Παλαιοσλαβική Γλώσσα Ενότητα 10: Μορφολογία Τα Ονόματα/Ουσιαστικά Αλεξάνδρα Ιωαννίδου Τμήμα Σλαβικών Σπουδών
Γ. ΜΟΡΦΟΛΟΓΗΑ Γ1. ΣΑ ΟΝΟΜΑΣΑ Όπσο θαη ζηηο ζύγρξνλεο ζιαβηθέο γιώζζεο, έηζη θαη ζηα παιαηνζιαβηθά, ηα νλόκαηα έρνπλ ηξία γέλε, αξζεληθό, ζειπθό θαη νπδέηεξν. ε πνην απ ηα γέλε αλήθεη ην θάζε όλνκα κπνξεί ελ κέξεη πιελ εμαηξέζεσλ - λα πξνζδηνξηζηεί θαη από ηελ θαηάιεμή ηνπο. Μεξηθνί θαλόλεο είλαη: Όια ηα νλόκαηα πνπ ιήγνπλ ζε είλαη αξζεληθνύ γέλνπο (ζε νπδεηέξνπ γέλνπο ( ελώ ζε ζειπθνύ. ηηο ππόινηπεο πεξηπηώζεηο, ην γέλνο ηνπ εθάζηνηε νλόκαηνο πξνζδηνξίδεηαη από άιινπο παξάγνληεο (γηα παξάδεηγκα, ε θαηάιεμε θαη ε θαηάιεμε κπνξεί λα είλαη αξζεληθνύ (, ζειπθνύ ( αιιά θαη νπδεηέξνπ γέλνπο (. ηα παιαηνζιαβηθά, ηα νλόκαηα (αιιά θαη ηα ξήκαηα) είραλ ηξεηο αξηζκνύο - εληθό, πιεζπληηθό θαη δπτθό. Σα παιαηνζιαβηθά νλόκαηα είραλ επηά πηώζεηο ηελ νλνκαζηηθή, ηελ γεληθή, ηε δνηηθή, ηελ αηηηαηηθή, ηελ νξγαληθή, ηελ πξνζεηηθή θαη ηελ θιεηηθή αλ θαη θιεηηθή είραλ κόλν νξηζκέλα νλόκαηα αξζεληθνύ θαη ζειπθνύ γέλνπο. Γ1.1. ΣΑ ΟΤΗΑΣΗΚΑ Σα νπζηαζηηθά ρσξίδνληαη ζε έμε θιίζεηο, αλάινγα κε ην ηειηθό γξάκκα ηνπ παιηνύ ζέκαηνο ηεο ιέμεο, είηε απηό είλαη θσλήελ, είηε ζύκθσλν. Γηα παξάδεηγκα, ην νπζηαζηηθό >*hostis έρεη 41
ζεκαηηθή θαηάιεμε i, ην > *domus έρεη ζεκαηηθή θαηάιεμε u. (H ζεκαηηθή θαηάιεμε ησλ νλνκάησλ δηαθξίλεηαη πνιύ εύθνια απ ηε δνηηθή πιεζπληηθνύ.) Οη θιίζεηο ησλ νλνκάησλ είλαη νη εμήο: Με ζεκαηηθή θαηάιεμε ζε 1.*a (-ja): 2. *o (-jo): 3. *u: 4. *i: 5. ζύκθσλν: 6. *u : (1) ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ ΜΔ ΘΔΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΛΗΞΗ *ā, -jā Πξόθεηηαη γηα νπζηαζηηθά ζειπθνύ θπξίσο γέλνπο, παξόηη ππάξρνπλ θαη κεξηθά αξζεληθά νπζηαζηηθά κε ζεκαηηθή θαηάιεμε ā (ζθιεξή θιίζε), -jā (καιαθή θιίζε). Οη θαηαιήμεηο ησλ νπζηαζηηθώλ απηώλ ζηελ νλ. ελ. είλαη Γένλ λα ζεκεησζεί, πσο κεηά από ζπγθεθξηκέλα ζύκθσλα, ε θαηάιεμε jā νδεγνύζε ζε αιιαγή ησλ ζπκθώλσλ ιόγσ ηεο επίδξαζεο ηνπ j όπσο απηή πεξηγξάθεηαη παξαπάλσ. Γηα παξάδεηγκα: *dux+ja = *svjat+ja= *zem+ja= (2) ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ ΜΔ ΘΔΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΛΗΞΗ *ŏ, -jŏ. 42
Πξόθεηηαη γηα νπζηαζηηθά αξζεληθνύ γέλνπο πνπ ζηελ νλνκαζηηθή εληθνύ έιεγαλ ζε -* ŏ, -jŏ. Γηα παξάδεηγκα: *orbŏs *orbŭs rabъ γηα ηα ζε (ζθιεξή θιίζε - θαη: *konjŏs *konjŭs konjъ καιαθή θιίζε θαη γηα νπζηαζηηθά νπδεηέξνπ γέλνπο πνπ ζηελ νλνκαζηηθή εληθνύ ιήγνπλ ζε (ζθιεξή θιίζε) (καιαθή θιίζε) ηε ζπγθεθξηκέλε θιίζε, ε θιεηηθή εληθνύ εκθαλίδεη ηα απνηειέζκαηα ηεο 1εο νπξαληθνπνίεζεο, ελώ ε 2ε νπξαληθνπνίεζε θαίλεηαη ζηελ πξνζ. εληθνύ, ηελ νλνκαζηηθή πιεζ., ηελ πξνζ. πιεζπληηθνύ. (3) ΟΥΣΙΑΣΤΙΚA ΜΔ ΘΔΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΛΗΞΗ *ŭ Πξόθεηηαη γηα θιίζε κε πνιύ κηθξό αξηζκό αξζεληθώλ νπζηαζηηθώλ, ηα νπνία ζηελ νλνκαζηηθή εληθνύ ιήγνπλ ζε > *ŭ (όπσο ζην παξάδεηγκα *sūnŭs > sūnŭ > synь > ) Σα θπξηόηεξα απ απηά ηα νπζηαζηηθά απηά είλαη: (4) ΟΥΣΙΑΣΤΙΚA ΜΔ ΘΔΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΛΗΞΗ *ǐ ηελ θιίζε απηή αλήθνπλ αξζεληθά θαη ζειπθά νπζηαζηηθά, ηα νπνία ζηελ νλνκαζηηθή εληθνύ ιήγνπλ ζε όπσο ηα (αξζ.) 21 θαη ηα (ζει.) (Γηα ηε δεκηνπξγία ηεο ζπγθεθξηκέλεο θαηάιεμεο, βι. γηα παξάδεηγκα: lat. hostǐs πιζβ. 21 Σα νπζηαζηηθά απηά δελ πξέπεη λα ζπγρένληαη κε ηα αξζεληθά νπζηαζηηθά πνπ ιήγνπλ ζε -θαη αλήθνπλ ζηελ θιίζε ζε *-ŏ. 43
ηελ θιίζε απηή ηα αξζεληθά μερσξίδνπλ απ ηα ζειπθά κόλν ζηελ νξγαληθή εληθνύ, ζηελ νλνκαζηηθή θαη θιεηηθή πιεζπληηθνύ. (5) ΟΥΣΙΑΣΤΙΚA ΜΔ ΘΔΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΛΗΞΗ ζε ζύκθσλν. Δδώ αλήθνπλ νπζηαζηηθά κε θαηάιεμε ζέκαηνο ζε *en -*es -*ent - *er (6) ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ ΜΔ ΘΔΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΛΗΞΗ ΣΔ *-ū. Δδώ αλήθνπλ νπζηαζηηθά ζειπθνύ γέλνπο πνπ ιήγνπλ ζε θαη πνπ θαηά ηελ θιίζε ηνπο εκθαλίδνπλ ην ζέκα Γηα ηελ εμέιημε απηήο ηεο θιίζεο βι. γηα παξάδεηγκα: *svekr-ū-s *svekrū 44
1. ΠΑΡΑΓΔΗΓΜΑΣΑ (-*ā, -*jā) νλ. γελ. δνη. αηη. νξγ. πξ. θι. ΔΝΗΚΟ ΠΛΖΘΤΝΣΗΚΟ ΓΤΨΚΟ νλ.-αηη. γελ. πξ. δνη.-νξγ. 45
2. ΠΑΡΑΓΔΗΓΜΑΣΑ (-*ŏ, -*jŏ) νλ. ελ. δνη. αηη. νξγ. πξ. θι. ΔΝΗΚΟ ΠΛΖΘΤΝΣΗΚΟ ΓΤΨΚΟ νλ.-αηη. γελ. πξ. δνη.-νξγ. 46
3. ΠΑΡΑΓΔΗΓΜΑΣΑ ( *ŭ) ΔΝΗΚΟ ΠΛΖΘΤΝΣΗΚΟ ΓΤΨΚΟ νλ. γελ. δνη. νλ.-αηη. γελ. πξ. δνη.-νξγ. αηη. νξγ. πξ. θι. 47
4. ΠΑΡΑΓΔΗΓΜΑΣΑ (-* ǐ) νλ. γελ. δνη. αηη. ΔΝΗΚΟ ΠΛΖΘΤΝΣΗΚΟ ΓΤΨΚΟ 22 νλ.-αηη. 23 γελ. πξ. δνη.-νξγ. νξγ. πξ. θι. 22 Πάληα κόλν ζηνλ πιεζπληηθό. 23 Μόλν ζηνλ δπτθό. 48
5. ΠΑΡΑΓΔΗΓΜΑΣΑ (-*en, -*es, -*ent, -*er) νλ. γελ. δνη. αηη. νξγ. ΔΝΗΚΟ ΠΛΖΘΤΝΣΗΚΟ ΓΤΨΚΟ νλ.-αηη. γελ. πξ. δνη.-νξγ. 49
6. ΠΑΡΑΓΔΗΓΜΑΣΑ (-*ŭ) ΔΝΗΚΟ ΠΛΖΘΤΝΣΗΚΟ ΓΤΨΚΟ νλ. νλ.-αηη. γελ. δνη. γελ. πξ. δνη.-νξγ. αηη. νξγ. πξ. [πκπιεξσκαηηθέο παξαηεξήζεηο ζρεηηθέο κε ηελ θιίζε ησλ νπζηαζηηθώλ ζηα παιαηνζιαβηθά ρεηξόγξαθα: 1. Παξαηεξώληαο ηελ θιίζε ησλ νπζηαζηηθώλ ζηα παιαηνζιαβηθά ρεηξόγξαθα θαη εηδηθά ηελ ζπρλή ηαύηηζε ησλ θαηαιήμεσλ νπζηαζηηθώλ ίδηνπ γέλνπο αιιά δηαθνξεηηθήο ζεκαηηθήο θαηάιεμεο, θαηαιήγνπκε ζην ζπκπέξαζκα όηη ν απζηεξόο δηαρσξηζκόο ησλ θιίζεσλ όπσο παξνπζηάδεηαη παξαπάλσ είρε αξρίζεη ηελ επνρή ησλ πξώησλ ζσδόκελσλ ρεηξνγξάθσλ λα εμαζζελεί. 2. Ζ εμαζζέλεζε απηή δηαθξίλεηαη π.ρ. ζηελ γεληθή θαη δνηηθή εληθνύ ησλ νλνκάησλ κε ζεκαηηθή θαηάιεμε ζε *ū κε απηή ησλ νλνκάησλ ζε *ŏ, *jŏ: πλαληνύκε δειαδή ζηε ζέζε ηνπ ην θαη ζηε ζέζε ηνπ ην Αληίζηνηρα κπνξεί λα ζπλαληήζνπκε αληί γηα ην αλακελόκελν 50
3. Κάηη αλάινγν ζπκβαίλεη θαη κε ηα νπζηαζηηθά ηεο θιίζεο ζε *ǐ θαη ηεο θιίζεο ζε -*ŏ, όπνπ νινθάλεξα παξακειείηαη ε θιίζε ησλ νλνκάησλ ζε -*ǐ - βι. αληί γηα 4. Δλδηαθέξνλ παξνπζηάδεη θαη ε επηξξνή ηεο θιίζεο ζε *ā έλαληη ησλ νπζηαζηηθώλ ηεο θιίζεο ζε *ū, αθνύ εδώ έρνπκε ηνπο ηύπνπο θαηά ην 5. Γελ είλαη ζπάλην, ζηα νπζηαζηηθά κε παιηά θαηάιεμε ζέκαηνο ζε *es λα ζπλαληάκε παξάιιεινπο ηύπνπο κε ηελ θιίζε ζε *ŏ, αθνύ ζην ίδην θαη ην απηό θείκελν ζα δνύκε ηε γελ. εληθνύ λα ρξεζηκνπνηείηαη παξάιιεια κε ηε γελ. ηε δνη. ελ. καδί κε ην 6. Όκνηα κπεξδεύνληαλ θαη νη θαηαιήμεηο ησλ ζειπθώλ ζε -*er κε ηα ζειπθά ζε -*ǐ, κηα θαη ζπλαληάκε ζπγρξόλσο γηα ηε γεληθή εληθνύ.] 51
Σημειώματα Σημείωμα Ιστορικού ΕκδόσεωνΈργου Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 1.0. Σημείωμα Αναφοράς Copyright Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών, Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, 2015. Αλεξάνδρα Ιωαννίδου. «Παλαιοσλαβική Γλώσσα. Ενότητα 10: Μορφολογία Τα Ονόματα/Ουσιαστικά». Έκδοση: 1.0. Αθήνα 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: http://opencourses.uoa.gr/courses/slavstud101/. Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς το Σημείωμα Αδειοδότησης τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει) μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους.
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.