cd και As, είχαµε υπερβάσεις των αντίστοιχων οριακών τιµών (5 και 6 ng/m 3, WHO, 2000). 6

Παρόµοιες συγκεντρώσεις µετρήθηκαν και στο παρελθόν στην περιοχή [13] αλλά και σε άλλες αστικές περιοχές [14, 15]. 4.4. Πολυαρωµατικοί Υδρογονάνθρακες (ΠΑΥ) Οι πολυαρωµατικοί υδρογονάνθρακες (ΠΑΥ) βρέθηκαν σε σχετικά χαµηλότερα ή ίδια επίπεδα συγκριτικά µε αντίστοιχα άλλων ελληνικών αστικών περιοχών. Μέσες ετήσιες συγκεντρώσεις του BaPy για την Κοζάνη 0.57 ng/m 3, ήτοι κάτω από το όριο του 1 ng/m 3 που θέτει η Ευρωπαϊκή Ένωση, ενώ στην ολική συγκέντρωση των ΠΑΥ φαίνεται να συνεισφέρουν σηµαντικά οι µεγάλου µοριακού βάρους. Το άθροισµα των έξι καρκινογενών πολυαρωµατικών υδρογονανθράκων (B[a]An, B[b]Fl, B[k]Fl, B[a]Py, db[a,h]an, Ipy) αποτελεί το 41 % της συνολικής συγκέντρωσης των ΠΑΥ στην πόλη της Κοζάνης. Η τιµή αυτή είναι συγκρίσιµη µε αντίστοιχες που αναφέρονται σε άλλες ελληνικές πόλεις [16,17, 18, 19,20]. 5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η διαχρονική µεταβολή των συγκεντρώσεων των ΑΣ10 από το 1996 µέχρι το 2009 χαρακτηρίζεται από αξιόλογη πτωτική τάση την περίοδο 1996-2004, χωρίς αξιόλογη µεταβολή στη συνέχεια.. Η µέση ετήσια συγκέντρωση ξεπερνάει την ετήσια οριακή τιµή των 40 µg/m 3 όλη την περίοδο αναφοράς, µε εξαίρεση το τελευταίο έτος, δηλαδή το 2009. Παρατηρήθηκαν σωµάτια επιµήκη-βελονοειδή, πλακώδη, εξαγωνικά, ροµβικά, κυβικά, σφαιρικά, σφαιροειδή, στρογγυλεµένα ή γωνιώδη, συµπαγή ή πορώδη, τα οποία ταξινοµήθηκαν σε τρεις κύριες οµάδες: τα γεωγενή, βιογενή και ανθρωπογενή. Τα επικρατέστερα στοιχεία που ανιχνεύθηκαν ήταν τα S, Fe, Si, Mg, Na και Ca. Από αυτά υψηλότερες µέσες συγκεντρώσεις παρουσίασαν τα Si (449 ng/m 3 ), S(432 ng/m 3 ) και Ca (882 ng/m 3 ). Οι συγκεντρώσεις που προσδιορίστηκαν για τα στοιχεία Pb, V, Mn, Cd και Ni ήταν κάτω από τα αντίστοιχα θεσµοθετηµένα όρια (500, 1000, 150 και 20 ng/m 3, EC, 1999, WHO, 2000) ενώ σε ότι αφορά τις συγκεντρώσεις Cd και As, είχαµε υπερβάσεις των αντίστοιχων οριακών τιµών (5 και 6 ng/m 3, WHO, 2000). Σε σύγκριση µε αντίστοιχα δεδοµένα άλλων Ελληνικών και Ευρωπαϊκών αστικών περιοχών οι συγκεντρώσεις των ΠΑΥ στην Κοζάνη κυµαίνονται σε σχετικά χαµηλότερα ή ίδια επίπεδα. Επιπλέον η µέση συγκέντρωση του B[a]Py βρίσκεται κάτω από το προτεινόµενο όριο του 1 ngm -3. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Schwartz, J., Dockery, D.W. and Neas, L.M. (1996) Is daily morta1ity associated specifically with fine partic1es? Journal of Αir and Waste Management Association 46, 927-939. 2. Ρrichard, R.J., Chio, A.J., Lehmann, J.R., Winsett, D.W., Pork, Ρ., Gilmour, Μ.Ι., Dreher, K. and Costa, D. (1996). Oxidant generation and lung injury after particu1ate air pollutant exposure increases with the concentration of associated metals. Inhalation Toxicology 8, 457-478. 3. Costa, D.L. and Dreher, K.L., 1997. Bioavailable transitίon metals in particulate matter mediate cardiopulmonary injury in healthy and compromised animal models. Environment and Health Perspectives 105 (Suppl. 5), 1053-1060. 4. Triantafyllou A.G., Krestou A, Garas S, Diamantopoulos Ch., Skordas J., 2009. «PM2.5 and PM10 concentrations and health impact in West Macedonia GREECE», International 7

Workshop on RISK ASSESSMENT AND HUMAN EXPOSURE TO HAZARDOUS MATERIALS, organized by School of Medicine, Aristotle University of Thessaloniki, GREECE, Thessalοniki, 21 24 October 2009. 5. Triantafyllou A.G., Ρ. Kassomenos, G. Kallos, 1999. On the degradation of air quality due to SO 2 and ΡΜ10 in the Eordea Basin, Greece. Meteorol. Zeitschrift, Ν.Ε. Vol.8, ρρ. 60-70. 6. Triantafyllou A.G., 2000. Patterns and concentrations of PM10 in a mountainous region. Journa1 of Αir and Waste Management Association 50, 1017-1022. 7. Triantafyllou A.G., 2001. ΡΜ10 pollution episodes as a function of synoptic climatology in a mountainous industrial area. Environmental Pollution 112: 491-500. 8. Triantafyllou A.G., Kassomenos Ρ. 2003.Aspects of atmospheric flow and dispersion of air pollutants in a mountainous basin, The Sience of the Total Environment, 297, 85-103. 9. Voutsa D., H. Terzi, L. Muller, C. Samara, Th. Kouimtzis, 2004. Profile analysis of organic micropollutants in the environment of a coal burning area, NW Greece. Chemosphere 55 595-604. 10. Τριανταφύλλου Α., 2004: Ατµοσφαιρική Ρύπανση Ατµοσφαιρικό Οριακό Στρώµα. Σύγχρονες Τεχνικές Μέτρησης. Σελ.256 11. Iordanidis A., Buckman J., Triantafyllou AG., Asvesta A, 2008. ESEM/EDX characterisation of airborne particles from an industrial area of northern Greece Environmental Geochemistry and Health., 30:391 405. 12. Iordanidis A., Buckman J., Triantafyllou AG., Asvesta A, 2008. Fly ash airborne particles from Ptolemais Kozani area, northern Greece, as determined by ESEM-EDX Int.J. Coal Geology, 73, 63 73. 13. A.G. Triantafyllou, S. Garas, S. Zoras, V. Evagelopoulos and A. Asvesta, 2007, Particulate matter concentrations and elemental analysis in four cities of Northwestern Greece, Fresenius Environmental Bulletin, Vol 16, No 5, 508-516. 14. Bem, H., Gallorini, M., Rizzio, E., Krzeminska, M., (2003), Comparative studies on the concentrations of same elements in the urban air particulate matter in Lodz City of Poland and in Milan, Italy, Environment International, Vol. 29, p.p.423-428. 15. Voutsa, D., Samara, C., Kouimtzis, Th., Ochsenkuhn, K., (2002), Elemental composition of airborne particulate matter in the multi-impacted urban area of Thessaloniki, Greece, Atmospheric Environment, Vol. 36, p.p.4453 4462. 16. Ευαγγελόπουλος Β. 1, Αλµπάνης Τ. 2, Τριανταφύλλου Α. 1, Ζώρας Σ. 1 και Γκάρας Σ. 1, 2008, «Πολυκυκλικοί Αρωµατικοί Υδρογονάνθρακες σε δείγµατα ΑΣ10 αστικών και µη αστικών περιοχών στο λεκανοπέδιο Κοζάνης Πτολεµαΐδας, 2008, 3 ο Περιβαλλοντικό Συνέδριο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη, 14 17 Μαρτίου 2008. 17. Evagelopoulos V., Triantafyllou A.G., Albanis T.A., Zoras S., Garas S., Asvesta A, Diamantopoulos Ch., 2009, Polycyclic Aromatic Hydrocarbons (PAHs) in fine and coarse particles, Proc.of 11 th Int.Conf. on Env. Scie, & Techn., Crete 2009. 18. Lodovici, M., Venturini, M., Marini, E., Grechi, D., Dolara, P., 2003. Polycyclic aromatic hydrocarbons air levels in Florence, Italy, and their correlation with other air pollutants. Chemosphere 50, 377-382. 19. Manoli E., Kouras A., Samara C., 2004. Profile analysis of ambient and source emmited particle-bound polycyclic aromatic hydrocarbons from three sites in northern Greece. Chemosphere 56, 867-878. 20. Mantis J., Chaloulakou A., Samara C., 2004. PM10-bound polycyclic aromatic hydrocarbons (PAHs) in the Greater Area of Athens, Greece. Chemosphere, 59, 593. 8