Τ.Ε.Ι. ΚΑΒΑΛΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ ΤΜΗΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ & ΦΥΣΙΚΟΥ ΑΕΡΙΟΥ l r -. waam ι a w * i i 1 Β Π τ Ί Μ ΥΓΙΕΙΝΗ & ΣΤΑ ΧΗΜΙΚΑ & ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ II I k J S. ^. ΣΠΟΥΔΑΣΤΕΣ: ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΤΖΕΛΗΣ ΧΡΣΤΙΝΑ ΣΑΠρ Υ ^ Ζ Η I I ΪΠΟΠΤΕΥΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤη ΒΑΣΙΛΕΙΑΑΗΣ ΚΩΝ/ΝΟΣ ΒΑΛΑ 2008 \ h J ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΑ ΧΗΜΙΚΑ & ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 1. ΓΕΝΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΣΤΟΥΣ ΕΡΓΑΣΙΑΚΟΥΣ ΧΩΡΟΥΣ 4 2. ΕΛΑΧΙΣΤΕΣ ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΟΥΣ ΧΩΡΟΥΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 5 3. ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΚΑΙ ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΣΕ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 9 4. ΚΑΝΟΝΕΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ, ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑΣ ΣΕ ΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 11 5. ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΣΕ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΜΕ ΑΚΤΙΝΕΣ ΛΕΪΖΕΡ (LASER) ΚΑΙ 21 ΑΛΛΕΣ ΠΗΓΕΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ 6. ΜΕΤΡΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΜΕ ΡΑΔΙΕΝΕΡΓΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΑΙ ΟΥΣΙΕΣ 22 7. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΓΙΑ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΥΣ ΜΕ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΥΣ 24 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ 8. ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝ ΒΙΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΥΣ ΚΑΙ 27 ΒΙΟΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ 9. ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝ ΠΕΙΡΑΜΑΤΟΖΩΑ 30 ΓΙΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΑ 10. ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΓΙΑ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΥΣ ΜΕ ΟΘΟΝΕΣ ΟΠΤΙΚΗΣ 31 ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗΣ 11. ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΚΙΝΔΥΝΩΝ, ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΚΑΙ ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΩΝ ΣΥΝΘΗΚΩΝ 32 ΕΡΓΑΣΙΑΣ 12. ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΥΣ ΣΕ 35 ΧΗΜΙΚΑ ΚΑΙ ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 1.ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ: ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ, ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ KAI ΡΥΠΑΝΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ 2. ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ 53 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 1. ΜΕΛΕΤΗ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΕ ΧΗΜΙΚΑ ΚΑΙ 69 ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 76 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 78 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3 91 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4 94 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 5 95 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 6 96 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 101 ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΑ ΧΗΜΙΚΑ & ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 2
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το πρόβλημα της υγείας και ασφάλειας των εργαζομένων στα χημικά εργαστήρια δεν έχει συνειδητοποιηθεί στο βαθμό που θα έπρεπε. Η υγεία και ασφάλεια των εργαζομένων στα χημικά εργαστήρια απειλείται καθημερινά από άμεσους και εμφανείς κινδύνους, και από έμμεσες και μακροχρόνιες επιδράσεις. Η αντιμετώπιση του προβλήματος δεν μπορεί να βασίζεται μόνο στη λογική, αλλά σε ένα πρόγραμμα, που θα στηρίζεται στο σχεδιασμό και την οργάνωση, στην εκπαίδευση και υπευθυνότητα, καθώς και στη συνεχή επαγρύπνηση και τον έλεγχο. Σκοπός της εργασίας αυτής είναι η ενημέρωση και ο προβληματισμός των εργαζομένων στα χημικά και βιοχημικά εργαστήρια. Το πρώτο κεφάλαιο αναφέρει στους κανόνες, τα προβλήματα και τα μέτρα ασφάλειας που πρέπει να τηρούνται. Το δεύτερο κεφάλαιο περιέχει τη νομοθεσία που σχετίζεται με την υγιεινή και ασφάλεια στα χημικά εργαστήρια και Στο τρίτο κεφάλαιο υπάρχει ερωτηματολόγιο. Επίσης στην εργασία περιέχονται παραρτήματα στα οποία γίνεται αναφορά στο κυρίως μέρος της εργασίας. ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΑ ΧΗΜΙΚΑ & ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 3
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 1. ΓΕΝΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΣΤΟΥΣ ΕΡΓΑΣΙΑΚΟΥΣ ΧΩΡΟΥΣ Οι κανόνες Υγιεινής και Ασφάλειας των Εργαζομένων (ΥΑΕ) στους χώρους εργασίας είναι απαίτηση της εποχής μας και στόχος κάθε κοινωνίας με βασικές αρχές για την προστασία της ανθρώπινης ζωής και του φυσικού περιβάλλοντος. Οι διεθνείς συμβάσεις της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (ΔΟΕ), οι Οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) και οι κανονιστικές/ νομοθετικές διατάξεις στην Ελλάδα υποχρεώνουν τους εργοδότες και τους εργαζομένους να λάβουν τα κατάλληλα μέτρα ασφάλειας και υγιεινής ώστε να προληφθούν τα εργατικά ατυχήματα, οι επαγγελματικές ασθένειες, να προστατευθεί η υγεία του ανθρώπινου δυναμικού, και να αποφευχθεί τόσο η δημιουργία επικίνδυνων καταστάσεων, όσο και η ρύπανση του φυσικού περιβάλλοντος. Γ ια να επιτευχθούν οι στόχοι της ΥΑΕ πρέπει υποχρεωτικά οι εργοδότες και οι εργαζόμενοι να τηρούν σχολαστικά τους κανόνες που έχουν συμφωνηθεί και για τους οποίους έχουν ενημερωθεί πλήρως. Οι κανόνες αυτοί καθορίζουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο χρησιμοποιούνται οι εξωτερικοί και εσωτερικοί χώροι των κτιρίων των εργασιακών χώρων, και τους τρόπους με τους οποίους εκτελούνται οι διάφορες εργασίες. Για οποιαδήποτε αλλαγή χρήσεων κτιριακών χώρων, εργασιακών διεργασιών και κανονισμών πρέπει απαραίτητα να ενημερώνονται όλοι οι εργαζόμενοι. 1. Η καταλληλότητα των κτιριακών εγκαταστάσεων και της τεχνολογικής υποδομής για τους κανόνες ΥΑΕ είναι απαραίτητη. 2. Σε περίπτωση εκτάκτων αναγκών (πυρκαγιά) απαιτείται εύκολη πρόσβαση πυροσβεστικών οχημάτων και ασθενοφόρων. Πληροφόρηση των εργαζομένων για τον τρόπο αντιμετώπισης τέτοιων περιστατικών. 3. Ετοιμότητα παροχής πρώτων βοηθειών σε περίπτωση ατυχήματος και σωστής νοσοκομειακής περίθαλψης. 4. Σωστή αποθήκευση και χρήση εύφλεκτων και επικίνδυνων ουσιών, αερίων, κλπ, για την αποφυγή ατυχημάτων. 5. Κατάλληλη εκπαίδευση του προσωπικού για τους κανόνες ασφάλειας κατά την χρήση μηχανημάτων, πειραματισμό με πειραματόζωα, εκτέλεση πειραμάτων με βιολογικούς παράγοντες και με ραδιενεργά υλικά. 6. Σωστή διαχείριση ή καταστροφή των τοξικών και επικίνδυνων αποβλήτων, καθώς και μολυσματικών και ραδιενεργών υλικών. 7. Σωστή και απλή επισήμανση όλων των εργασιακών χώρων και κανόνες απαγορεύσεων για επικίνδυνες εργασίες ή συνθήκες εργασίας. 8. Τήρηση των κανόνων ΥΑΕ κατά την διάρκεια της εργασίας και ανάληψη υποχρεώσεων για συχνή επιθεώρηση των εργασιακών χώρων 9. Εκπαίδευση και ενημέρωση του προσωπικού στα μέτρα ΥΑΕ. 10. Σε περίπτωση ασθένειας ή ενόχλησης συμβουλευθείτε τον γιατρό της 11. υπηρεσίας σας ή τους παθολόγους νοσοκομείων. 12. Βασικός κανόνας: μην υποτιμάτε τον κίνδυνο για ατυχήματα και εκθέσεις σε τοξικούς παράγοντες που μακροχρόνια μπορούν να αποβούν βλαβεροί για την υγεία. 13. Οι πρόσφατες Οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και οι νομοθετικές ρυθμίσεις για ΥΑΕ στη χώρα μας είναι υποχρεωτικές για εργοδότες και εργαζόμενους ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΑ ΧΗΜΙΚΑ & ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 4
2. ΕΛΑΧΙΣΤΕΣ ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΟΥΣ ΧΩΡΟΥΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Οι ελάχιστες προδιαγραφές για την ασφάλεια των χώρων εργασίας έχουν ταξινομηθεί από την Οδηγία 89/654/ΕΟΚ (Π.Δ. 16/1996, ΦΕΚ 10/Α/18.1.1996) με την οποία η χώρα μας έχει εναρμονισθεί πρόσφατα. Οι βασικοί κανόνες ΥΑΕ υπήρχαν ήδη από τον Ν. 1568/85 για την "υγιεινή και ασφάλεια των εργαζομένων" και άλλες κανονιστικές/ νομοθετικές διατάξεις που καθόριζαν το πλαίσιο για την ασφάλεια των εργασιακών χώρων. Με τις πρόσφατες Οδηγίες, και ιδιαίτερα με την Οδηγία-πλαίσιο 89/391/ΕΟΚ (Π.Δ. 17/18.1.1996), με τις οποίες έχει εναρμονίσει τις νομοθετικές της διατάξεις και η χώρα μας, ο εργοδότης είναι υπεύθυνος για την ασφάλεια και την υγεία των εργαζομένων. Ο εργοδότης είναι υπεύθυνος για την πρόληψη των επαγγελματικών κινδύνων, για την εξάλειψη των συντελεστών κινδύνου εργατικών ατυχημάτων και επαγγελματικών ασθενειών και για την ενημέρωση, διαβούλευση, ισόρροπη συμμετοχή και κατάρτιση των εργαζομένων και των εκπροσώπων τους. Ο εργοδότης δεν απαλλάσσεται από την ευθύνη του, ούτε όταν οι εργαζόμενοι δεν τηρούν τις υποχρεώσεις τους, ούτε όταν αναθέτει καθήκοντα προστασίας και πρόληψης του επαγγελματικού κινδύνου σε άλλα άτομα ή υπηρεσίες, εντός ή εκτός της επιχείρησης. Με την νέα νομοθεσία υπάρχουν δύο κατηγορίες: χώροι εργασίας που χρησιμοποιούνται για πρώτη φορά (μετά την 31.12.1994) και χώροι που ήδη έχουν χρησιμοποιηθεί (πριν από την 1.1.95) και θα πρέπει να πληρούν τις ελάχιστες προδιαγραφές ασφάλειας και υγείας το αργότερο σε 3 χρόνια από την εναρμόνιση (δηλαδή μέχρι το τέλος του 1997). Με βάση την οδηγία αυτή έχουν καταγραφεί οι σημαντικότερες υποχρεώσεις για ΥΑΕ στους εργασιακούς χώρους και οι ελάχιστες προδιαγραφές. Ισχύουν σχεδόν οι ίδιοι κανόνες και για τις δύο περιπτώσεις. Παρακάτω γίνεται επιλογή των κυριότερων προδιαγραφών σε σύντομη αναφορά και ειδικά για αυτές που αφορούν χώρους όπως τα ερευνητικά εργαστήρια: 1. Σταθερότητα, στερεότητα, αντοχή και ευστάθεια των κτιρίων: Η σωστή κατασκευή και η κτιριολογικές διαρρυθμίσεις για εύρυθμη λειτουργία των εργασιακών χώρων είναι σοβαρή προϋπόθεση για ασφαλές και υγιεινό εργασιακό περιβάλλον. Ιδιαίτερα για την Ελλάδα πρέπει να τηρούνται επιπλέον και οι κανονισμοί αντισεισμικού σχεδιασμού. 2. Ηλεκτρικές εγκαταστάσεις: Οι ηλεκτρικές εγκαταστάσεις πρέπει να είναι σύμφωνες με τις διατάξεις του "κανονισμού εσωτερικών ηλεκτρικών εγκαταστάσεων" και πρέπει να τηρούνται οι κανόνες σε περίπτωση αλλαγών, προσθηκών κλπ. 3. Οδοί διαφυγής και έξοδοι κινδύνου: Για τις εξόδους κινδύνου πρέπει να τηρούνται : ο Ν. 1568/85, άρθρο 8 και το Π.Δ. 71/1988 (ΦΕΚ 32/Α/1988) Για τον "κανονισμό παθητικής πυροπροστασίας κτιρίων". Οι θύρες εξόδου πρέπει να ανοίγουν προς τα έξω, να είναι εμφανείς (κατάλληλος φωτισμός και σήμανση) και να μπορούν όλοι οι εργαζόμενοι να εκκενώνουν γρήγορα τα κτίρια και με συνθήκες πλήρους ασφάλειας. 4. Πυρανίχνευση και πυρόσβεση: Ανάλογα με τις διαστάσεις και την χρήση των κτιρίων και τον υπάρχοντα εξοπλισμό, οι χώροι εργασίας πρέπει να είναι εφοδιασμένοι με κατάλληλο και επαρκή εξοπλισμό πυρανίχνευσης και συστήματα συναγερμού (π.χ. ανιχνευτές καπνού, ειδικοί ανιχνευτές για διαρροές υγραερίου). Επίσης, πρέπει να υπάρχουν σε εμφανή σημεία πυροσβεστήρες ανάλογα με το είδος των υλικών που χρησιμοποιούνται (π.χ. διοξειδίου του άνθρακα ή σκόνης αντί νερού για πυρκαγιές από χημικές ουσίες). Η χρήση των πυροσβεστήρων να είναι εύχρηστη και οι εργαζόμενοι να γνωρίζουν το χειρισμό τους. Η σήμανση των εργασιακών χώρων για την περίπτωση πυρκαγιάς πρέπει να γίνει σύμφωνα με τις ελάχιστες ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΑ ΧΗΜΙΚΑ & ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 5
προδιαγραφές ασφάλειας και υγείας, όπως ορίζονται από την Οδηγία 92/58/ΕΟΚ (Π.Δ. 105795, ΦΕΚ 67/Α/1995), τοποθετημένη σε κατάλληλα σημεία και μόνιμη. 5. Εξαερισμός κλειστών χώρων εργασίας: Ανάλογα με τις μεθόδους εργασίας και της σωματικής προσπάθειας που καταβάλλουν οι εργαζόμενοι, οι χώροι εργασίας πρέπει να έχουν επαρκή νωπό αέρα. Για τα εργαστήρια οπωσδήποτε απαιτείται ανανέωση του αέρα, αλλά και πρόσθετος εξαερισμός για εργασίες κατά τις οποίες παράγονται χημικοί ατμοί, σωματίδια ή αέρια με τοξικές ιδιότητες (δες και επαγωγούς χημικών εργαστηρίων). Η ανανέωση του αέρα πρέπει να γίνεται με συστήματα εξαερισμού ή κλιματισμού (των οποίων η λειτουργία να είναι προσαρμοσμένη με τους εργασιακούς χώρους). 6. Απαγωγή διαφόρων παραγόντων (αέρια, ατμοί, σωματίδια κλπ): Για τις ιδιαίτερες συνθήκες εργασίας όπου παράγονται αέρια, ατμοί, σωματίδια και διάφορες σκόνες, πρέπει να απάγονται ή να κατακρατούνται με κατάλληλα μέσα (π.χ. εργαστηριακοί απαγωγή). Οι παράγοντες που απάγονται, εφόσον είναι επιβλαβείς, πρέπει να υποβάλλονται σε επεξεργασία (συμπύκνωση, κατακρήμνιση, εξουδετέρωση κλπ) πριν εκδιωχθούν στο περιβάλλον. 7. Θερμοκρασία χώρων: Η θερμοκρασία των εργασιακών χώρων πρέπει να είναι ανεκτή από τους εργαζόμενους και ανάλογη με την σωματική προσπάθεια που καταβάλλουν κατά την εργασία τους, λαμβανομένων υπόψη και των κλιματολογικών συνθηκών των εποχών του έτους. Η θερμοκρασία χώρων ανάπαυσης, υγιεινής, παροχής πρώτων βοηθειών κλπ πρέπει να είναι κατάλληλη για τους χώρους αυτούς. 8. Φωτισμός: Πρέπει να υπάρχει επαρκής φυσικός φωτισμός. Ο τεχνητός φωτισμός πρέπει να ανταποκρίνεται στο είδος και την φύση της εργασίας. Οι εγκαταστάσεις φωτισμού στους εργασιακούς χώρους και διαδρόμους πρέπει να πληρούν τους όρους για την ασφάλεια και την υγεία των εργαζομένων. 9. Δάπεδα, τοίχοι, οροφές και στέγες των χώρων: Πρέπει να υπάρχει επαρκής θερμομόνωση των χώρων εργασίας. Οι επιφάνειες δαπέδων, τοίχων κλπ πρέπει να μπορούν να καθαρίζονται ώστε να επιτυγχάνονται οι κατάλληλες συνθήκες υγιεινής. Τα δάπεδα να μην παρουσιάζουν επικίνδυνες κλίσεις, ολισθηρές επιφάνειες και να μην δημιουργούν σκόνη λόγω φθοράς. Να διαθέτουν σύστημα αποχέτευσης, να είναι πυράντοχα και κατάλληλα για τις διάφορες εργασιακές συνθήκες. Οι τοίχοι επίσης πρέπει να πληρούν διάφορους όρους ασφάλειας. Οι στέγες και οι οροφές πρέπει να εξασφαλίζουν στεγανότητα, να μπορούν να καθαρίζονται και να συντηρούνται με ευχέρεια και ασφάλεια. 10. Παράθυρα και φεγγίτες: Πρέπει να είναι σχεδιασμένα ώστε να καθαρίζονται και να συντηρούνται με ευχέρεια και ασφάλεια. Πρέπει να ανοίγουν σε περίπτωση εκτάκτων αναγκών και εξαερισμού. 11. Θύρες και πύλες: Πρέπει να είναι κατασκευασμένες από ασφαλή υλικά και να είναι κατάλληλες για τους χώρους εργασίας, οδούς διαφυγής, αποθήκες κλπ. 12. Διάδρομοι κυκλοφορίας και κλιμακοστάσια: Σχεδιάζονται, διαρρυθμίζονται και διατηρούνται ώστε να επιτρέπουν πλήρη ασφάλεια στους εργαζόμενους και την αποφυγή ατυχημάτων. 13. Διαστάσεις και όγκος αέρα των χώρων εργασίας. Χώρος για την ελευθερία κινήσεων στη θέση εργασίας: Οι χώροι εργασίας πρέπει να επιτρέπουν στους εργαζόμενους να εκτελούν την εργασία τους χωρίς κινδύνους για την ασφάλεια, την ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΑ ΧΗΜΙΚΑ & ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 6
υγεία και την ευεξία τους. Οι διαστάσεις των χώρων και η διαρρύθμιση τους πρέπει να γίνει ανάλογα με το είδος της εργασίας και τον αριθμό των εργαζομένων. 14. Χώροι ανάπαυσης: Για αριθμό εργαζομένων μεγαλύτερο του 50, επιβάλλεται να υπάρχει χώρος ανάπαυσης. Η διάταξη αυτή δεν εφαρμόζεται εφόσον το προσωπικό εργάζεται σε γραφεία ή σε χώρους εργασίας που προσφέρουν δυνατότητες ανάπαυσης στην διάρκεια των διαλειμμάτων. Οι χώροι ανάπαυσης πρέπει να έχουν κατά το δυνατόν οπτική επαφή με το εξωτερικό περιβάλλον και να φωτίζονται επαρκώς. 15. Έγκυες γυναίκες και γαλουχούσες μητέρες: Οι γυναίκες αυτές πρέπει να έχουν τη δυνατότητα να κατακλίνονται προς ανάπαυση σε κατάλληλες συνθήκες. 16. Αποδυτήρια και ιματιοφυλάκια: Εφόσον το προσωπικό υπερβαίνει τους 50 εργαζόμενους ή εάν πρέπει να φορούν ειδικά ρούχα εργασίας, πρέπει να διατίθενται κατάλληλοι χώροι αποδυτηρίων. Τα αποδυτήρια πρέπει να διαθέτουν ατομικά ερμάρια. Εάν οι συνθήκες εργασίας το απαιτούν (επικίνδυνες ουσίες, υγρασία, ρύποι) πρέπει να υπάρχουν ξεχωριστά ερμάρια για τον ιματισμό εργασίας. 17. Λουτρά (ντους), νιπτήρες: Εφόσον επιβάλλεται από το είδος της δραστηριότητας ή από την υγιεινή, πρέπει να υπάρχουν επαρκή και κατάλληλα λουτρά και νιπτήρες, χωριστά για άνδρες και γυναίκες, με ζεστό και κρύο νερό. 18. Αποχωρητήρια και νιπτήρες: Πρέπει να υπάρχουν ξεχωριστά αποχωρητήρια και νιπτήρες σύμφωνα με τις υγειονομικές διατάξεις (Αποφ. Γ1γ/9900/27.11.1974 "περί υποχρεωτικής κατασκευής αποχωρητηρίων" (ΦΕΚ 1266/Β/74) που τροποποιήθηκαν με αποφ. Γ1/2400/26.3.75 (ΦΕΚ 371/Β) και Α1β/2055/4.3.80 (ΦΕΚ 338/Β/80) και με την αποφ. Α1β/8577/83 (ΦΕΚ 526/Β/83). 19. Χώροι πρώτων βοηθειών: Για πάνω από 100 εργαζόμενους πρέπει να υπάρχουν ένας ή περισσότεροι χώροι πρώτων βοηθειών και απαιτούμενα υλικά πρώτων βοηθειών. Πρέπει να υπάρχει ένα ή περισσότερα άτομα εκπαιδευμένα στην παροχή πρώτων βοηθειών. 19α. Τα ελάχιστα απαιτούμενα υλικά πρώτων βοηθειών είναι: Ακετυλοσαλικιλικό οξύ, παρακεταμόλη, αντιϊσταμινικά δισκία, αντιόξινα δισκία, σπασμολυτικό (σταγόνες ή δισκία), αντιδιαροϊκό καολίνης/πηκτίνης, αντισηπτικό κολλύριο, αντιϊσταμινική αλοιφή, επίδεσμοι 2,5Χ0,05 μέτρα και 2,5Χ0,10 μέτρα, βαμβάκι, απορροφητική γάζα αποστειρωμένη, λευκοπλάστης πλάτους 0,08 μέτρα, τεμάχια λευκοπλάστη με γάζα αποστειρωμένη, τριγωνικός επίδεσμος, ποτηράκια μιας χρήσης, αιμοστατικός επίδεσμος, διάλυμα αμμωνίας, υπεροξείδιο του υδρογόνου διάλυμα (οξυζενέ), καθαρό οινόπνευμα, βάμμα ιωδίου, μερκουροχρώμ ή άλλο αντισηπτικό, χάπια άνθρακα. Πίνακας με οδηγίες για την παροχή πρώτων βοηθειών συνοδευόμενες με σχήματα και εικόνες πρέπει να αναρτάται σε εμφανή σημεία των χώρων εργασίας. Ιδιαίτερα για τα ατυχήματα σε ερευνητικά εργαστήρια που χρησιμοποιούν διάφορες χημικές ουσίες πρέπει να διατηρούνται στον χώρο πρώτων βοηθειών και άλλα απλά υλικά που θα βοηθήσουν σε περίπτωση εγκαυμάτων, εκτίναξης διαβρωτικών υλικών σε οφθαλμούς και εξουδετέρωση διαφόρων τοξικών (δηλητηρίων) ουσιών. Χρήσιμο είναι να υπάρχει και ένας οδηγός-εγχειρίδιο εκτάκτων αναγκών για συγκεκριμένες τοξικές ουσίες (για εμετικά, αντιοξειδωτικά κλπ). Λεπτομέρειες θα υπάρξουν στο κεφάλαιο των πρώτων βοηθειών για χημικά εργαστήρια. ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΑ ΧΗΜΙΚΑ & ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 7
20. Εργαζόμενοι με ειδικές ανάγκες: Ο σχεδιασμός των κτιρίων και πρόσβασης προς τους εργασιακούς χώρους πρέπει να γίνεται και για τις ανάγκες των εργαζομένων που είναι άτομα με ειδικές ανάγκες. Το ΥΠΕΧΩΔΕ έχει Γραφείο μελετών για τα άτομα με ειδικές ανάγκες. 21. Εξωτερικοί χώροι εργασίας (ιδιαίτερες διατάξεις):εφόσον οι εργαζόμενοι απασχολούνται σε εξωτερικές θέσεις εργασίας, αυτές πρέπει να διευθετούνται κατά τρόπο που να προστατεύονται οι εργαζόμενοι από ατμοσφαιρικές επιδράσεις και από πτώση αντικειμένων, να μπορούν να απομακρύνονται γρήγορα σε περίπτωση κινδύνου και να μην είναι εκτεθειμένοι σε επιβλαβή ηχητικά επίπεδα, ούτε σε επιβλαβή εξωτερική επίδραση (αέρια, σκόνες, ατμούς κλπ). Οι ελάχιστες προδιαγραφές ασφάλειας και υγείας για τους χώρους εργασίας που έχουν ήδη χρησιμοποιηθεί πριν την 1.1.1995, είναι παρόμοιες και αναφέρονται στα κτίρια, τις ηλεκτρικές εγκαταστάσεις, τις οδούς διαφυγής και εξόδους κινδύνου, την πυρανίχνευση και πυρόσβεση, τον εξαερισμό, την απαγωγή παραγόντων, την θερμοκρασία, τον φωτισμό κλπ. Γ ια τους χώρους αυτούς εργασίας παρέχεται 3χρονη διάρκεια να προσαρμοσθούν στις ελάχιστες προδιαγραφές (μέχρι το τέλος του 1997). Ο έλεγχος του παρόντος διατάγματος ανατίθεται στις αρμόδιες u965 υπηρεσίες της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης (στα Κέντρα Πρόληψης Επαγγελματικού Κινδύνου ή τις Διευθύνσεις Επιθεώρησης Εργασίας και τις Διευθύνσεις Απασχόλησης με τα αρμόδια Τμήματα Τεχνικής και Υγειονομικής Επιθεώρησης Εργασίας ή στα Τμήματα και Γραφεία Επιθεώρησης u917 Εργασίας). Η ισχύς του Π.Δ. αρ. 16/18.1.1996 αρχίζει μετά την δημοσίευση στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως. Οι ελάχιστες προδιαγραφές Υ και Α στο εργασιακό περιβάλλον είναι πρωταρχικής σημασίας. Με βάση και τις υπόλοιπες λεπτομέρειες που αναγράφονται στο Π.Δ. 16/1996, μπορούν οι εργοδότες και οι εργαζόμενοι να ρυθμίσουν βασικά και σημαντικά θέματα υγιεινής και ασφάλειας. ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΑ ΧΗΜΙΚΑ & ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 8
3. ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΚΑΙ ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΣΕ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ Οι βασικές προδιαγραφές ΥΑΕ έχουν ήδη καταγραφεί. Τα ερευνητικά εργαστήρια ή/και εργαστήρια παροχής υπηρεσιών που διεξάγουν αναλύσεις και πειράματα έχουν πολλές ιδιαιτερότητες των εργασιακών συνθηκών και των υλικών που χρησιμοποιούν. Η χρήση χημικών ουσιών, βιοτεχνολογικών μεθόδων, πειραματόζωων, μικροβιολογικών καλλιεργειών και πολύπλοκων εργαστηριακών τεχνικών, είναι παράγοντες που επιβάλλουν συγκεκριμένους κανόνες υγιεινής, υγείας και ασφάλειας στους εργασιακούς χώρους. Η αναφορά σε ασφάλεια των εργασιακών χώρων είναι προφανής. Ο όρος επαγγελματική υγιεινή αναφέρεται σε κανόνες καθαριότητας, αποφυγής μολύνσεων, λήψη προστατευτικών μέτρων, περιοδικών ελέγχων βιολογικών δεικτών κλπ. Ο όρος επαγγελματική υγεία αναφέρεται στην πρόληψη, διάγνωση και θεραπεία επαγγελματικών ασθενειών που μπορούν να συμβούν είτε με μακροχρόνια έκθεση σε επικίνδυνους παράγοντες (π.χ. καρκινογόνες ουσίες, ραδιενέργεια), είτε με άμεση δράση ισχυρώς τοξικών ουσιών (π.χ. τοξικά αέρια, δηλητήρια, επαφή με το δέρμα κλπ) στους εργαζόμενους. Ο έλεγχος ΥΑΕ πρέπει να αναφέρεται στους παρακάτω παράγοντες: ^ Φυσικοί παράγοντες: π.χ. ακτίνες Laser, υπεριώδη ακτινοβολία, ιοντίζουσα ακτινοβολία-ραδιενεργά υλικά, θόρυβος, φωτισμός κλπ. ^ Χημικοί παράγοντες: τοξικές, επικίνδυνες ουσίες (διαβρωτικές, εκρηκτικές, οξειδωτικές κλπ), καρκινογόνες, μεταλλαξιγόνες, ουσίες που επιδρούν στην αναπαραγωγή κλπ. ^ Βιολογικοί παράγοντες: μικρόβια, ιοί, βακτήρια, βιοτεχνολογικά προϊόντα, βιολογικά δείγματα που μπορούν να προκαλέσουν μόλυνση. ^ Εργονομικοί παράγοντες: αναφέρονται γενικά στην σχέση του εργαζόμενου με τις συνθήκες εργασίας: κτιριακές εγκαταστάσεις, θέσεις εργασίας, ρυθμός εργασίας, επαρκής φωτισμός για λεπτές εργασίες, οθόνες οπτικής καταγραφής και θέσεις εργασίας, μηχανήματα, ψυχολογικό στρες, υπερωρίες, κλπ. ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΑ ΧΗΜΙΚΑ & ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 9
ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΑ ΧΗΜΙΚΑ & ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 10
4. ΚΑΝΟΝΕΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ, ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑΣ ΣΕ ΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ Τα εργαστήρια που χρησιμοποιούν χημικές ουσίες, διαλύτες, πεπιεσμένα αέρια κλπ, παρουσιάζουν ορισμένες ιδιαιτερότητες σε ότι αφορά τα προβλήματα ασφάλειας, υγιεινής και υγείας. Η εφαρμογή κανόνων ασφάλειας και υγιεινής είναι απαραίτητη προϋπόθεση για να αποφευχθούν τα εργατικά ατυχήματα και οι συνθήκες εκείνες που μπορούν να δημιουργήσουν βλάβες, άμεσες ή έμμεσες, στην υγεία των εργαζομένων. Γ ια τα μακροχρόνια προβλήματα υγείας των εργαζομένων σε χημικά εργαστήρια, βιοχημικά και άλλα ερευνητικά εργαστήρια υπάρχουν αρκετές επιδημιολογικές έρευνες. Ανασκόπηση των επιδημιολογικών ερευνών για τα προβλήματα υγείας εργαζομένων σε χημικά και βιοχημικά εργαστήρια περιλαμβάνεται στο παρόν εγχειρίδιο. 1. Υπευθυνότητα για την ασφάλεια των εργαστηρίων Με τις νεότερες νομοθεσίες και κανονισμούς για υγιεινή και ασφάλεια των εργαζομένων και στην χώρα μας, τα εργαστήρια των Πανεπιστημίων και ερευνητικών ιδρυμάτων πρέπει να εφαρμόσουν σειρά διατάξεων για την υγιεινή και ασφάλεια των εργαζομένων (ΥΑΕ). Για τον σκοπό αυτό πρέπει να εφαρμοσθεί η πρόσληψη τεχνικού ασφάλειας και γιατρού εργασίας που θα αναλάβουν να επιβλέπουν τα προβλήματα ΥΑΕ σε επίπεδο πανεπιστημίου. Οι επιστήμονες αυτοί μπορούν να συντονίσουν τις δραστηριότητές τους σε επίπεδο ενημέρωσης και ελέγχου με τη βοήθεια μελών του διδακτικού και επιστημονικού προσωπικού. Μπορούν επίσης να εκπαιδεύσουν μεταπτυχιακούς φοιτητές σε βασικά προβλήματα ασφάλειας, κατάσβεσης πυρκαγιών και πρώτων βοηθειών. Συγχρόνως, κάθε εργαστήριο πρέπει να έχει τον υπεύθυνο ΥΑΕ (και ένας αναπληρωτή) για να χειρίζεται τα συγκεκριμένα προβλήματα ΥΑΕ των εργασιακών χώρων και να επιβλέπει την τήρηση των κανόνων. Όλοι όμως οι εργαζόμενοι είναι υποχρεωμένοι να τηρούν τους κανόνες ασφάλειας και σε τακτά χρονικά διαστήματα να ενημερώνονται και να συζητούν τα προβλήματα ΥΑΕ με τον υπεύθυνο. Ο υπεύθυνος σε συνεργασία με τον τεχνικό ασφάλειας και γιατρό εργασίας ενημερώνουν και εκπαιδεύουν κατά διαστήματα τους εργαζόμενους σε κανόνες ΥΑΕ (ασφάλεια κατά τη χρήση χημικών ουσιών, μηχανημάτων ακτινοβολιών, απόρριψης τοξικών αποβλήτων κλπ). Α. Σήμανση των χώρων εργασίας Όλοι οι εργασιακοί χώροι φέρουν την κατάλληλη σήμανση, τόσο για τις εργασιακές διεργασίες που λαμβάνουν χώρα, όσο και για τα υλικά και τις μεθόδους που χρησιμοποιούνται σε κάθε εργαστήριο. Πρέπει να γίνει σήμανση: των εξόδων κινδύνου, των αποθηκών, των διαδρόμων και των διαφόρων εργαστηρίων όπου διεξάγονται αναλυτικές ή άλλες εργαστηριακές πρακτικές. Στην είσοδο του κτιρίου και σε ορισμένα καίρια σημεία πρέπει να υπάρχει σχεδιάγραμμα των εργαστηριακών εγκαταστάσεων και σαφείς ενδείξεις για τις εξόδους και την διαρρύθμιση των εργαστηρίων. Για την σήμανση των χώρων εργασίας και τους τύπους ετικετών που φέρουν οι διάφορες ουσίες βλέπε Παράρτημα 1. ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΑ ΧΗΜΙΚΑ & ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 11
Β. Μέσα πυρόσβεσης και πυρανίχνευσης Λόγω των υψηλών κινδύνων για πυρκαγιές από εύφλεκτα υλικά και τοξικές ουσίες στα χημικά εργαστήρια απαιτούνται να λαμβάνονται κατάλληλα και επαρκή μέτρα πυρανίχνευσης και πυρόσβεσης. Κάθε εργασιακός χώρος πρέπει να φέρει 2-3 πυροσβεστήρες, ανάλογα με το μέγεθος και το είδος της εργασίας. Οι πυροσβεστήρες αυτοί είναι συνήθως διοξειδίου του άνθρακα (CO2), οι οποίοι πρέπει να ελέγχονται μία φορά τον χρόνο (συνήθως με ζύγιση). Οι εργαζόμενοι πρέπει να γνωρίζουν την χρήση τους. Οι πυροσβεστήρες ξηράς κόνεως είναι κατάλληλοι για πυρκαγιές μεγάλης έκτασης, με τοξικές και εύφλεκτες ουσίες. Μετά από χρήση μιας φοράς πρέπει να αντικαθίστανται. Οι εργασιακοί χώροι πρέπει να έχουν και σύστημα πυρόσβεσης με νερό, αλλά προσοχή όχι για τον χώρο των εργαστηρίων όπου υπάρχουν τοξικές ουσίες. Για τον λόγο αυτό οι διάδρομοι και οι εργασιακοί χώροι πρέπει να φέρουν τα κατάλληλα σήματα για το είδος των ουσιών που υπάρχουν και το είδος της πυρόσβεσης που μπορεί να χρησιμοποιηθεί. Η κατάλληλη σήμανση πρέπει να γίνει με βάση τους κανονισμούς και σε συνεννόηση με την πυροσβεστική υπηρεσία. Οι βασικοί κανόνες είναι: Πίνακας 5.1. Κατηγορίες πυρκαγιών Κ α τη γο ρ ία Κ α ιό μ ενα είδη Κ α τα σ β εσ τικ ό υλικά 1 A (A) συνή 9η κ α ιόμ ενα υ λικ ά Μερο, αφρός, ξηράς κόνεοας E(BJ εύφλεκτα υγρά, υ γ ρ ά καύσιμα Δ ιοξείδιο του ανθρακα. (πετρελαιοειδή, δια λύτες κλιι) ζη ρά ς κόνεω ς Γ (Cl ηλεκτρικές συσκευές C O i, ακαυστα υ γ ρ ά i τετ ραγλω ράνθ ρακας), Η αΐσπ, ξηρας κόνεως A(D) μέταλλα, εμπρηστικες βόμβες ζηράς κόνεως, ά μ μος γρα φ ίτη HALON. 1301 (CBrF3), 1211 ( CBrClF2) Τα υλικά αυτά πυρόσβεσης, όπως και ο τετραχλωράνθρακας έχουν απαγορευθεί λόγω της δράσης τους στο στρατοσφαιρικό όζον. Από την 1.1.94 έχει σταματήσει η παραγωγή τους. Ιδιαίτερα στα χημικά εργαστήρια όπου χρησιμοποιείται υγραέριο και εύφλεκτα υλικά, πρέπει να υπάρχει ένας καταιονηστήρας νερού και μία πυρίμαχη κουβέρτα για περίπτωση κατά την οποία εργαζόμενος αρπάξει φωτιά. Η πυρανίχνευση των εργασιακών χώρων μπορεί να γίνει με ανιχνευτές καπνού ή ανιχνευτές θερμοκρασίας. Ανάλογα με το είδος των εργασιών χρησιμοποιείται ό ένας ή ο άλλος τύπος ή και οι δύο μαζί. Για τους εργαστηριακούς πάγκους όπου υπάρχουν συσκευές χρήσης υγραερίου πρέπει να υπάρχουν ειδικοί ανιχνευτές ατμών υγραερίου (πεπιεσμένο βουτάνιο-προπάνιο). Σε περίπτωση πυρκαγιάς πρέπει να υπάρχουν σαφείς οδηγίες σε όλες τις πόρτες και να έχει γίνει ειδική εκπαίδευση του προσωπικού. Οι βάνες του υγραερίου πρέπει να κλείσουν αμέσως καθώς και η κεντρική παροχή, και το προσωπικό να κατευθυνθεί στις εξόδους. Μόνο τότε η πυροσβεστική υπηρεσία και οι υπεύθυνοι για τις περιπτώσεις εκτάκτων αναγκών μπορούν να εισέλθουν στους εργασιακούς χώρους για την κατάσβεση. ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΑ ΧΗΜΙΚΑ & ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 12
2. Αποθήκες χημικών ουσιών και άλλων υλικών Η αποθήκη χημικών ουσιών, πεπιεσμένων αερίων και άλλων υλικών πρέπει να έχει σύστημα πυρανίχνευσης και αυτόματης κατάσβεσης σε περίπτωση πυρκαγιάς. Η αποθήκη πρέπει να είναι κατάλληλα κατασκευασμένη και τα εύφλεκτα υλικά (ιδαίτερα διαλύτες) να είναι σε ξεχωριστή θέση. Οι λάμπες φωτισμού να είναι ασφαλείας (προστατευμένες για σπινθήρες). Οι πυροσβεστήρες είναι ξηράς κόνεως ή/και CO2 ανάλογα με το είδος των ουσιών. Πρέπει να υπάρχει υπεύθυνος αποθήκης. Σε όλους τους χώρους απαγορεύεται το κάπνισμα και γυμνές φλόγες. Όλα τα υλικά της αποθήκης είναι κατάλληλα επισημασμένα και οι ετικέτες αντικαθίστανται μετά από ορισμένο διάστημα πριν φθαρούν τελείως. Οι αποθήκες πεπιεσμένων ή άλλων αερίων είναι ξεχωριστές, σε εξωτερικό χώρο που είναι καλυμμένος, και οι οβίδες αερίων βρίσκονται σε όρθια θέση και στηρίζονται κατάλληλα με ιμάντες ασφάλειας. Φιάλες υγραερίου ή άλλων εύφλεκτων υλικών (πετρελαίου, βενζίνης κλπ) φυλάσσονται σε ξεχωριστή εξωτερική αποθήκη που έχει σύστημα πυρανίχνευσης, συναγερμού και εύκολης πρόσβασης από την πυροσβεστική υπηρεσία σε περίπτωση πυρκαγιάς. Οι καρκινογόνες, μεταλλαξιγόνες και άλλες επικίνδυνες ουσίες διατηρούνται σε ξεχωριστά ράφια και είναι φέρουν κατάλληλη σήμανση. Οξέα, βάσεις και διαβρωτικά υλικά τοποθετούνται σε κατάλληλα ράφια. 3. Μεταφορά και χρήση χημικών ουσιών στα εργαστήρια Η μεταφορά χημικών ουσιών από την αποθήκη προς τα εργαστήρια γίνεται με ασφαλείς τρόπους. Οι διαβρωτικές ουσίες μεταφέρονται σε ειδικά πλαστικά δοχεία. Οι εύφλεκτες ουσίες και διαλύτες μεταφέρονται σε μικρές ποσότητες και τίθενται σε μεταλλικά ντουλάπια. Οι καρκινογόνες και επικίνδυνες ουσίες τίθενται σε ειδικά ράφια. Οι οβίδες αερίων μεταφέρονται με ειδικά μεταφορικά μέσα και τοποθετούνται σε όρθια θέση, ασφαλισμένες με ζώνες ασφαλείας. Στα εργαστήρια, οι χημικές ουσίες που είναι ευαίσθητες και έχουν χαμηλό σημείο ζέσης τοποθετούνται σε ψυγεία. Βασική αρχή είναι ότι δεν πρέπει να τοποθετείται μεγάλος αριθμός χημικών ουσιών και να ελέγχεται η καθαριότητα των ψυγείων. Παρασκευάσματα που χρειάζονται ψύξη πρέπει να φέρουν την κατάλληλη σήμανση, ημερομηνία παρασκευής, να είναι κλεισμένα σε σφαιρικές ή κωνικές φιάλες και να τοποθετούνται μέσα σε πλαστικό δοχείο. Μεγάλες ποσότητες χημικών ουσιών που απαιτούν ψύξη φυλάσσονται σε ειδικούς καταψύκτες (-5 C) και τοποθετούνται σε ειδικές θέσεις των εργαστηρίων. Κατά την χρήση των χημικών ουσιών για πειράματα, αναλύσεις κλπ, οι εργαζόμενοι φορούν γυαλιά ασφάλειας και γάντια, ιδιαίτερα για διαβρωτικά υλικά. Οι ουσίες που ατμίζουν ή παράγουν ατμούς κατά τον βρασμό τοποθετούνται μέσα στους απαγωγούς και κάθε κατεργασία γίνεται σε απαγωγούς που ανανεώνουν τον αέρα τους. Οι εργαζόμενοι κατά την χρήση των χημικών ουσιών αποφεύγουν κάθε επαφή με αέρια, ατμούς, σκόνες κλπ, είτε με την χρήση απαγωγών, είτε με την χρήση ειδικών μασκών. ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΑ ΧΗΜΙΚΑ & ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 13
Σε περίπτωση εκτίναξης υγρών ή στερεών ουσιών στους οφθαλμούς απαιτείται αμέσως να πλυθούν με αρκετό νερό. Προς τον σκοπό αυτό κάθε εργαστήριο πρέπει να έχει συσκευή εκτόξευσης νερού για τον καλύτερο καθαρισμό των οφθαλμών. Η χρήση προστατευτικών γυαλιών είναι απαραίτητη προϋπόθεση για όλους τους εργαζόμενους σε χώρους εργαστηρίων όταν διεξάγονται χημικά πειράματα, βράσιμο ουσίες, σύνθεση οργανικών ενώσεων κλπ. 4. Μέτρα υγιεινής και ασφάλειας για τις χημικές ουσίες Οι χημικές ουσίες έχουν ταξινομηθεί με την Οδηγία 67/548/ΕΟΚ και με τις διάφορες τροποποιήσεις και βελτιώσεις (Π.Δ. 329/1983, ΦΕΚ 118/Α): ^ Εκρηκτικές S Οξειδωτικές S Εξόχως εύφλεκτες S Λίαν εύφλεκτες S Εύφλεκτες S Λίαν τοξικές S Τοξικές S Επιβλαβείς S Διαβρωτικές S Ερεθιστικές ^ Επικίνδυνες για το περιβάλλον ^ Καρκινογόνες ^ Τερατογόνες (Τοξικές για την αναπαραγωγή) S Μεταλλαξιγόνες Ανάλογα με την ταξινόμηση αυτή φέρουν την κατάλληλη ετικέτα, πληροφορίες για τις χημικές και φυσικές ιδιότητες και ενημερωτικές φράσεις για την αποφυγή κινδύνων στην ασφάλεια και υγεία των εργαζομένων. Επίσης, με την νομοθεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) κάθε ετικέτα φέρει κωδικούς R και S αριθμούς για την προειδοποίηση των εργαζομένων ( βλ. Παράρτημα 2). Οι καρκινογόνες και μεταλλαξιγόνες ουσίες (εμπορικές ουσίες με σημαντική χρήση στην βιομηχανία και τα εργαστήρια) ορίζονται από τις οδηγίες ΕΕ. Ένας πρόσφατος κατάλογος παρουσιάζεται στο Παράρτημα 3. ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΑ ΧΗΜΙΚΑ & ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 14
Πληροφορίες για τις βλαβερές ιδιότητες των χημικών ουσιών και την εκτίμηση κινδύνου (Risk Assessment) που παρουσιάζουν για τους εργαζόμενους μπορεί κανείς να βρει σε πολλές εκδόσεις (βλέπε παρακάτω). Όπως είναι γνωστό οι περισσότερες χημικές ουσίες, για υψηλές και μακροχρόνιες εκθέσεις στο εργασιακό περιβάλλον, μπορούν να γίνουν αιτίες για εκζέματα, δερματικές ευαισθησίες, αναπνευστικά προβλήματα, αλλά και βλάβες στα διάφορα όργανα του ανθρώπινου σώματος και για μακροχρόνια έκθεση να προκαλέσουν επαγγελματικές ασθένειες. 5. Μέτρα Ασφάλειας κατά την εργασία με χημικές ουσίες Γ ια τα διάφορα πειράματα σε εργαστηριακό επίπεδο και αναλυτικές μεθόδους πρέπει να τηρούνται οι παρακάτω κανόνες: ^ Απαγορεύεται το κάπνισμα και η χρήση φαγητού και ποτών στα χημικά εργαστήρια: οι λόγοι είναι προφανείς και η τήρηση αυτού του κανόνα αποτελεί βασική προϋπόθεση για την αποφυγή ατυχημάτων, δηλητηριάσεων και άλλων επικίνδυνων καταστάσεων (όπως πυρκαγιές από ξεχασμένο ή μισοσβησμένο τσιγάρο, ή ανάφλεξη ατμών). ^ Χρησιμοποίηση απαγωγών: πειράματα οργανικής σύνθεσης, απόσταξης, εκχύλισης, καθαρισμού κλπ. Οι απαγωγοί προστατεύουν τους εργαζόμενους από ατυχήματα και εκτινάξεις ή διαρροές υγρών και ατμών και μειώνουν σημαντικά τις εκθέσεις σε τοξικές και επικίνδυνες ουσίες. ^ Γυαλιά ασφαλείας : απαραίτητα για το μεγαλύτερο μέρος των πειραματικών μεθόδων και ιδιαίτερα για πειράματα όπου υπάρχει κίνδυνος εκρήξεων (συσκευές κενού), ανάμιξη δραστικών ουσιών, βίαιες αντιδράσεις, εκτίναξη υγρών κατά το βράσιμο κλπ. Τα γυαλιά μπορούν να προσδεθούν και να βρίσκονται μπροστά στον ερευνητή καθ όλη την διάρκεια της εργασίας του, οπότε να τα χρησιμοποιεί την κατάλληλη στιγμή. S Φόρμα εργασίας : είναι απαραίτητη καθ όλη την διάρκεια της εργασίας μέσα σε χημικά εργαστήρια. ^ Χρησιμοποίηση χημικών ουσιών : πρέπει να γίνεται με την σωστή μέθοδο και το άνοιγμα των δοχείων, φιαλών κλπ να γίνεται με προσοχή. Ανάμιξη, βράσιμο, απόσταξη, ανάδευση, συμπύκνωση κλπ, είναι διεργασίες χημικών εργαστηρίων κατά τις οποίες πρέπει να λαμβάνονται μέτρα ασφάλειας και πρέπει να γίνονται μέσα στον απαγωγό. Σε περίπτωση χρησιμοποίησης εξωτερικού εργαστηριακού πάγκου, πρέπει να υπάρχει προειδοποιητική ένδειξη για το είδος της εργασίας. Αποστάξεις με κενό πρέπει να γίνονται στον απαγωγό και τα γυάλινα όργανα να ελέγχονται για ρωγμές ή υπερθέρμανση. Η λήψη υγρών, ιδιαίτερα διαλυμάτων οξέων, με σιφώνια γίνεται με ελαστικά πουάρ (aspirator bulbs) και όχι με σιφωνισμό από το στόμα. Η χρήση εύφλεκτων ουσιών γίνεται με προσοχή. Γυμνές φλόγες ή θερμαινόμενες πλάκες μπορούν να αποτελέσουν αιτία για ανάφλεξη. Μετά την διεξαγωγή των χημικών διεργασιών, συνήθως υπάρχει η διαδικασία της αποθήκευσης του παραγομένου προϊόντος ή δείγματος για την χημική ανάλυση. Η τοποθέτηση σε ειδικά φιαλίδια πρέπει να γίνεται με την κατάλληλη σήμανση και να προσδιορίζεται ο βαθμός επικινδυνότητας (π.χ. πολύ τοξικό) ή εάν χρειάζεται ψύξη. ^ Έκπλυση υαλινών οργάνων, απόχυση υπολειμμάτων χημικών ουσιών: διεργασίες κατά τις οποίες ο ερευνητής βρίσκεται εκτεθειμένος σε ατμούς και τα χέρια του έρχονται σε επαφή με χημικές ουσίες. Απαιτείται χρησιμοποίηση γαντιών για την προστασία των χεριών. Η απόχυση χημικών ουσιών πρέπει να γίνεται με ταυτόχρονη ανάμειξη με περίσσεια νερού. Χημικές ουσίες που είναι τοξικές ή πολυχλωριωμένες συγκεντρώνονται σε ειδικά δοχεία-φιάλες (βλ. τοξικά απόβλητα εργαστηρίων). Το πλύσιμο υάλινων οργάνων γίνεται με ζεστό νερό και απορρυπαντικό, αλλά ο εργαζόμενος πρέπει να προστατεύει το δέρμα των χεριών του με γάντια, ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΑ ΧΗΜΙΚΑ & ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 15
τόσο για μικρά κοψίματα από φθαρμένες επιφάνειες γυαλικών, όσο και από τις χημικές ουσίες που προκαλούν αλλεργίες. 6. Μέτρα ασφάλειας με τα γυάλινα όργανα και τις διάφορες συσκευές Οι εργαζόμενοι στα χημικά εργαστήρια πρέπει να προσέχουν για την ασφάλειά τους στις παρακάτω διεργασίες : ^ Τα υάλινα όργανα μπορούν να σπάσουν κατά την πορεία χημικού πειράματος ή κάτω από πίεση (π.χ. κατά την σύνδεση με πλαστικούς ή ελαστικούς σωλήνες) και να θρυμματισθούν σε μικρά κομμάτια γυαλιού. Οι συνδέσεις με εσμυρισμένα όργανα μετά από πολύ καιρό "κολλούν" και δεν ανοίγουν. Ελαφρά θέρμανση μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την αποκόλληση με προσοχή στις θερμές επιφάνειες. ^ Οι εκχυλίσεις πρέπει να γίνονται σε διαχωριστικές χοάνες με προσοχή διότι κατά την ανατάραξη των δύο φάσεων αναπτύσσονται υπερπιέσεις και ατμοί. ^ Κατά τις αποστάξεις πρέπει οι συνδέσεις να γίνονται με σωστό τρόπο, η ροή του νερού ψύξης στους ψυκτήρες να ελέγχεται για πιθανές διαρροές, καθώς και η θερμοκρασία βρασμού. S Αποστάξεις υπό ελαττωμένη πίεση : πρέπει να λαμβάνεται μέριμνα να τηρούνται οι κανόνες ασφάλειας και οι φιάλες να καλύπτονται με πλαστικό δίχτυ για την περίπτωση θραύσης των υάλινων οργάνων. Παρόμοια και οι συμπυκνώσεις υπό ελαττωμένη πίεση (rotavapor) πρέπει να γίνονται με συσκευές που είναι στα ευαίσθητα σημεία τους περιβεβλημένα με προστατευτικό πλαστικό δίχτυ. Τα πεπιεσμένα αέρια και διάφορα υγροποιημένα αέρια που χρησιμοποιούνται και βρίσκονται σε φιάλες αερίων, πρέπει να φέρουν τις κατάλληλες βαλβίδες και συνδέσμους για την ρύθμιση ροής του αερίου. Ο μανοεκτονωτής ή μειωτήρας πίεσης ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΑ ΧΗΜΙΚΑ & ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 16
φέρει δύο μανόμετρα, υψηλής πίεσης (πίεση στην οβίδα) και χαμηλής πίεσης (πίεση στην έξοδο του αερίου). Οι φιάλες στηρίζονται όρθιες, συνήθως σε γωνίες και στερεώνονται με ζώνες ασφάλειας. Δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιείται λίπος ή έλαιο στις βαλβίδες και συνδέσμους. Για τυχόν διαρροές, οι δοκιμές γίνονται με σαπουνόνερο όταν οι στρόφιγγες του αερίου είναι κλειστές. Οι φιάλες αερίων φέρουν συγκεκριμένο χρώμα για τα διάφορα αέρια. Μετά το τέλος της εργασίας και εφόσον η φιάλη αερίου είναι άδεια μεταφέρεται στην αποθήκη. Άδειες φιάλες αερίων δεν επιτρέπεται να συσσωρεύονται στα εργαστήρια. S Όργανα που φέρουν λάμπες υπεριώδους φωτός ή πηγές φωτισμού υψηλής έντασης πρέπει να επισημαίνονται κατάλληλα και να λαμβάνονται μέτρα για ειδικά προστατευτικά γυαλιά κατά την χρήση τους. Ιδιαίτερα λάμπες υδραργύρου που εκπέμπουν υπεριώδες προς διάφορες κατευθύνσεις πρέπει να περιορίζονται σε συγκεκριμένους χώρους εργασίας και να προστατεύονται τα μάτια με ειδικά γυαλιά. ^ Υγρό άζωτο, παγίδες υγρού αζώτου ή ξηρού πάγου : Η χρήση παγίδων κατά την απόσταξη ή κατά την ψύξη υγρών και ευαίσθητων ουσιών, πρέπει να γίνεται με προσοχή. Οι εργαζόμενοι πρέπει να χρησιμοποιούν γάντια για την περίπτωση που υγρό άζωτο πέσει στο δέρμα τους. Προσοχή για την υγροποίηση οξυγόνου της ατμόσφαιρας σε παγίδες αζώτου. Οι παγίδες πλένονται και τοποθετούνται σε ξεχωριστό χώρο του εργαστηρίου. ^ Ξηραντήρες και ξηραντήρες κενού: πρέπει να δίνεται προσοχή στο ασφαλές κλείσιμο και άνοιγμα του καλύμματος, τα ξηραντικά υλικά και κατά την διάρκεια της εφαρμογής κενού με αντλία κενού. Κατά την διάρκεια της άντλησης αέρα πρέπει να περιβάλλονται με περίβλημα ασφάλειας. ^ Διηθήσεις υπό κενό, στήλες διαχωρισμού, στήλες χρωματογραφίας: Πρέπει να δίνεται προσοχή στην καλή εφαρμογή των συσκευών και στην χρήση διαλυτών, υγρών έκλυσης, έκλουσης κλπ. Οι διαλύτες πρέπει να απάγονται για περιορισμό της έκθεσης των εργαζομένων. Τα υλικά και υπολείμματα διαλυτών μετά την χρήση πρέπει να ακολουθούν τους κανόνες συλλογής για τα στερεά και υγρά απόβλητα εργαστηρίων. ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΑ ΧΗΜΙΚΑ & ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 17
7. Καρκινογόνες, μεταλλαξιγόνες ουσίες και ουσίες που μπορούν να επιδράσουν στην αναπαραγωγή Τα χημικά και ερευνητικά εργαστήρια χρησιμοποιούν μεγάλο αριθμό ουσιών που έχουν καρκινογόνο ή μεταλλαξιγόνο δράση. Παρόλα αυτά οι ποσότητες και οι συνθήκες κάτω από τις οποίες χρησιμοποιούνται δεν πρέπει να αποτελούν σημαντικό κίνδυνο για τους εργαζόμενους. Κατά την χρήση χημικών ουσιών πρέπει να λαμβάνονται όλα τα μέτρα ώστε η έκθεση των εργαζομένων να μειωθεί στο ελάχιστο δυνατόν. Τα φιαλίδια ή μπουκάλια με τις καρκινογόνες ουσίες φέρουν το διακριτικό γνώρισμα R45, R46, R49. Επίσης, για τους κανόνες ασφάλειας μπορεί να φέρουν τις ενδείξεις S 29 (μην ρίχνετε τα υπολείμματα στην αποχέτευση) και άλλες απαγορεύσεις που θα προστατεύσουν τον εργαζόμενο. Οι ουσίες αυτές φυλάσσονται σε ξεχωριστό χώρο των εργαστηρίων. Γ ια τις καρκινογόνες και μεταλλαξιγόνες ουσίες υπάρχουν διάφοροι κανόνες υγείας και ασφάλειας, αλλά γενικά θεωρείται ότι πρέπει να χρησιμοποιούνται στον απαγωγό και με κάθε προφύλαξη. Μετά την χρήση πλύνετε καλά τα χέρια σας. Σε περίπτωση που στερεά ή υγρή ουσία έχει χυθεί σε εργαστηριακή επιφάνεια, γίνεται προσεκτική συλλογή και πλύσιμο με συνήθη απορρυπαντικά. Τα διηθητικά χαρτιά ή άλλα μέσα καθαρισμού που χρησιμοποιούνται πρέπει να συλλέγουν από το προσωπικό του εργαστηρίου και να τοποθετηθούν σε πλαστικό δοχείο. Σε περίπτωση διασκορπισμού σκόνης, μετά τον υγρό καθαρισμό, μπορεί να γίνει ο καθαρισμό με ηλεκτρική σκούπα. Υπάρχουν ορισμένες μέθοδοι καταστροφής καρκινογόνων ουσιών που χρησιμοποιούν ισχυρά οξειδωτικά αντιδραστήρια, όπως μίγμα υπερμαγγανικού καλίου (KMnO4) με θειικό οξύ, υποχλωριώδες νάτριο (NaOCI), ισχυρές βάσεις (όπως καυστικό νάτριο, αμμωνία κλπ). Ανάλογα με το είδος της καρκινογόνου ουσίας χρησιμοποιείται το κατάλληλο αντιδραστήριο. Ορισμένες ουσίες απαιτούν καταλυτική καύση σε υψηλές θερμοκρασίες. Χρήσιμες οδηγίες για την χρήση και διαχείριση των αποβλήτων καρκινογόνων και μεταλλαξιγόνων ουσιών βρίσκονται στην έκδοση: Castegnaro M, Sansone EB. Chemical Carcinogens: Some Guidelines for Handling and Disposal in the Laboratory. Springer-Verlag, Berlin, 1986. Αρκετοί χλωριωμένοι διαλύτες, όπως το χλωροφόρμιο, ο τετραχλωράνθρακας, το βενζόλιο κλπ, που χρησιμοποιούνται στα χημικά εργαστήρια, έχουν αποδειχθεί ότι έχουν καρκινογόνο δράση. Τα τελευταία χρόνια έχει γίνει προσπάθεια αντικατάστασης των διαλυτών αυτών με άλλους που δεν παρουσιάζουν καρκινογόνο δράση και δεν έχουν χαμηλό σημείο ζέσης. ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΑ ΧΗΜΙΚΑ & ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 18
Οι καρκινογόνες και μεταλλαξιγόνες ουσίες έχουν μελετηθεί με πολυάριθμες μελέτες και οι κυριότερες από αυτές έχουν ταξινομηθεί με αυστηρά κριτήρια από την διεθνή οργάνωση International Agency for Research on Cancer (Lyon), της World Health Organization (WHO). Η ταξινόμηση έχει γίνει σε 4 ομάδες. Στην πρώτη ομάδα είναι οι ουσίες, επαγγέλματα, βιομηχανικές συνθήκες και παράγοντες που είναι αποδεδειγμένα καρκινογόνες στον άνθρωπο. Στις ομάδες 2Α και 2Β είναι οι ουσίες κλπ, για τις οποίες υπάρχουν ενδείξεις καρκινογόνου δράσης σε πειραματόζωα, ενώ στην ομάδα 3 οι ενδείξεις είναι περιορισμένες και δεν είναι δυνατόν να γίνει ταξινόμηση με τα κριτήρια που έχουν τεθεί. Ο κατάλογος είναι μακροσκελής και μπορεί να τον συμβουλευθεί κανείς από τις εκδόσεις της IARC. Στο Παράρτημα 3 υπάρχει κατάλογος καρκινογόνων και μεταλλαξιγόνων ουσιών όπως έχουν ταξινομηθεί από την ΕΕ, η οποία ακολουθεί τους ίδιους κανόνες της IARC. 8. Χημικές ουσίες που επιδρούν στην αναπαραγωγή Οι χημικές ουσίες που έχουν ενοχοποιηθεί ότι δρουν στο αναπαραγωγικό σύστημα γυναικών και ανδρών και μπορούν επίσης να επιφέρουν βλάβες στο έμβρυο είναι : S Βενζόλιο, Τολουόλιο, Ξυλόλια (διμεθυλοβενζόλια) S Ανιλίνη, Νιτροβενζόλιο, Φαινόλη, Επιχλωρυδρίνη, Διβρωμοαιθυλένιο, ^ Βινυλοχλωρίδιο, Στυρόλιο, Καπρολακτάμη, Ακρυλονιτρίλιο S Φορμαλδεΰδη, Διμεθυλοφορμαμίδιο (DMF), Διβρωμοπροπάνιο, S Διμεθυλοσουλφοξείδιο (DMSO), N ^ -Διμεθυλοακεταμίδιο ^ Πολυχλωριωμένα και πολυβρωμιωμένα διφαινύλια (PCBs), S Υδρόθειο, Διθειάνθρακας, Μονοξείδιο του άνθρακα, Αιθυλενοξείδιο S Μόλυβδος (ανόργανες ενώσεις του), Κάδμιο, Υδράργυρος ^ Χλωριωμένα φυτοφάρμακα S Ακτίνες-Χ, ιοντίζουσες ακτινοβολίες, ραδιενεργά στοιχεία Υπάρχουν πολλές επιδημιολογικές και άλλες μελέτες που επιβεβαιώνουν τον βαθμό επικινδυνότητας διαφόρων ουσιών στο αναπαραγωγικό σύστημα. Ωστόσο, παραμένουν σημαντικά κενά στην τεκμηρίωση των βλαβερών επιδράσεων και τις συγκεντρώσεις των τοξικών ουσιών στο εργασιακό περιβάλλον 9. Στερεά και υγρά απόβλητα των χημικών εργαστηρίων Το πρόβλημα των στερεών και υγρών αποβλήτων εργαστηρίων σε χημικά, βιολογικά, μικροβιολογικά κλπ ερευνητικά εργαστήρια στην χώρα μας δεν έχει λυθεί. Παρόλα αυτά η νομοθεσία και η εναρμόνιση με τις Οδηγίες της ΕΕ για τα τοξικά απόβλητα επιβάλλουν να γίνονται μερικώς ορισμένες συγκεντρώσεις χλωριωμένων, και βαρέων μετάλλων για να προστατευθεί το υδάτινο και χερσαίο περιβάλλον. ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΑ ΧΗΜΙΚΑ & ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 19
Βλέπε το Παράρτημα 4 για τις τοξικές ουσίες και βαρέα μέταλλα που δεν πρέπει να αποβάλλονται στο περιβάλλον. Βασικές αρχές για κατάλληλη διαχείριση των τοξικών αποβλήτων των εργαστηρίων είναι : ^ Το σύστημα αποχέτευσης πρέπει να είναι ξεχωριστό για τους νεροχύτες των εργαστηρίων ώστε να καταστεί δυνατή η παρακολούθηση των υγρών αποβλήτων. ^ Οι χημικές ουσίες και οι διαλύτες που χρησιμοποιούνται πρέπει να καταγράφονται σε ένα μεγάλο ποσοστό τους ώστε να καταστεί δυνατή η αποτίμηση των ποσοτήτων που εκπλένονται ως απόβλητα κατά έτος. Σημαντική βελτίωση μπορεί να σημειωθεί εφόσον γίνει μερική αντικατάσταση των πλέον επικίνδυνων διαλυτών ή άλλων ουσιών με λιγότερο τοξικές. ^ Οι χλωριωμένοι διαλύτες και οι χλωριωμένες ενώσεις, λόγω της αργής βιοδιασπασιμότητας, δεν πρέπει να απορρίπτονται στους νεροχύτες, αλλά να συλλέγονται. Λόγω του προβλήματος που υπάρχει στην Ελλάδα για την διαχείριση των ουσιών αυτών, πρέπει τα εργαστήρια να συλλέγουν τα υγρά και να τα υποβάλλουν σε καθαρισμό με απόσταξη σε ειδικούς χώρους εκτός εργαστηριακών χώρων. ^ Άλλες τοξικές ουσίες που αναφέρονται στους κανονισμούς και συνήθως είναι σε μικρές ποσότητες στα απόβλητα, μπορούν να κατεργασθούν με ισχυρές οξειδωτικές συνθήκες (εφόσον το επιτρέπουν οι προδιαγραφές) για να καταστούν ανενεργές ουσίες. ^ Υδατοδιαλυτές χημικές ουσίες, οξέα, αλκάλεα, άλατα κλπ, μπορούν να αποβληθούν στο σύστημα αποχέτευσης και να εκπλυθούν με μεγάλη ποσότητα νερού. ^ Στερεά απόβλητα, διηθητικά χαρτιά, υπολείμματα ουσιών, άδεια πλαστικά και γυάλινα φιαλίδια και μπουκάλια χημικών ουσιών μπορούν να τοποθετηθούν σε πλαστικούς σάκους σκουπιδιών. ^ Βαρέα μέταλλα, όπως υδράργυρος, κάδμιο, χρώμιο κλπ, παρουσιάζουν πρόβλημα ρύπανσης του υδάτινου περιβάλλοντος και δεν πρέπει να απορρίπτονται μαζί με τα άλλα σκουπίδια. ^ Σπασμένα γυαλικά, σύριγγες και μυτερά αντικείμενα πρέπει να τοποθετούνται προσεκτικά σε κάδους και με πλαστική συσκευασία που θα είναι ασφαλής για τους εργαζόμενους καθαριότητα της δημοτικής αρχής. ^ Στην περίπτωση ραδιενεργών αποβλήτων. Αποτελεί σημαντικό πρόβλημα για την Ελλάδα. Η απόρριψή τους πρέπει να γίνεται σύμφωνα με τις οδηγίες του "Δημόκριτου" που αποτελεί την εθνική υπηρεσία υπεύθυνη για τα ραδιενεργά απόβλητα. ^ Απόβλητα με μολυσματικές ουσίες (μικρόβια, βακτήρια, αίμα, υπολείμματα πειραματόζωων κλπ). Πρέπει να διαχειρίζονται όπως τα νοσοκομειακά απόβλητα, δηλαδή, με καταλυτική αποτέφρωση σε ειδικούς κλιβάνους και υψηλές θερμοκρασίες. Οι κλίβανοι αυτοί έχουν υποστεί πρόσφατα οξεία κριτική από τις υπηρεσίες του ΥΠΕΧΩΔΕ για την ακατάλληλη λειτουργία τους. ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΑ ΧΗΜΙΚΑ & ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 20
5. ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΣΕ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΜΕ ΑΚΤΙΝΕΣ ΛΕΪΖΕΡ (LASER) ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΠΗΓΕΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ Σε πολλά εργαστήρια χρησιμοποιούνται μηχανήματα με ακτίνες λέιζερ και άλλες πηγές φωτισμού-ακτινοβολιών (υπέρυθρο, υπεριώδες κλπ). Οι ακτινοβολίες λέιζερ, όπως και τα άλλα είδη ακτινοβολιών (ιδιαίτερα το υπεριώδες, Ultraviolet, UV- A,-B,-C), μπορούν να προκαλέσουν βλάβες στους οφθαλμούς και το δέρμα. Τα μήκη κύματος των ακτινών λέιζερ βρίσκονται στην περιοχή ορατού ή υπερύθρου του ηλεκτρομαγνητικού φάσματος, αλλά λόγω της υψηλής συγκέντρωσης της ακτίνας φωτός μπορούν να προκαλέσουν "κάψιμο" του αμφιβληστροειδούς του οφθαλμού. Οι λέιζερ διοξειδίου του άνθρακα που εκπέμπουν στο υπέρυθρο επίσης μπορούν να προκαλέσουν βλάβες στους ιστούς των οφθαλμών. Οι ακτίνες λέιζερ που είναι υψηλής ενέργειας μπορούν να προκαλέσουν "κάψιμο" του δέρματος. Η χρήση μηχανημάτων λέιζερ περιλαμβάνει και κινδύνους ηλεκτροπληξίας από υψηλής τάσης εγκαταστάσεις κλπ. Οι κανόνες ασφάλειας με μηχανήματα λέιζερ αναγράφονται σαφώς από τους κατασκευαστές και φέρουν τις κατάλληλες σημάνσεις και προειδοποιήσεις. Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει σημαντικές βελτιώσεις ώστε να αποφευχθούν τα ατυχήματα. Οι εργαζόμενοι με λέιζερ πρέπει να φορούν τα κατάλληλα προστατευτικά γυαλιά κατά την διάρκεια της εργασίας τους. Τα μηχανήματα πρέπει να βρίσκονται σε εργαστηριακούς χώρους όπου δεν μπορούν να μπουν άτομα που δεν γνωρίζουν την λειτουργία τους κατά την διάρκεια πειραματικών μετρήσεων. Επίσης, οι εργαζόμενοι πρέπει να λάβουν μέτρα για την προστασία των χεριών τους και άλλων μερών του σώματος από τις ακτινοβολίες. Εάν οι ακτίνες λέιζερ χρησιμοποιηθούν για θεραπευτική αγωγή ασθενών τότε πρέπει να λαμβάνονται μέτρα ασφάλειας για τον εργαζόμενο και τον ασθενή. Οι εργαζόμενοι με λέιζερ πρέπει να έχουν τακτικές εξετάσεις του αμφιβληστροειδούς. Παρόμοια μέτρα ασφάλειας πρέπει να ληφθούν και για άλλες πηγές ακτινοβολίας, ιδιαίτερα υπεριώδους ακτινοβολίας-β, UV-Β, η οποία μπορεί να προκαλέσει βλάβες στους οφθαλμούς και καρκίνο του δέρματος. Τα εργαστήρια που έχουν πηγές ακτινοβολίας πρέπει να φέρουν απαγορευτική σήμανση στις πόρτες και απαγορεύσεις για την είσοδο ξένων προς την εργασία ατόμων, καθώς και υπενθύμισης για την χρήση γυαλιών ασφάλειας. ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΑ ΧΗΜΙΚΑ & ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 21
6. ΜΕΤΡΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΜΕ ΡΑΔΙΕΝΕΡΓΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΑΙ ΟΥΣΙΕΣ Υπάρχει μεγάλο αριθμός ραδιενεργών στοιχείων και ουσιών που χρησιμοποιούνται για πειραματικούς-ερευνητικούς σκοπούς. Τα ραδιενεργά υλικά ταξινομούνται σε 4 κατηγορίες ανάλογα με την σχετική ραδιοτοξικότητα τους (relative radiotoxicity per unit activity). O! κανόνες υγιεινής και ασφάλειας για τα ραδιενεργά υλικά προέρχονται κυρίως από την Διεθνή Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας (International Atomic Energy Authority, Geneva). Στην Ελλάδα, το Εργαστήριο Ραδιοπροστασίας του Κέντρου Ερευνών "Δημόκριτος" όπου εδρεύει η Ελληνική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας, είναι υπεύθυνο για μετρήσεις και προβλήματα υγιεινής και ασφάλειας εργαζομένων με ραδιενεργά υλικά. Για τους σκοπούς αυτού του εγχειριδίου θα αναφερθούμε μόνο στα προβλήματα υγιεινής και ασφάλειας εργαζομένων με Τρίτιο (3H) και Ιώδιο-129 (129I) που χρησιμοποιούνται από διάφορα χημικά και βιοχημικά εργαστήρια. Τα ραδιενεργά αυτά υλικά 3Η και 129Ι χρησιμοποιούνται για την επισήμανση σε διάφορα πειράματα και ανήκουν στην τέταρτη κατηγορία των υλικών, δηλαδή με χαμηλά σχετική ραδιοτοξικότητα (Group 4: low relative radiotoxicity). H ραδιοτοξικότητα των ραδιενεργών στοιχείων είναι ανάλογη των σωματιδίων και ακτινοβολιών που εκπέμπονται (σωματίδια α, β και ακτίνες-χ και -γ) και του μεταβολισμού τους στο ανθρώπινο σώμα. Η ιοντίζουσα ακτινοβολία είναι βλαβερή στην υγεία και ιδιαίτερα στο δέρμα και διάφορα όργανα του σώματος, καθώς και υπεύθυνη μετά από μακροχρόνια ή υψηλή έκθεση για κίνδυνο ανάπτυξης κακοηθών νεοπλασμάτων. Τα μέτρα ασφάλειας που πρέπει να λαμβάνονται κατά την χρήση ραδιενεργών υλικών : ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΑ ΧΗΜΙΚΑ & ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 22
S Τα εργαστήρια στα οποία γίνεται χρήση ραδιενεργών υλικών και διάφορα πειράματα, πρέπει να χρησιμοποιούνται αποκλειστικά για τον σκοπό αυτό. Στο εργαστήριο αυτό έχει τοποθετηθεί μετρητής ραδιενέργειας συνεχούς λειτουργίας. Το εργαστήριο φέρει την κατάλληλη σήμανση και απαγορευτικές πινακίδες. ^ Οι εργαζόμενοι φορούν κατά την διάρκεια των πειραμάτων προστατευτική ενδυμασία, την οποία αφήνουν μετά το τέλος της εργασίας τους στο εργαστήριο. Επίσης, πρέπει να φορούν γάντια μιας χρήσης. ^ Τα όργανα που χρησιμοποιούνται (σιφώνια, ράβδοι, φιάλες, ποτήρια ζέσης, κλπ) τοποθετούνται πάνω σε διηθητικό χαρτί, και δεν πρέπει να μεταφέρονται εκτός εργαστηρίου. ^ Τα ραδιενεργά υλικά φυλάσσονται σε κατάλληλες συσκευές και κλιματιζόμενους χώρους εφόσον είναι πτητικές. ^ Τα υγρά απόβλητα και τα διάφορα υλικά που χρησιμοποιούνται πρέπει τα μεν πρώτα να τοποθετηθούν σε φιάλες πολυαιθυλενίου ή ειδικών δοχείων που φέρουν ενδείξεις για ραδιενεργά απόβλητα. Ειδικοί πλαστικοί σάκοι χρησιμοποιούνται για τα άλλα στερεά υλικά. Μέρος των υγρών αποβλήτων (εκπλύσεις) μόνο μετά από κατάλληλη αραίωση μπορεί να αποχυθούν στην αποχέτευση και εφόσον έχουν χαμηλά επίπεδα ραδιενέργειας. ^ Οι εργαζόμενοι πρέπει να φέρουν κατάλληλους παθητικούς δειγματολήπτες που πρέπει να ελέγχονται περιοδικά και να πλένουν επιμελώς τα χέρια τους με σαπούνι μετά τα πειράματα. ^ Οι εργαζόμενοι που εκτίθενται σε ραδιενεργά υλικά πρέπει, σύμφωνα με την Απόφαση Α2στ/1539/1985 για την προστασία από ιοντίζουσες ακτινοβολίες, να έχουν περιοδικές εξετάσεις υγείας, των οποίων η φύση και η συχνότητα καθορίζεται από την κατάσταση της υγείας του εργαζόμενου, τις συνθήκες εργασίας και τα περιστατικά (ατυχήματα, υψηλές στιγμιαίες εκθέσεις, κλπ). Η βασική νομοθεσία /κανονισμός για την Ελλάδα είναι η Αποφ.Α2στ/1539/1985 για τους βασικούς κανόνες προστασίας της υγείας του πληθυσμού και των εργαζομένων από τις ιοντίζουσες ακτινοβολίες. Στην απόφαση αυτή ορίζονται οι διάφοροι φυσικοί όροι, μεγέθη και μονάδες, καθώς και τα είδη των εκθέσεων (εξωτερική, εσωτερική, και ολική, συνεχής, εφάπαξ έκθεση), τα όρια ετήσιας πρόσληψης ραδιενεργού ουσίας στον οργανισμό, μέτρα πρόληψης των εκθέσεων, ατομική επίβλεψη εργαζομένων για τον υπολογισμό της έκθεσης, κλπ. Η Διεύθυνση Υγειοφυσικής της ΕΕΑΕ εκτελεί εξωτερικές και εσωτερικές δοσιμετρήσεις των εκτιθέμενων εργαζομένων. ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΑ ΧΗΜΙΚΑ & ΒΙΟΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ 23