«Ναυτίλος 2005»: Αναγκαιότητα και προοπτικές Δρ. Ε. Παπαθανασίου Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών περιληψη Το Ινστιτούτο Ωκεανογραφίας του ΕΛΚΕΘΕ συμβάλλει στην προσπάθεια ανάπτυξης της Θαλάσσιας Ερευνας και Τεχνολογίας της χώρας, στο πλαίσιο του γενικότερου προγραμματισμού της Γενικής Γραμματείας Ε & Τ του Υπουργείου Ανάπτυξης. Για την επίτευξη του κύριου στόχου οι δύο κύριοι άξονες ανάπτυξης της ερευνητικής δραστηριότητας του Ινστιτούτου Ωκεανογραφίας είναι αφ ενός η συνέχιση παραγωγής νέας γνώσης και μεθοδολογιών και αφ ετέρου η ποικιλότροπη παροχή υπηρεσιών και τεχνογνωσίας στο κοινωνικό σύνολο. Το Ινστιτούτο βρίσκεται σήμερα σε υψηλό σημείο απόδοσης της έρευνας, βασικής και εφαρμοσμένης και σε πολλές περιπτώσεις, λόγω της μεγάλης εμπειρίας του προσωπικού του, κατόρθωσε σε πολύ λίγο χρονικό διάστημα να είναι σε θέση να ανακαλύψει αρχαία ναυάγια, αεροπλάνα και ελικόπτερα που για οποιοδήποτε λόγο είχαν βρεθεί στο πυθμένα της θάλασσας (ελικόπτερα ΕΚΑΒ, αεροπλάνο Miraz, ελικόπτερα Chinook, αρχαία ναυάγια κλπ.). Μέσα από την εμπειρία των ομάδων που εργάστηκαν, πολλές φορές σκληρά, στις κατά καιρούς αποστολές και μέσα από τη συνεχή επιμόρφωση το προσωπικό του Ινστιτούτου είναι από τις πιο άρτιες ερευνητικές ομάδες που υπάρχουν στο χώρο της θαλάσσιας έρευνας. Θέλοντας να ερευνήσουμε καλύτερα τον θαλάσσιο χώρο μας με τη βοήθεια της εικόνας και θέλοντας να μοιραστούμε την επιστημονική διάσταση στο χώρο μας με όσο το δυνατόν ευρύτερο κοινό, το Ινστιτούτο Ωκεανογραφίας οργάνωσε την αποστολή «ΝΑΥΤΙΛΟΣ 2005» από 19 έως 27 Απριλίου 2005. Η αποστολή, που σχεδιάστηκε, και πιστεύουμε εκτελέστηκε με τον καλύτερο τρόπο, είχε ως στόχο να χαρτογραφηθούν άγνωστες πτυχές του βυθού του Αιγαίου Πελάγους. Είχε στόχο να δείξει τις αρετές των εργαλείων που διαθέτει το ΕΛΚΕΘΕ και την χρησιμότητα τους στην επιστήμη. Είχε επίσης στόχο για πρώτη φορά να κάνουμε γνωστά τα ευρήματα μας για να αντιληφθούμε το μέγεθος του θησαυρού μας που λέγεται θαλάσσιο περιβάλλον... Η απόφαση και ο εντοπισμός των περιοχών στα διάφορα μέρη του Αιγαίου δεν ήταν τυχαίος. Είχαν προαποφασιστεί με βάση τις επιστημονικές μας υποθέσεις για τα συγκεκριμένα σημεία.
Η Αποστολή Η αποστολή ξεκίνησε από τον Πειραιά για την Σαντορίνη και το Columbo για να μελετήσουμε τα ηφαίστεια, έφτασε στην Αμοργό για να δούμε το ρήγμα της Αμοργού, πέρασε από την Κρήτη όπου βρήκαμε τον κήπο με τα κοράλλια, και κατέληξε στη Μήλο για να μελετήσουμε την υδροθερμία. 1. Ηφαίστειο Columbo 8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας μεγέθους άσπρα σφουγγάρια αλλά το πλέον χαρακτηριστικό είναι η μεγάλη παρουσία πυκνού αιωρούμενου οργανικού υλικού στα κατώτερα και βαθύτερα τμήματα. Στα 150 μέτρα και ενώ ο βυθός θυμίζει έντονα σεληνιακό τοπίο με ελάχιστα ψάρια. Η δεύτερη κατάδυση στο νοτιοδυτικό εσωτερικό πρανές του ηφαιστείου Columbo ήταν αρκετά διαφορετική σε ότι αφορά την μορφολογία του βυθού αλλά και το γενικότερο βενθικό περιβάλλον. Στα βαθύτερα τμήματα του νότιο-δυτικού πρανούς, στα 485μ, ο βυθός είναι σχετικά επίπεδος και καλύπτεται από ερυθροφαιά υδαρή ιλύ με περιορισμένη παρουσία βενθικής ζωής. Ισως σε σχέση με το βορειοανατολικό τμήμα εδώ αποτίθεται όλο το υλικό που είδαμε στην προηγούμενη κατάδυση. Η ανάβαση του «ΘΕΤΙΣ» στα απότομα πρανή του Columbo τελειώνει στα 55 μέτρα. Η για πρώτη φορά επίσκεψη στο ηφαίστειο Columbo ήταν μοναδική. Οι δύο καταδύσεις που πραγματοποιήθηκαν ήταν τελείως διαφορετικές που δείχνει πόσα ακόμη δεν ξέρουμε από το θαλάσσιο κόσμο μας. Η πρώτη κατάδυση αρχίζει αργά το απόγευμα της Τετάρτης 20 Απριλίου. Η φωτάυγεια φτάνει μέχρι και τα 150 μέτρα. Η κατάδυση γίνεται προς το βορειο-ανατολικό τμήμα του κρατήρα (καλδέρας) σε βάθος 504μ. Καθώς πλησιάζουμε τα 200 μέτρα η ορατότητα μειώνεται σταδιακά και υπάρχει αρκετό υλικού που αιωρείται στη κολώνα του νερού. Η ορατότητα είναι περιορισμένη. Δεν υπάρχει απόθεση του υλικού στον πυθμένα Από το βαθύτερο τμήμα του ο βυθός παρουσιάζει περίπλοκη μορφολογία καλυπτόμενος κυρίως από ηφαιστειακούς ογκόλιθους και υπάρχει ένα έντονο ρεύμα που ίσως εν μέρει εξηγεί και τη μη απόθεση υλικού. Μπροστά μας φανερώνονται τα πρανή της βορειο-ανατολικής πλευράς του ηφαιστείου. Σε όλο το πρανές αλλά και στον βυθό παρατηρούνται μικρού
2. Αμοργός Στις 22 Απριλίου βρισκόμαστε με το ΩΚ ΑΙ- ΓΑΙΟ, ανοιχτά από τις νότιες ακτές της Αμοργού. Καταδυόμαστε στα 450 μ, στη βάση της υποθαλάσσιας απότομης πλαγιάς και να βρούμε το ρήγμα. Με το ηχοβολιστικό του ωκεανογραφικού έχουμε εντοπίσει μια γραμμή σε βάθος περίπου 280 μέτρων από το οποίο αρχίζει μιά κατακόρυφη γραμμή... Στη βάση της πλαγιάς που ξεκινάει από τη νότια ακτή του νησιού συναντάμε τον ομαλό βυθό, καλυμμένο από λάσπη που έχει ολισθήσει από ψηλότερα σημεία. Ο ομαλός βυθός σταματάει απότομα σε έναν, κατακόρυφο σχεδόν, βράχο στα 270 μέτρα βάθος. Τα πετρώματα είναι διαβρωμένα από την ορμή των ρευμάτων και θρυμματισμένα. Πολυάριθμοι θαλάσσιοι οργανισμοί, κυρίως σφουγγάρια, έχουν εγκατασταθεί στη βραχώδη πλαγιά. Ερευνούμε τη βάση της απότομης πλαγιάς για να βρούμε ίχνη της κίνησης των βράχων. Ανεβαίνουμε αργά-αργά την πλαγιά ψάχνοντας για κάθε στοιχείο που θα ρίξει περισσότερο φως στη δράση του ρήγματος. Συναντάμε απότομους σχεδόν κατακόρυφους γκρεμούς που προκαλούν δέος. Τα βράχια εξέχουν πολλές φορές από την πλαγιά και μοιάζουν έτοιμα να κατρακυλήσουν. Σε μερικές περιπτώσεις υπάρχει ανάποδη κλίση, δείγμα πως έχει κυλήσει το υποστήριγμα, ή θα κυλήσει και αυτό...σε μερικά σημεία της πλαγιάς, όπου η κλίση είναι λίγο μικρότερη, βλέπουμε λάσπη να καλύπτει τον βραχώδη βυθό με φανερά τα σημάδια των κατολισθήσεων σε αυτά τα σημεία. Συνεχίζουμε την άνοδο μας και κλίση της πλαγιάς γίνεται μικρότερη εξακολουθεί να είναι σε αρκετά σημεία κατακόρυφη. Σε συνδυασμό με την ύπαρξη του φωτός δημιουργούνται πιο φιλόξενες συνθήκες για τους θαλάσσιους οργανισμούς που κατακλύζουν τον βυθό. Το βαθύ μπλε της Αμοργού κυριαρχεί των υπολοίπων χρωμάτων... Στα 120-130 μέτρα βάθος συναντάμε μια ομαλή, σχεδόν επίπεδη αναβαθμίδα. Είναι η ίδια αναβαθμίδα που βρίσκουμε στις περισσότερες περιοχές του Αιγαίου (π.χ. Δυτική Κρήτη) αλλά και στις θάλασσες σε όλη τη Γη, και έχει δημιουργηθεί πριν 18-25 χιλιάδες χρόνια. Η ομαλή αυτή αναβαθμίδα δημιουργήθηκε σχεδόν στο επίπεδο της παλιάς στάθμης της θάλασσας, όπως η αντίστοιχη ομαλή παράκτια ζώνη που έχει δημιουργηθεί σε μικρό βάθος από τη σημερινή στάθμη. 3. Αγρια Γραμβούσσα Στις 25 Απριλίου 2005 Βρισκόμαστε στη Αγρία Γραμβούσσα, στη Δυτική Κρήτη μπροστά σε ένα σχεδόν κατακόρυφο πρανές με κλίση όχι λιγότερη των 80 για περισσότερα από 500 μέτρα βάθος. Οι απότομες κλίσεις συχνά συνοδεύονται από την ύπαρξη ρευμάτων, παρέχοντας τις ιδανικές συνθήκες για την ανάπτυξη των κοραλλιών. Το βάθος της κατάδυσης προσδιορίζεται στα 573 μ. Μέχρι και τα 300 μέτρα οι οργανι-
σμοί είναι ελάχιστοι, δύο αστερίες και μερικά ψάρια. Η επιφάνεια που ανεβαίνουμε παραμένει σχεδόν κάθετη και λεία σαν καθρέφτης έως και τα 190 μέτρα, σίγουρα αποτέλεσμα τεκτονικών κινήσεων. Η ζωή εδώ αρχίζει να αποκτάει κίνηση και χρώμα. Μερικά είδη σφουγγαριών, περισσότεροι αστερίες, μεγαλύτερα κοπάδια ψαριών δίνουν μια εικόνα μιας βιοκοινωνίας που είναι διεθνώς γνωστή ως «κοραλλογενής», με δομικό στοιχείο της βιοκοινωνίας τις κόκκινες κρούστες ροδοφυκών. Κι έπειτα, γύρω στα 105 μέτρα, βρισκόμαστε μέσα σε έναν «κήπο» από γοργόνιες! Κόκκινες, μωβ και πορτοκαλόχρωμες. Πάνω στο βράχο οι κρούστες των ροδοφυκών αναπτύσσονται η μια πάνω στην άλλη και γύρω τους ασκίδια, βρυόζωα, υδρόζωα, σε όλες τις αποχρώσεις. Πολυάσχολα σμήνη από ψάρια του είδους Anthias anthias (κρεμμύδια) βρίσκονται σε συνεχή κίνηση. Κοιτώντας προς τα επάνω βλέπουμε τελείως κάθετα να προεξέχουν οι γοργόνιες, μερικές φορές δίνοντας τα όρια του «κήπου» που είναι εντοπισμένος σημειακά. Λίγο πιο νότια, λίγο πιο βόρεια δεν θα μπορούσε να εντοπιστεί...βλέπουμε για πρώτη φορά στην Ελλάδα την κόκκινη γοργόνια. 4. Μήλος Στις 27 Απριλίου 2005 το «ΑΙΓΑΙΟ» προσεγγίζει τη Μήλο. Σκοπός της αποστολής στην περιοχή της νότιας Μήλου είναι να εντοπιστούν περιοχές που παρουσιάζουν υδροθερμική δραστηριότητα στον υποθαλάσσιο χώρο. Στον θαλάσσιο χώρο νότια της Μήλου, πολύ κοντά στις ακτές και σε μικρά σχετικά βάθη ήταν γνωστό ότι υπάρχουν υδροθερμικές αναβλύσεις. Εχοντας παλαιότερα δεδομένα επισκόπησης του θαλάσσιου βυθού, που έδειχναν κάποιους σχηματισμούς ύποπτους να αποτελούν θέσεις υδροθερμικών αναβλύσεων, θελήσαμε να διαπιστώσουμε αν και κατά πόσο επεκτείνονται αυτές οι αναβλύσεις και στις βαθύτερες θαλάσσιες περιοχές νοτιότερα της Μήλου. Εντοπίσαμε τις αναβλύσεις με την βοήθεια του ηχοβολιστικού 8ο Πανελλήνιο Συμποσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας βυθομέτρου που διαθέτει το ωκεανογραφικό σκάφος λόγω των διαλυτών αερίων υπό μορφή φυσαλίδων που περιέχουν οι υδροθερμικές αναβλύσεις. Η κατάδυση γίνεται στα 100 περίπου μέτρα όπου και συναντάμε πρώτη «πηγή» ανάβλυσης μέσα από τον ιλυώδη βυθό και ένα συνεκτικό σχηματισμό σκληρού υποστρώματος. Διακρίνουμε συγχρόνως δίπλα αλλά και επί του σχηματισμού αυτού κάποιες ολόλευκες ζώνες βακτηριδίων που απαντώνται στους θύλακες υδροθερμικής δραστηριότητας μήκους 2-6 μέτρων και πάχους 30-60 εκατοστών και ένα θύλακα έντονης υδροθερμικής ανάβλυσης. Οι υδροθερμικές αναβλύσεις είναι διατεταγμένες κυρίως κατά μήκος κάποιων ζωνών που μοιάζουν με ανοιχτές σχισμές βράχων. Οι λευκές ζώνες της βακτηριακής κάλυψης είναι διαδεδομένες. Η ποικιλότητα της ζωής είναι πολυσύνθετη: από βακτήρια μέχρι τα ψάρια. Γίνεται δειγματοληψία με τον δειγματολήπτη/βραχίονα του μεγάλου τηλεκατευθυνόμενου οχήματος «Max Rov». Επίλογος/Προοπτικές Ολα έγιναν όπως τα φανταστήκαμε... Ηταν ένα κουραστικό ταξίδι που δύσκολα θα μπορούσε να γίνει χωρίς λάθη, δύσκολα θα μπορούσε κάποιος να φανταστεί ότι μέσα σε 9 μέρες η αργοπορία στο λιμάνι του κατάπλου θα ήταν μόνο 30 λεπτά από την προγραμματισμένη ώρα! Είχαμε και τύχη φυσικά σε αυτή την αποστολή. Τύχη με το καιρό κατ αρχήν, που λες και ήθελε να κάνουμε τη δουλειά μας, μας έδινε τον ούριο άνεμο ή την πλήρη νηνεμία. Ηταν επίσης μεγάλη τύχη να έχουμε μαζί μας ένα έμπειρο επιστημονικό προσωπικό και τους ικανότατό ους χειριστές και μηχανικούς του ΘΕΤΙΣ και των τηλεκατευθυνόμενων ρομπότ. Και φυσικά ήταν τύχη στο να έχουμε το προσωπικό του ΩΚ ΑΙΓΑΙΟ το οποίο πραγματικά έκανε τα δύσκολα εύκολα. Πιστεύουμε ότι η πρώτη αυτή αποστολή στέφθηκε με επιτυχία. Πιστεύουμε επίσης ότι ήταν μεγάλη επιτυχία η υλοποίηση των στόχων μας στις αντίστοιχες περιοχές καθώς για πρώ-
τη φορά καταγράφηκαν εικόνες με πολύ καλά αποτελέσματα από τις 4 περιοχές. O «ΝΑΥΤΙΛΟΣ 2005» απέδειξε πόσο χρειάζονται τέτοιου είδους αποστολές δεδομένου ότι έχουν τη δύναμη να δείξουν τι επιπλέον χρειάζεται να γίνει και σε επιστημονικό και σε τεχνολογικό επίπεδο. Δείχνει επίσης πόσο λίγα ξέρουμε από τη συνολική εικόνα που έχουμε για τη θάλασσα μας. Δείχνει επίσης την μεγάλη αναγκαιότητα να συνεχίσουμε με τον ίδιο ενθουσιασμό για να δούμε από κοντά αυτά που υποθέτουμε ότι υπάρχουν. Τέλος πρέπει να σημειώσουμε ότι όπως είναι φυσικό οι αποστολές τέτοιου είδους δείχνουν μόνο μια πολύ μικρή άποψη του θαλάσσιου περιβάλλοντος, μιά άποψη που στηρίζεται κυρίως στην εικόνα. Ηδη προωθούνται τεχνολογίες για ταυτόχρονες δειγματοληψίες με τα υποθαλάσσια οχήματα καθώς και λήψης καλύτερης ποιότητας εικόνας. Θεωρείται ιδιαίτερα σημαντικό τέτοιου είδους αποστολές να οργανώνονται κάθε χρόνο που θα χαρτογραφήσει νέα σημεία στον Ελλαδικό χώρο. Τον Μάρτιο του 2006 πρόκειται να γίνει η νέα αποστολή