Κ α β ο υ ρ η δ ο ν κ α ι Πα ρ α δ ρ ο μ ω σ Μικρές σπουδές για το άθλημα της γραφής

Κ α β ο υ ρ η δ ο ν κ α ι Πα ρ α δ ρ ο μ ω σ Μικρές σπουδές για το άθλημα της γραφής

Ε π ι τ ω ν κ ε ι μ ε ν ω ν Διεύθυνση Άρης Μαραγκόπουλος Επίβλεψη: Άρτεμις Λόη Διόρθωση: Χρυσούλα Γραμμένου Εξώφυλλο: ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε. 2013 Εκδόσεις Τόπος & Δημήτρης Δημηρούλης για την ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο ISBN: 978-960-499-008-5 Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975), απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη. Εκδόσεις Τόπος Πλαπούτα 2 και Καλλιδρομίου 11473, Αθήνα Τηλ.: 210 8222835-856 Fax: 210 8222684 www.toposbooks.gr

Δημήτρης Δημηρούλης Κ α β ο υ ρ η δ ο ν κ α ι Πα ρ α δ ρ ο μ ω σ Μικρές σπουδές για το άθλημα της γραφής f

Περιεχομενα Πρ ο α υλ ι ο 9 Για τη Γλώσσα 13 Α. Ιστορία και γλώσσα 15 Β. Απορίες για την εμφύλια μεταγλώττιση 29 Γ. Το ζήτημα της γλώσσας: Ροΐδης Καβάφης Σεφέρης 38 Για την Πεζογραφια 71 Α. Στον αστερισμό του μυθιστορήματος 73 Β. Η χαμένη τιμή του ερωτικού ημερολογίου 95 Γ. Η γραφομηχανή ως όπλο. [Για τον Γιάννη Πάνου] 114 Δ. Η λογοτεχνική «βαρύτητα» του Πίντσον 119 Ε. Ο Βιζυηνός και το υποκείμενο της γραφής 126 Για την Ποιηση 141 Α. Τι απέγινε ο Παλαμάς και η «βαριά σκιά» του; 143 Β. Υπόμνημα. Σημειώσεις για τον Γιάννη Ρίτσο 157 Γ. Η ποίηση ως αγωνία της επίδρασης. Χάρολντ Μπλουμ: ο ζηλωτής του λογοτεχνικού κανόνα 166 Δ. Μητσάκης εναντίον Παλαμά 175 Ε. Η απόφαση του ποιητή. [Για τον Μανόλη Αναγνωστάκη] 184 Στ. Θραυσματηδόν. [Για τον Ευγένιο Αρανίτση] 187 Ζ. Δέκα θέσεις για την ποίηση 197 Η. Ο Καρυωτάκης στον βωμό του Σεφέρη 199

Δοκιμιο Κριτικη 209 Α. Η σοφιστική του πλαγίου λόγου. Σχόλιο για τη γραφή του Κωστή Παπαγιώργη 211 Β. Η γραφή του Ροΐδη. 218 Γ. Μια συνάντηση στο τρένο. Συζητώντας με τον Άλκη Αγγέλου για το νόημα της λέξης «φιλόλογος» 223 Δ. Η κληρονομιά του Νίτσε και η κλασική ρητορική 231 Ε. Ο Μπέκετ και η κριτική 236 Θεωρια τησ Λογοτεχνιασ 243 Α. Διαβάζοντας Βιτγκενστάιν 245 Β. Μίμηση και επίδραση 263 Γ....Στο κενό της θεωρίας 292 Δ. Η θεωρία της πρόσληψης 297 Ε. Η τέχνη της ανάγνωσης 302 Στ. Ο αναγνώστης έναντι της ψηφιακής εποχής 309 Ζ. Λογοτεχνία και διαδίκτυο 313 Η. Περί θεωρίας 322 Θ. Τι απέγινε ο υπερρεαλισμός; 330 Πρώτες Δημοσιευσεις 335 Ευρετηριο Ονοματων 341 Ευρετηριο Θεματων 347

I should have been a pair of ragged claws Scuttling across the floors of silent seas.* T. S. Eliot, The Love Song of J. Alfred Prufrock, 1919 * Θα έπρεπε να ήμουν ένα ζευγάρι τραχιές δαγκάνες Τρέχοντας στα βάθη θάλασσας σιωπηλής. T. Σ. Έλιοτ, Το ερωτικό τραγούδι του Τζ. Άλφρεντ Προύφροκ, 1919

Προαύλιο Κο ι τ ώ ν τ α ς ξ α νά π α λ ι ά κ ε ί μ ε να, για να τα εγκαταστήσεις σε καινούργια στέγη, ανακαλύπτεις πράγματα που έμειναν κρυφά, όταν το καθένα από αυτά ταξίδευε μόνο του. Η περιπλάνηση έχει βέβαια τη δική της χάρη, γιατί τρέφει άλλες προσδοκίες και καλλιεργεί διαφορετικά νοήματα. Όταν όμως αλλάζει η προοπτική και τα βλέπεις από μακριά, όλα μαζεμένα στην ίδια στέγη, σχεδόν εξ αυτομάτου μοιάζουν να έχουν πάρει παράξενο φως, έτσι καθώς συνυπάρχουν εκτός τόπου και χρόνου. Καθώς λοιπόν αναμετρώ ξεθωριασμένες ιστορίες και περασμένες γραφές, νιώθω ότι πρέπει να ξανακοιτάξω τον χάρτη της διαδρομής. Από το σημείο που θεωρώ όσα πέρασαν, αυτή τη στιγμή βλέπω το ίδιο τοπίο σε τελείως διαφορετική διάσταση. Ζητήματα που έμοιαζαν μεγάλα τώρα μικραίνουν και άλλα που φαίνονταν μικρά ψηλώνουν απότομα. Αναμφίβολα η αναγκαστική συνύπαρξη δεν είναι εύκολη. Φαίνονται τα σημάδια του ξεβολέματος, ακόμη και του διαγκωνισμού, όπως φαίνονται και οι εκλεκτικές συγγένειες. Καθώς όμως η απόφαση για συμβίωση γίνεται οριστική, τα πράγματα ακολουθούν τον δρόμο τους. Μαζεμένα σε έναν τόμο, τα κείμενα μιας δεκαετίας (2000-2010), στην ίδια ενορία με δύο κείμενα από το μακρινό παρελθόν, διατυπώνουν έναντι της ματιάς τού σήμερα τη δική τους πρόταση για το ίδιο πάντα ζήτημα: τι συμβαίνει όταν μιλάμε για το άθλημα της γραφής και το νόημά του, για εκείνη δηλαδή την περιπέτεια κατά την οποία η γραφή υφίσταται την πιο δραστική μεταμόρφωση, παραμένοντας σε κατάσταση ακατάβλητης εκκρεμότητας. Αναγκαστικά, μια τέτοια αποδοχή, επιβάλλει να τοποθετηθείς και έναντι του λόγου ως ερμηνείας, διευκρινίζοντας τι είναι πρωτεύον για τη σκέψη, αλλά και έναντι μιας παράδοσης που συζητά αιώνες τώρα τη σύναψη της λογοτεχνίας με την κοινωνική συνθήκη. Πρόκειται για προσωπική αγωνία που δεν ζητά αντα-

Καβ ο υ ρ η δ ο ν κ α ι Πα ρ α δ ρ ο μ ω ς μοιβή για το πάθος της εμμονής ούτε προσφέρεται ως οδηγία πλεύσεως προς ναυτιλλομένους, καταγράφει απλώς τις κύριες στάσεις μιας επίπονης διαδρομής. Είναι ωστόσο περίεργο να βλέπεις ότι τώρα, όπως κοιτάς από ψηλά, όλα συγκροτούν μιαν άλλη εικόνα, ταυτόχρονα οικεία και απρόσμενη. Ως υπεύθυνος για την υποχρεωτική συγκατοίκηση των κειμένων, εκτός από τις συνήθεις προειδοποιήσεις για παραλείψεις και αδυναμίες, εκτός ακόμη και από την προληπτική δήλωση ότι τα γραπτά είναι ετερογενή και αυθαιρέτως εν πολλοίς συναγμένα στην ίδια εστία, πρέπει με δυο λόγια να αποτυπώσω αδρομερώς αυτό που βλέπω καλύτερα από τούτη εδώ τη θέση, καθώς αφήνει να ξεδιπλώνεται αλλιώς η καινούργια θέαση των κειμένων. Η επιβληθείσα συγκατοίκηση δεν έγινε τυχαία ούτε στοχεύει στον βρόντο: παρά τις διαφορές οι συγγένειες είναι καταφανείς, το ίδιο και οι τρόποι της γραφής. Όπως ήδη ειπώθηκε, το κύριο, ή πιο δραματικά, το κρίσιμο, ζήτημα που διατρέχει τα κείμενα αυτού του τόμου, εκτός από την άσκηση της απορίας, είναι η διαρκής ανατοποθέτηση έναντι της λογοτεχνίας με τα σύνεργα της στοχαστικής μελέτης και έρευνας. Χωρίς αποκλειστική θεωρητική στράτευση ή άκαμπτα ιδεολογήματα αλλά με μια σχεδόν χειροποίητη σχεδία περιπλάνησης που φανερώνει κατά καιρούς το σχέδιο της πλέξης και τον σχεδιασμό της πορείας. Πώς όμως θα μπορούσε κανείς να αποφύγει να περάσει από τα στενά της γλώσσας κάθε φορά που ανοίγεται σε αυτό πέλαγος; Και πώς θα μπορούσε αυτό το πέρασμα να μην συναντηθεί με τον ελληνικό λόγο, με τη μορφή εκείνη που ορίζει τον τόπο και τον χρόνο της γλώσσας στη συγκεκριμένη αποτύπωσή της; Κάθε φορά που εμφανίζεται το ζήτημα της γραφής ως τέχνης (δηλαδή ως μαστορικής του λόγου) συνεμφανίζεται και η μορφή της γλώσσας. Σε τούτη εδώ τη σύναξη κειμένων η προσέγγιση στη γλώσσα δεν είναι αφηρημένη, αντίθετα περνά από συγκεκριμένους σταθμούς: από το ελληνικό παρελθόν της, από την εσωτερική ανάπλασή της με όχημα τη μεταγλώττιση και από την ανάδυσή της στη λογοτεχνική γραφή. Από το σημείο αυτό η περιπλάνηση αρχίζει και απλώνεται σε χώρους όπου η γλώσσα υφαίνεται στην τέχνη ως πεζή και ως ποιητική μορφή. Μολονότι φαίνεται να ξεμακραίνει σε παράξενους τόπους ή να οδεύει σε άγονα αδιέξοδα, διαγράφει ουσιαστικά μια πορεία που χαράσσει επάλληλους κύκλους γύρω από το ίδιο κέντρο. Οι αναγνώστες, επομένως, θα συναντηθούν, παρά την πολυμέρεια των θεμάτων, με ερωτήματα που εστιάζονται στο περιεχόμενο της λογοτεχνίας και τη σχέση της με το κοινωνικο-ιστορικό φαντασιακό. Τα ερωτήματα αυτά δεν εξαντλούνται σε αυτή τη θεματική αλλά διευρύνονται και προς άλλες θεωρητικές κατευθύνσεις, που περιλαμβάνουν τόσο την κρίση 10

Προ α υ λ ι ο της ίδιας της λογοτεχνίας και το μέλλον της στην ελαύνουσα ψηφιακή εποχή, όσο και τις σοβαρές αντιθέσεις στο εσωτερικό της που επαναθέτουν διαρκώς το ζήτημα της θεσμικής υπόστασής της. Στη σκιά αυτών των αναζητήσεων το αίνιγμα της γλώσσας, όπως αναδύεται στο άθλημα της γραφής, παραμένει πάντοτε επιφανές. Σε αυτό το προαύλιο δεν θα ήθελα να κρατήσω άλλο τους αναγνώστες. Καλύτερα να δουν και να κρίνουν από μόνοι τους. Μια μόνο λέξη πριν από το ξεπροβόδισμα: κανένα ταξίδι δεν έχει νόημα αν δεν αναζητά να προσφέρει κάτι καινούργιο στον φιλοπερίεργο πλάνητα, καινούργιο ως λόγο και ως στοχασμό. Στη δική μου διαδρομή αυτό ήταν πάντα το πρωταρχικό κίνητρο και το τελικό ζητούμενο: να μιλήσω για τη γραφή και τα κείμενά της κρατώντας ζωντανή την απόλαυση της εξερεύνησης. Συχνά αυτή η επιδίωξη επιβάλλει να πάει κανείς αντίθετα στο ρεύμα. Να περπατήσει σαν τον κάβουρα. Λοξά και παραδρόμως. Όχι συντεταγμένα αλλά καβουρηδόν. Κινδυνώδες εγχείρημα. Θέλω όμως να πιστεύω ότι η αποζημίωση αξίζει τον κόπο. Κάπως έτσι φαντάζομαι την πρόσκληση σε αυτό το προαύλιο όπου θέλω να ελπίζω ότι οι καλεσμένοι θα ξεκινήσουν τη δική τους περιπέτεια, τη δική τους άθληση στην ανάγνωση, ως συνταξιδιώτες. Αλλιώς, γιατί να γράφεις; Αλλιώς, γιατί να διαβάζεις; 11